Wiadomości
archeologiczne
Państwowe MuzeuM archeologiczne
w
warszawie
WarszaWa2013ВаршаВа
Tom(Vol.)lXiV
2013
W
ia
d
omości
a
rcheologiczne
l
X
iV
indeks38205/38108
Plissn0043-5082
археологічніВідомості
Tom LXIV
WIadomoścI
ar che oLo gIcz ne
Redakcja „Wiadomości Archeologicznych”
wyraża solidarność
z narodem ukraińskim w jego walce o niezależność
Wojciech Brzeziński
Redaktor Naczelny
Редакція «Археологічних Відомостей»
висловлює солідарність
з українським народом в його боротьбі за незалежність
Войцех Бжезіньські
Головний редактор
Redaguje zespół / Editorial staff:
dr Jacek Andrzejowski (sekretarz redakcji / managing editor), dr Wojciech Brzeziński (redaktor naczelny / editor in chief), prof. dr hab. Te re sa Dąbrowska (zastępczyni re dak to ra naczelnego / subeditor), mgr Grażyna Orlińska,
mgr Radosław Prochowicz, mgr Barbara Sałacińska, mgr An drzej Jacek Tomaszewski, mgr Katarzyna Watemborska-Rakowska
Recenzenci tomu / Peer-reviewed by:
prof. dr hab. Teresa Dąbrowska, prof. dr hab. Renata Madyda-Legutko, prof. dr hab. Magdalena Mączyńska, prof. dr hab. Wojciech Nowakowski, dr hab. prof. UJ Jacek Poleski, dr hab. prof. UŁ Jan Schuster
Tłumaczenia / Translations: Anna Kinecka, Magdalena Małek
Jacek Andrzejowski Korekta / Proof-reading Autorzy Katarzyna Watemborska-Rakowska Skład i łamanie / Layout:
JRJ
Rycina na okładce: zapinka szczeblowa z Warszawy-Wawra. Rys. Lidia Kobylińska Cover picture: rung brooch from Warszawa-Wawer. Drawn by Lidia Kobylińska
© Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, 2013 © Autorzy, 2013
Sprzedaż publikacji Państwowego Muzeum Archeologicznego pro wa dzo na jest w sa lach wy sta wo wych muzeum, ul. Długa 52 (Arsenał), 00-241 Warszawa.
Wydawnictwa można zamawiać telefonicznie (+48 22 5044 872, +48 22 5044 873) lub pod adresem mailowym (wy daw nic twap ma@pma.pl).
Pełen spis zawartości „Wiadomości Archeologicznych”: http://www.wiadomosci-archeologiczne.pl/spisy-tresci/ List of contens of “Wiadomości Archeologiczne”: http://www.wiadomosci-archeologiczne.pl/spisy-tresci/
Ad re s re d a kc j i / E d itor i a l of f i c e:
Państwowe Muzeum Archeologiczne, ul. Długa 52 (Arsenał), 00-241 Warszawa tel.: +48 (22) 5044 841, +48 (22) 5044 813; fax: +48 (22) 831 51 95;
e-mail: j.andrzejowski@wiadomosci-archeologiczne.pl http://www.wiadomosci-archeologiczne.pl
Państwowe Muzeum Archeologiczne jest instytucją finansowaną ze środków
SPiS TREśCi
Contents
WiADOMOśCi ARChEOLOGiCzNE
Tom (Vol.) LXiV
ROzPRAWY
Przemysław h a r a s i m, Studia nad lateńskimi oraz prowincjonalnorzymskimi importami w kulturze oksywskiej 3
Studies in La Tène and Provincial Roman imports in Oksywie Culture
Adam C i e ś l i ń s k i, The Presence of Flat Graves at the Burial Mound Cemeteries of the Wielbark Culture
in Northern and Eastern Poland 49
zagadnienie występowania pochówków płaskich na cmentarzyskach kurhanowych kultury wielbarskiej w Polsce północnej i wschodniej
Tomasz B o c h n a k, Przyczyny zaniku ceramiki toczonej na ziemiach polskich w początkach i w. po Chr. –
zapomniany sekret, uwarunkowania społeczno-psychologiczne czy czynniki ekonomiczne? 85
The Decline of Wheel-made Pottery on the Territory of Poland in Early 1st Century AD – a Forgotten Secret,
Socio-psychological Circumstances or Economic Factors?
MiSCELLANEA
zbigniew M i e c z n i k o w s k i, Sławomir S a ł a c i ń s k i, Barbara S a ł a c i ń s k a, Osadnictwo neolityczne
i wczesnobrązowe w okolicy Tomin, pow. opatowski 97
Neolithic and Early Bronze Age Settlement at Tominy, Opatów County
Martin J e ž e k, Tomasz P ł o c i ń s k i, Results of Chemical Microanalysis of Selected Stone Artefacts
from the Collection of the State Archaeological Museum in Warsaw 137
Wyniki mikroanaliz chemicznych wybranych zabytków kamiennych ze zbiorów Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie
Martin J e ž e k, Touchstones from Early Medieval Burials in the Collection
of the State Archaeological Museum in Warsaw 147
Kamienie probiercze z wczesnośredniowiecznych grobów w zbiorach Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie
Anna Ju g a - S z y m a ń s k a, Mein lieber Wilhelm Kögler. O zapomnianym pruskim archeologu 153
Mein lieber Wilhelm Kögler. About a Forgotten Prussian Archaeologist
ODKRYCiA
Klaudia Na w a l a n y, Materiały z epoki brązu i z okresu wpływów rzymskich na stanowisku 35
w Dzierżysławiu, pow. głubczycki 161
Artur Ku r p i e w s k i, Jadwiga L e w a n d o w s k a, Sadłowo – nowa karta w badaniach osadnictwa
kultury wielbarskiej na ziemi dobrzyńskiej 172
Sadłowo – Turning a New Life in the Study of Wielbark Culture Settlement in Dobrzyń Land
Katarzyna Wa t e m b o r s k a - R a k o w s k a, Nieznane cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich
z miejscowości Całowanie, pow. otwocki 190
Unknown Roman Period Cemetery from Całowanie, Otwock County
Radosław P r o c h o w i c z, Tomasz R a k o w s k i, Sieluń, pow. makowski.
Nowe stanowisko kultury wielbarskiej na północnym Mazowszu 198
Sieluń, Maków Mazowiecki County – a new site of Wielbark Culture from northern Mazowsze
Konstantin N. S k v o r t s o v, znaleziska zapinek typu 216/217 Vii grupy Almgrena
na obszarze kultury Dollkeim-Kovrovo 210
Finds of Brooches of Type 216/217, Almgren Group Vii, from the Territory of Dollkeim-Kovrovo Culture
Jan S c h u s t e r, z drugiej strony Bałtyku. zapinka północnoeuropejskiej formy z V wieku z Wielkopolski 217
From the Other Side of the Baltic Sea. A North-European Brooch from 5th c. AD Found in Great Poland
Tomasz R a k o w s k i, znalezisko bałtyjskiej zapinki szczeblowej z warszawskiego Wawra 227
A Balt Rung Brooch from Warszawa-Wawer
Three partly melted fragments of a copper alloy brooch may belong to a single specimen, an eye brooch, Prussian series, type A.60 (Fig. 4:1). A hole observed below the hook in the upper part of the brooch head (Fig. 4:1b), 3-4 mm in diameter, suggests repairs made to the brooch when its hook broke by installing a new hook in a hole. A sim-ilar method was used in a brooch from grave no. 59 from Nadkole 2, Wyszków County in eastern Poland (J. Andrzejowski 1998, p. 58, pl. XLiV/59:5, CViii:5). Other metal dress accessories are a heavily erod-ed and partly melterod-ed bronze buckle (Fig. 4:2), type AD1 of R. Mady-da-Legutko (1987, p. 24), and two iron strap-ends (Fig. 4:3.4) type 2, variant 4 of R. Madyda-Legutko (2011, p. 31–32). The best preserved of the weapon finds is an iron shield-boss (Fig. 5:7), type J.7a (M. Jahn 1916, p. 173–176, pl. iii) a form characteristic for weapon assemblag-es dated to the younger segment of phase B2 (T. Liana 1970, p. 452; K. Godłowski 1981, p. 83; 1992, p. 80). The shield-boss is made from two separate pieces, well apparent on an X-ray photograph: a bowl with a spike hammered together with the upper part of the collar. Spear-heads (Fig. 5:1.2) found in the group from Całowanie are represented by a specimen with barbs, type L/2 of P. Kaczanowski (1995, p. 33, 34), and a specimen with a slender lozenge-shaped blade, type iV (P. Ka-cza nowski 1995, p. 16). The next element of weaponry is a fragment of a shield-grip classified by its rectangular rivet plate (Fig. 5:5) as type J.8 (M. Jahn 1916, p. 189, fig. 217). An iron knife with a tang separat-ed from a blade (Fig. 5:3) and iron shears (Fig. 5:6) may be datseparat-ed only broadly to the Roman Period.
Although it is not entirely certain that the materials from Całowa-nie, site XiV, originally belonged to the same grave inventory this is possible because their chronology is not incompatible. There is some doubt however whether this deposit included one (or more) brooches, especially an eye brooch, rare in weapon graves and recorded more frequently in grave assemblages next to objects diagnostic for fe-male burials. We have a record on an ancient cemetery identified at Całowanie in 1921 complete with a find of a type A.162 (R. Jakimowicz 1921, p. 147). Given its location (on a dune by the road running from Łukowiec to Całowanie) this grave-site could be the same as cemetery at Całowanie, site XiV. This conclusion is supported further by the large number of Przeworsk-Wielbark cemeteries recorded in right-bank Mazowsze (J. Andrzejowski 1989).
Recent decades of research made on the upper terrace of the Mid-dle Vistula Valley has brought in new and striking discoveries. The cemeteries at Całowanie (P. iwanicki 2011), Sobienie Biskupie (not
Radosław Prochowicz, Tomasz Rakowski
sIeLuń, poW. maKoWsKI –
noWe sTanoWIsKo KuLTury WIeLBarsKIej na północnym mazoWszu
Prezentowany niżej zespół zabytków pochodzi z serii przypad-kowych odkryć, które miały miejsce ok. 2005 roku na polach uprawnych pomiędzy Sieluniem a Dyszobabą (obie miejsco-wości w pow. makowskim), położonych na zachód od Jeziora Sieluńskiego i wypływającej z niego południowej części rzeki Róż (Ryc. 1). Pola te znajdują się na rozległej terasie, której poziom jest niewiele wyższy niż lustro wody w rzece i jeziorze. Wszystkie przedmioty (poza zapinką płytową, znajdującą się w zbiorach Muzeum ziemi zawkrzeńskiej w Mławie, nr inw. A/1432) przechowywane są obecnie w Państwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie (nr inw. iV/10481)1.
Kółko
Kółko ze stopu miedzi, w przekroju koliste. średn. zewn. 28 mm, średn. pręta ok. 4,4 mm (Ryc. 2:2).
Ten prosty w formie przedmiot nie ma cech, pozwalających na jego dokładniejsze datowanie, nie można jednak wykluczyć, że tak jak inne zabytki z opisywanego zbioru pochodzi on z okresu wpływów rzymskich. Podobne kółka, wykonywane ze stopów
1 Decyzja nr 178/2007 Mazowieckiego Wojewódzkiego
Konserwa-tora zabytków.
published; PMA, iV/7745) and Czersk (see: K. Czarnecka 2012) now confirm that there was intensive settlement in this region during the Pre-Roman Period and the Roman Period (cf. K. Godłowski 1985, p. 62–65; T. Dąbrowska, T. Liana 1986, maps 2, 3; J. Andrzejowski 2001, p. 60, fig. 1).
Tłum. A. Kinecka
Ryc. 1. S i e l u ń, pow. makowski. Lokalizacja stanowiska Fig. 1. S i e l u ń, Maków Mazowiecki
199
Ryc. 2. S i e l u ń, pow. makowski, zespół zabytków odkrytych na powierzchni stanowiska. Wszystko stop miedzi. Rys. A. Potoczny Fig. 2. S i e l u ń, Maków Mazowiecki County. Stray finds from the site. All copper alloy. Drawn by A. Potoczny
miedzi, miały wiele zastosowań, m.in. często znajdowane są w kontekście metalowych elementów pasa, spełniając funkcję zapięcia lub elementów zawieszanych przy pasie.
Tzw. okucia pierścieniowate, w postaci kółka ze skuwką, słu-żyły do przytraczania do pasa rzemienia z innym przedmiotem (R. Madyda-Legutko 1984, s. 91). Taką funkcję miały zapew-ne kółka ze skuwkami o średnicach 19 i 16 mm pochodzące z grobów 55 i 126 w Kamieńczyku, pow. wyszkowski, datowa-nych na fazę B2 (T. Dąbrowska 1997, s. 21, 34, tabl. XXVi/55:6,
LXVii/126:6). W grobie 174 na tym cmentarzysku znaleziono nieco większe lekko profilowane kółko, o zewnętrznej średnicy ok. 29 mm (T. Dąbrowska 1997, s. 43, XCiii/174:10). Podo bne, lecz nieprofilowane kółko o zewnętrznej średnicy ok. 33 mm, ze skuwką, pochodzi z grobu 180 w Krupicach, pow. siemia-tycki, datowanego na fazę B2b (J. Jaskanis, 2005, s. 47, 48, tabl.
Lii/180:1).
Kółka służyły również jako rozdzielacze rzemieni i wów-czas umieszczane były pomiędzy dwiema skuwkami (R. Ma-dyda-Legutko 1984, s. 91), jak np. dwa niewielkie kółka o ze-wnętrznej średnicy ok. 17 mm, z datowanego na fazę B2a grobu
92 w Krupicach (J. Jaskanis 2005, s. 29, tabl. XXiV/92:3–5), czy dwa takie kółka o średnicy zewnętrznej ok. 18 mm, z grobu 98 z Kamieńczyka, datowanego na fazę B2 (T. Dąbrowska 1997,
s. 29, tabl. Lii/98:12.13). W grobie 201b z cmentarzyska w Ka-mieńczyku, znaleziono też małe profilowane kółko o średnicy zewnętrznej ok. 16 mm, bez skuwki; zespół pochodzi z fazy B2a
(T. Dąbrowska 1997, s. 89, tab. CViii/201b:19).
inną funkcję spełniały pierścienie ze stopów miedzi w garni-turze stroju kobiecego w późnym okresie wpływów rzymskich i wczesnej fazie okresu wędrówek ludów na terenach obecnych Niemiec (Szlezwik-holsztyn, Meklemburgia, dorzecze środ-kowej Łaby) i Czech, gdzie używanie były jako zapięcia pasa (R. Madyda-Legutko 1984, s. 111, 113, ryc. 9:13). Również na terenach plemion sarmackich kółka o średnicy 20–40 mm sta-nowiły element pasa kobiecego, w którym zastępowały sprzącz-ki (A. h. Vaday 1989, s. 65). Podobnie interpretować można stosunkowo duże (średnicy 57 mm) kółko z grobu 306 z cmen-tarzyska kultury wielbarskiej w Nowym Targu, pow. sztum-ski, stan. 6, datowanego na fazę C2 (E. Fudzińska, P. Fudziński
2013, s. 88, tab. XLVi:5). Kółka bywały również elementami mieczowych pasów męskich. Jako przykład może służyć okaz ze skuwką z grobu 266 w Kamieńczyku, datowanego na fazę B1
(T. Dąbrowska 1997, s. 57, tabl. CXXVii/266:9; por. M. J. Przy-była 2010, s. 140, rys. 36).
Kółka ze stopów miedzi mogły spełniać także inne funk-cje. Lekko owalny egzemplarz (4×3,5 cm), zaopatrzo ny w tzw.
haftkę, pochodzący z datowanego na fazę B2b–B2/C1 grobu 10
w Ciebłowicach Dużych, pow. tomaszowski, prawdopodobnie był uchwytem wieka drewnianej szka tułki (M. Dzięgielewska, M. Kulczyńska 2008, s. 13–14, tabl. V/10:2).
Kółko z Sielunia ma stosunkowo dużą średnicę, nie widać na nim także śladów wytarć, jakie pozostawić powinny – wskutek długotrwałego użytkowania – zaczepione na nim skuwki czy zawieszki. Wydaje się bardziej prawdopodobne, że kółko to było elementem pasa lub rodzajem uchwytu, np. częścią okucia wieka skrzynki.
zapinka 8. serii V grupy almgrena
zapinka ze stopu miedzi, zachowana częściowo (nóżka z po-chewką bez łożyska igły oraz kabłąk z fragmentem grzebyka). Nóżka rozszerza się silnie w partii dolnej, kabłąk – w przekroju półkolisty – jest nieznacznie poszerzony w miejscu przejścia w grze byk. zach. dług. 24 mm, najw. szer. 21 mm (Ryc. 2:1).
Mimo fragmentarycznego stanu zachowania, zapinkę tę na-leży bez wątpienia zaliczyć do 8. serii V grupy wg O. Almgre-na; najprawdopodobniej odpowiada ona typowi A 128. Późne zapinki 8. serii V grupy są, obok fibul typu A 40–41, wyznacz-nikiem horyzontu najwcześniejszych pochówków wielbarskich na Mazowszu i Podlasiu (K. Godłowski 1985, s. 72). Co istot-ne, wszystkie mające kontekst późne fibule 8. serii V grupy (w większości reprezentowane przez typ A 128) z tego terenu pochodzą wyłącznie z obiektów kultury wielbarskiej; tej kul-turze powinno się też przypisać takie zapinki ze znalezisk luź-nych. zabytki te datować należy na fazę B2/C1–C1a (J.
Andrze-jowski 2009, s. 268–271). Nowy, szczegółowy podział zapinek tej 8. serii V grupy Almgrena zaproponował h. Machajewski (1998). W jego ujęciu fibula z Sielunia stylistycznie najbliższa jest zapinkom formy 6., reprezentujących tzw. styl barokowy w kulturze wielbarskiej, datowany na fazy B2c i B2/C1 (h.
Ma-chajewski 1998, s. 189, 192, tabl. 2).
zapinka z wysoką pochewką, tzw. odmiany sarmackiej
Wykonana ze stopu miedzi, zachowana częściowo. Kabłąk łu-kowaty, o przekroju zbliżonym do trójkątnego. U nasady nóżki nałożony pierścień z gładkiego drutu, drugi taki pierścień na-łożony na końcu nóżki, przed niewielkim guzkiem. Pochew-ka zniszczona – łożysko szpili jest odłamane, a sama pochew-ka zgięta w połowie. Na szczycie główki znajduje się niewielki trzpień o długości 5 mm, na którym pierwotnie mógł być umocowany pierścień z drutu i/lub ozdobny guzek. W płyt-ce na główpłyt-ce znajduje się otwór, obecnie zasklepiony (praw-dopodobnie produktami korozji); tuż poniżej zachowany jest fragment kolejnego otworu. Dług. zapinki 44 mm (Ryc. 2:3).
Fibula należy do dużej grupy zapinek określanych jako „sar-mackie”, tj. zapinek z wysoką pochewką i górną cięciwą – ich najwcześniejsze egzemplarze datowane są na fazę B2/C1–C1a,
najmłodsze na fazę C1b (M. Mączyńska 2003; 2011). Największe
koncentracje zapinek „sarmackich” znajdują się w międzyrze-czu Seretu i Prutu (na terenie rumuńskiej Mołdawii), na Wo-łoszczyźnie i na Wielkiej Nizinie Węgierskiej, liczne znaleziska pochodzą też ze Słowacji i z Dolnej Austrii. Mniej licznie za-pinki „sarmackie” są spotykane na stanowiskach kultury prze-worskiej, a tylko pojedyncze egzemplarze znajdowane są na sta-nowiskach kultury wielbarskiej, niemal wyłącznie w północnej
części jej zasięgu (M. Mączyńska 2003, mapa 1; 2011, ryc. 28). zapinki te nie tworzą grupy jednolitej stylistycznie i prawdo-podobnie produkowane były lokalnie na rozległych obszarach (M. Mączyńska 2003, s. 303). Różna jest też konstrukcja zapi-nek „sarmackich” – górna cięciwa może być mocowana haczy-kiem lub oparta o guzek na główce, bądź też przeprowadzona przez drugi otwór w płytce na główce.
Niektóre zapinki „sarmackie” zaopatrzone są w dwie sprę-żyny, których osie mocowane są w dwóch osobnych otworach o tej samej średnicy i umieszczonych zwykle w jednej linii, pio-nowo lub niemal piopio-nowo, jeden nad drugim, albo też pozio-mo, jak w przypadku fibul typu A 210. Przykładem pionowego mocowania podwójnych sprężyn zapinek „sarmackich” (Ryc. 3) z terenów kultury wielbarskiej jest brązowa, posrebrzana za-pinka znaleziona w warstwie kulturowej na osadzie ludności grupy masłomęckiej w Gródku Nadbużnym, pow. hrubieszow-ski (T. Liana, T. Piętka 1959, s. 381, ryc. 7). z terenu kultury przeworskiej przykładem takiej konstrukcji może być zapinka z piecowiska ii ze Skał, pow. kielecki (Sz. Orzechowski 2006, s. 42–43, ryc. 9:2). Poziomo zamocowane są natomiast dwie sprężyny zapinek ze skarbu z Łubiany, pow. kościerski (M. Mą-czyńska 2003, tabl. 2:5.6; 2011, tabl. 18:F42.F45).
Konstrukcja zapinki z Sielunia nie jest łatwa do zidentyfi-kowania. Sporych problemów przysparza interpretacja obu otworów na główce: w górnym na całej jego przestrzeni
zale-Ryc. 3. Przykłady zapinek „sarmackich” z podwójną sprężyną z terenów kultury przeworskiej i wielbarskiej. Fig. 3. Selected „Sarmatian” brooches with double spring
from the area of Przeworsk and Wielbark Cultures. 1 – Gródek Nadbużny, pow./County hrubieszów; 2 – Skały, pow./County Kielce, piecowisko/furnaces ii; 3, 4 – Łubiana, pow./County Kościerzyna. Wg/After: T. Liana, T. Piętka 1959 (1),
201
gają zanieczyszczenia, widoczne jako rudawe przebarwienia, w dolnym ślady takich przebarwień widoczne są na jego ścian-ce, ale jedynie w powiększeniu mikroskopowym. Jeśli uznać owe przebarwienia za pozostałość tlenków żelaza, sugerować mogłoby to pierwotną obecność żelaznych osi w obu otworach. Pewniejszą przesłanką co do konstrukcji fibuli są wielkość i roz-mieszczenie obu otworów. Pierwszy z nich, górny, ma średnicę ok. 2,3–2,5 mm; drugi, zachowany fragmentarycznie, przetrwał w mniej niż ½ obwodu, wydaje się jednak, że pierwotnie był on nieco szerszy i sięgał lub nawet przekraczał 3 mm. Mniejszy otworek przesunięty jest nieco w kierunku główki w stosun-ku do dolnego, większego. Wydaje się raczej mało prawdopo-dobne, aby pierwotnie zapinka miała dwie sprężyny osadzone na osiach o różnych średnicach. Ponadto oba otwory położo-ne są zbyt blisko siebie (odległość ich środków nie przekracza 2,7 mm), by mogły się tu zmieścić jedna nad drugą dwie sprę-żyny. istnieje natomiast grupa zapinek „sarmackich” z jedną sprężyną i górną cięciwą, których konstrukcja wymaga dwóch otworów w główce – w ich przypadku przez otwór znajdujący się wyżej prowadzona jest cięciwa, przez niższy zaś oś spręży-ny (por. M. Mączyńska 2003, s. 304).
Przykładami fibul o takiej konstrukcji z terenów kultury wiel barskiej (Ryc. 4) są dwie zapinki „zbliżone do A Vii serii 1”, z grobów 28 i 43 na cmentarzysku w Weklicach, pow. el-bląski (M. Natuniewicz-Sekuła, J. Okulicz-Kozaryn 2011, s. 34, tabl. Xii/28:1, XiX/43:1). Kolejna zapinka o podobnej budo-wie pochodzi z grobu 18 w Mutobudo-wie, pow. szamotulski (R. Pie-trzak 1993, ryc. 4:2), cięciwę poprowadzoną przez otwór miała również zapinka ze zwierzewa, pow. ostródzki (d. Thierberg,
Kr. Osterode; A. Bezzenberger 1909, s. 76, ryc. 50). z samego
prawobrzeżnego Mazowsza znane są dwie zapinki „sarmackie” o takiej konstrukcji. Pierwsza z nich pochodzi z grobu 12/61 w Goździku, pow. garwoliński (A. Niewęgłowski 1984, ryc.
10:2; por. M. Woźniak 2012, s. 235, ryc. 2:b), druga zaś znale-ziona została luźno w Słupnie, pow. wołomiński (M. Woźniak 2012, s. 235, ryc. 2:a). Analogiczne zapinki znane są również z terenów kultury przeworskiej (Ryc. 5). Wymienić tu można egzemplarze z grobów 322 i 120 w Spicymierzu, pow.
poddę-bicki (A. Kietlińska, T. Dąbrowska 1963, s. 149, 160–161, tabl. V:2, XVi:24.25; M. Mączyńska 2003, tabl. 8:1.2), z grobu 25 w Koninie, pow. loco (B. Kostrzewski 1947, s. 212, ryc. 29:6), z grobu 28 w Woli Łobudzkiej, pow. zduńskowolski (M. Olędz-ki 2004, s. 291, ryc. 2:1), i z grobu 6 w Kruszyńcu, pow. góre-cki (d. Juppendorf, Kr. Guhrau; A. Plettke 1916, s. 116, ryc. 4, 4a, 5, 14, 15). Prawdopodobnie do tej właśnie grupy należy zapinka z Sielunia.
zapinki „sarmackie” z górną cięciwą przeprowadzoną przez otwór w główce są niemal niespotykane w kulturze czernia-chowskiej – jeden egzemplarz pochodzi z Lepesìvki, raj. Bìlo-gìrs'k (Лепесiвка [ros. Лепесовкa], рай. Білогірськ), a niety-powa fibula z trapezowatą główką i podobnie ukształtowaną nóżką z Boromli, raj. Trostânec'k (Боромля [ros. Боромля], рай. Тростянецьк; E. L. Gorohоvskij, O. V. Gopkalo [Bobrov-skâ] 2004, s. 117, ryc. 4:1.2).
Konstrukcja zapinek różnych typów z okresu rzymskiego, w których górna sprężyna prowadzona jest przez otwór w płytce główki, zdaje się być początkowo charakterystyczna dla kultur przeworskiej, luboszyckiej i wielbarskiej, a później także czer-niachowskiej (zwłaszcza fibul tzw. typu Vojtenki/Войтенки; por. M. E. Levada 2007). zagadnienie dotyczące pochodzenia
2 zbiory PMA, inw. nr iV/573. W publikacjach zapinka ta opisywana
jest jako fibula z cięciwą przytrzymywaną haczykiem (por. A. K i e t -l i ń s k a, T. D ą b r o w s k a 1963, s. 149; M. M ą c z y ń s k a 2011, s. 305), co wynika zapewne z kształtu główki, lekko podciętej w par-tii tylnej.
Ryc. 4. Przykłady zapinek „sarmackich” z otworem na cięciwę z terenu kultury wielbarskiej. Fig. 4. Selected „Sarmatian” brooches with a chord fasten in a plate-hole, from the area of Wielbark Culture. 1, 2 – Weklice, pow./County Elbląg, groby/graves 28, 43; 3 – Mutowo, pow./County Szamotuły, grób/grave 18; 4 – zwierzewo, pow./County Ostróda; 5 – Goździk, pow./County Garwolin, grób/grave 12/61; 6 – Słupno, pow./County Wołomin, znal. luźne/stray find. Wg/After: M. Natuniewicz-Sekuła, J. Okulicz-Kozaryn 2011 (1, 2), R. Pietrzak 1993 (3), A. Bezzenberger 1909 (4), M. Woźniak 2012 (5, 6)
i rozprzestrzenienia się zapinek z wysoką pochewką i górną cięciwą przechodzącą przez otwór w główce wymaga jednak osobnych, rozbudowanych studiów3.
zapinki z podwiniętą nóżką i haczykowatym zaczepem, typu a 172
Dwie zapinki wykonane ze stopu miedzi, dwuczęściowe, za-pewne kuszowate, z pochewkami przymocowanymi do kabłąka haczykowatymi zaczepami. Pierwsza z nich, prawdopodobnie odkształcona, ma kabłąk w przekroju trójkątny, z niezdobio-nymi polami metopowymi u nasady główki i przy mocowaniu pochewki. Dług. 40 mm (Ryc. 2:6). Kabłąk drugiej zapinki był pierwotnie sfazowany, obecnie jest mocno wygładzony; u nasady główki i przy mocowaniu pochewki do kabłąka ślady prostokątnych metop zdobionych poprzecznymi bruzdami. haczykowaty zaczep pochewki zapinki jest również zdobiony poprzecznymi bruzdami, zachowanymi prawie wyłącznie po wewnętrznej stronie kabłąka. Na trzpieniu znajdującym się na główce osadzono profilowany guzek. Dług. 49 mm (Ryc. 2:5). Obydwie fibule są zachowane częściowo (brak sprężyn i szpil).
zapinki te, z uwagi na mocowanie pochewki do kabłąka należą, do typu A 172. Almgren nie charakteryzuje tego typu dokładniej, dlatego też obecnie włącza się do niego egzemplarze dość stylistycznie zróżnicowane (O. Almgren 1923, s. 77, tabl. Vi:172; por. np. J. Schuster 2004, ryc. 3, 5). Fibule z
haczyko-3 M.in. z uwagi na ich dużą liczbę i różnorodność. istotne znaczenie
dla właściwej identyfikacji tych fibul ma jakość publikacji, w tym tak-że stopień odzwierciedlenia detali, czego przykładem jest wspomniana wyżej zapinka z grobu 32 ze Spicymierza.
watym zaczepem występują na rozległym obszarze: od Jutlan-dii, wysp duńskich i południowej Skanii po wybrzeża Morza Czarnego. Uważa się je za charakterystyczne dla kultur cyklu gockiego, ale są też znane ze stanowisk kultury bogaczewskiej i przeworskiej (J. Schuster 2004, ryc. 4; M. Woźniak 2011, s. 183; tam dalsza literatura).
Obydwa egzemplarze z Sielunia są dość małe, stosunko-wo smukłe, właściwie w ogóle niezdobione; główka jednego z nich jest zaopatrzona w guzek. Wśród zapinek typu A 1724
zdecydowaną większość stanowią egzemplarze bez guzka5.
Spośród najbliższych Sieluniowi znalezisk tej odmiany można wymienić zapinki z grobu 27 w Brulinie-Koskach, pow. wyso-komazowiecki (A. Kempisty 1968, s. 27, ryc. 47a.b), z kurha-nu ii w Kitkach, pow. mławski, stan. 1 (J. Okulicz 1970, tabl. iV:2; 1965/2006, s. 125/481, tabl. LX:26), z grobu iX w Ko-złówku, pow. nidzicki (M. Woźniak 2011, s. 173, ryc. 4/iX:1a. 1b), z grobu 155 i ze znalezisk luźnych w Modle, pow. mławski (J. Andrzejowski 2006, s. 26, ryc. 17:3; 2009, s. 153, 227, tabl. 3.71/155:1, 3.154:6; por. A. Grzymkowski 1986, ryc. 22:i – tu jako 38/81), z grobów 109, 543 i znalezisk luźnych w Nieda-nowie, pow. nidzicki (W. ziemlińska-Odojowa 1999, s. 27, 95, 109, 129, tabl. XXX/109:1, CXCVi:1, CCXXiX:15), ze
znale-4 Por. A. K o k o w s k i 1995, s. 272, ryc. 67 (mapa 37); J. S c h u s t e r
2004, s. 98–99, ryc. 4; tam dalsza literatura.
5 Uprzejma informacja dr Barbary Niezabitowskiej-Wiśniewskiej
z instytutu Archeologii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, prowadzącej studia nad fibulami A 172.
Ryc. 5. Przykłady zapinek „sarmackich” z otworem na cięciwę z terenu kultury przeworskiej. Fig. 5. Selected „Sarmatian” brooches with a chord fasten in a plate-hole, from the area of Przeworsk Culture.
1, 2 – Spicymierz, pow./County Poddębice, grób/grave 120; 3 – Wola Łobudzka, pow./County zduńska Wola, znal. luźne/stray find; 4 – Konin, pow./County Konin, grób/grave 28; 5 – Kruszyniec, pow./County Góra, grób/grave 6.
203
zisk luźnych w Orzycu, pow. makowski, stan. 356, z grobu 130
w Szelkowie, pow. makowski, (R. Prochowicz 2013, ryc. 2:19– –21) oraz z grobu 3 w Węgrze, pow. przasnyski (J. Okulicz 1970, tabl. iii:3; 1965/2006, s. 224/580, tabl. LXiX:4). Analogie do zapinki z guzkiem na główce są zdecydowanie mniej liczne. Najbliższe znajdziemy w grobie Vii i wśród znalezisk luźnych z Kozłówka (M. Woźniak 2011, s. 173, 181, ryc. 3:1a.1b, 13:1), w grobie 146 z Modły (J. Andrzejowski 2006, s. 23, ryc. 9:1.2), oraz nieco dalej wśród znalezisk luźnych z Jartyporów, pow. węgrowski (J. Głosik 1983, s. 238, ryc. 14b). Wyraźne koncen-tracje tej odmiany zapinek A 172 obserwujemy natomiast na Lubelszczyźnie7 i Mazurach8. Jeżeli chodzi o datowanie to nie
widać jakichkolwiek różnic pomiędzy egzemplarzami z guz-kiem i bez guzka, obie formy uznaje się bowiem za charakte-rystyczne dla fazy C3–D9.
zapinka gąsienicowata
Wykonana ze stopu miedzi zapinka o kabłąku zdobionym głębokimi żłobkami, tworzącymi charakterystyczny wzór; za-chowana częściowo (brak sprężyny i igły). Na zdeformowanej nóżce z pełną pochewką widoczne są ślady co najmniej dwóch płytkich poprzecznych (?) bruzd. Dług. zach. 40 mm (Ryc. 2:7).
zapinka ta należy do dość zróżnicowanej grupy fibul gąsie-nicowatych (niem. Raupenfibeln), dotychczas bliżej przeanali-zowanych przez M. Tuszyńską (1988) i A. Kokowskiego (1995).
6 Odkrycie przypadkowe w 2007 roku, przekazane ekspedycji PMA
badającej cmentarzysko w Szelkowie Nowym.
7 Gródek nad Bugiem, pow. hrubieszowski, stan. 1C, grób 28 (A. K o
-k o w s -k i 1993/i, s. 26; 1993/ii, ryc. 21:c.d), stan. 6, znalezis-ko luź-ne (B. N i e z a b i t o w s k a - W i ś n i e w s k a 2009, ryc. 5:2.3); Łęcz-na, pow. loco, grób 3 (A. K o k o w s k i 1991, s. 129–130, ryc. 65:d; B. N i e z a b i t o w s k a - W i ś n i e w s k a 2009, ryc. 9:4); hrubie-szów-Antonówka, pow. hrubieszowski, grób 1 (A. K o k o w s k i 1991, s. 139, 143, ryc. 70:b; B. N i e z a b i t o w s k a - W i ś n i e w s k a 2009, ryc. 6:12); Czułczyce, pow. chełmski; Swaryczów, pow. zamojski i Żu-rawce, pow. tomaszowski, wszystko znal. luźne (uprzejma informacja dr B. Niezabitowskiej-Wiśniewskiej z instytutu Archeologii Uniwer-sytetu Marii Curie-Skłodowskiej, za którą dziękujemy).
8 D. Alt Uszblenken, Kr. Darkehmen, kurhan 2, grób 8 (P. S z y m a ń
-s k i 2006, ryc. 4:6a.6b); Boćwinka Stara, pow. gołdap-ski, grób 9 (d. Alt
Bodschwingken, Kr. Goldap; spuścizna M. Schmiedehelm – dr A.
Ju-dze-Szymańskiej dziękujemy za udostępnienie ilustracji tego zabytku); Czerwony Dwór, pow. olecki, obiekt 33, pochówek 6 (niepublikowane materiały z badań dr. P. Szymańskiego z instytutu Archeologii Uni-wersytetu Warszawskiego, któremu dziękujemy za informację); Grą-dy Kruklaneckie, pow. giżycki (d. Grunden, Kr. Angerburg), grób 65 (N. Å b e r g 1919, s. 161, ryc. 24); Kosewo, pow. mrągowski (d.
Alt--Kossewen, Kr. Sensburg), grób 628 (A. B i t n e r - Wr ó b l e w s k a,
A. R z e s z o t a r s k a - N o w a k i e w i c z, T. N o w a k i e w i c z 2011, CD: Alt-Kossewen, karta 46); Łężany, pow. kętrzyński, grób 36 i znal. luźne (niepub. badania A. Wiśniewskiej z Ośrodka Badań nad Anty-kiem Europy Południowo-Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego i A. Jaremek z instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, któ-rym dziękujemy za informację); Miętkie, pow. szczycieński (d.
Ming-fen, Kr. Ortelsburg; A. Bitner-Wróblewska 2008, tabl. CXXXV);
Pod-liszewo, pow. grajewski, znal. luźne (A. B i t n e r - Wr ó b l e w s k a, P. i w a n i c k i 2002, s. 121, 122, tabl. XXXV/01:1).
9 Ostatnio na ten temat M. Wo ź n i a k (2011, s. 183).
M. Tuszyńska za podstawowe kryterium podziału przyjęła brak (seria i – M. Tuszyńska 1988, s. 179–180, ryc. 3:110, 4:1–8)
lub obecność (seria ii – M. Tuszyńska 1988, s. 180, ryc. 4:9–15) na główkach zapinek płytek, występów albo guzków. zgodnie z jej typologią fibulę z Sielunia należy zaliczyć do serii i; zły stan zachowania nóżki uniemożliwia jednak zaklasyfikowanie jej do któregokolwiek z wyróżnionych wariantów. inną propozycję przedstawił A. Kokowski (1995, s. 14, 49–50, ryc. 2:m.n; 1998, s. 724, 823–824, ryc. 54), który za podstawowe kryterium uznał obecność żłobkowania tylko na kabłąku (wzór „wielbarski”), lub też na kabłąku i nóżce (wzór „bałtyjski”). ze względu na zniszczenie nóżki, określenie zapinki z Sielunia według tego schematu jest dość trudne. Widoczne na niej co najmniej dwie bruzdy wyglądają inaczej niż głębokie żłobki na kabłąku, raczej więc nie są śladem podobnego zdobienia. Niewykluczone, że pierwotnie biegły wzdłuż dolnych krawędzi prawdopodobnie rombowatej nóżki11. Stan zachowania tej części zapinki jest
jednak na tyle zły, że można owe bruzdy uznać też za zdobienie znajdującego się na końcu nóżki pola metopowego12. Fibulę
z Sielunia należy zatem włączyć do wzoru „wielbarskiego”. zapinka ta nie znajduje jednak w materiałach kultury wiel-barskiej zbyt wielu analogii. Okazy i serii według M. Tuszyń-skiej odpowiadające wzorowi „wielbarskiemu” pochodzą z gro-bu 100B w Cecelach, pow. siemiatycki (J. Jaskanis 1996, s. 24, tabl. XV/100B:1), z grobu 439 w Nowym Targu, pow. sztumski13,
a także z grobu 1314 na stan. 6 i z grobu 235 na stan. 7
w Prusz-czu Gdańskim, pow. gdański (M. Tuszyńska 1988, s. 185, ryc. 3:1; M. Pietrzak, M. Tuszyńska 1988, tabl. 371:1). Dwie dalsze fibule, karbowane zarówno na kabłąku, jak i nóżce, odkryto jako znalezisko luźne w Cisewiu, pow. kościerski (d. Ciessewie,
Kr. Konitz; E. Blume 1912, s. 40, ryc. 38), i w grobie Vii na stan.
5 w Pruszczu Gdańskim (d. Praußt, Kr. Danzig; R. Schindler 1939, s. 45, ryc. 4). zwraca uwagę, że wśród wymienionych fi-bul i serii jedynie nóżka egzemplarza z Cecel jest rozszerzona, pozostałe zaś prostokątne.
Kolejne fibule gąsienicowate z terenu kultury wielbarskiej15,
w tym pochodzące ze stanowisk z północnego i północno- -wschodniego Mazowsza: z Kleszewa, pow. pułtuski, groby 629,
10 Rysunek umieszczony w lewym górnym rogu ryciny nie ma, zapewne
omyłkowo, oznaczenia cyfrowego.
11 Por. np. zapinka ii serii według M. Tuszyńskiej z Tumian, pow.
ol-sztyński (A. C i e ś l i ń s k i, D. Wy c z ó ł k o w s k i 2008, ryc. 2). Jedynym znanym mi przykładem tak zdobionej fibuli serii i jest eg-zemplarz pochodzący z grobu 100B w Cecelach (J. J a s k a n i s 1996, tabl. XV/100B:1).
12 W ten sposób są ukształtowane nóżki zapinek gąsienicowatych
z gro-bu 261 w Žviliai, raj. Šilalė (A. B l i u j i e n ė 2002, s. 148, ryc. 1:3.5).
13 E. K a z i m i e r c z a k, E. W i c h r o w s k a 1982, s. 45, ryc. 11:e.
Fi-bulę tę w monografii cmentarzyska określono jako typ A 171, w innym miejscu zaś jako zapinkę gąsienicowatą (E. F u d z i ń s k a, P. F u -d z i ń s k i 2013, s. 119, 200), sam zabytek jako zaginiony nie został zilustrowany.
14 M. M ą c z y ń s k a 2011, s. 17; określenie typologiczne zabytku
na podstawie rysunku w kartotece Barbary Friedhofen (archiwum Fundacji Monumenta Archaeologica Barbarica).
15 Por. zestawienia znalezisk: A. C i e ś l i ń s k i, D. Wy c z ó ł k o w
i 72016, z Modły, pow. mławski, grób 19017, z Niedanowa, grób
601 (W. ziemlińska-Odojowa 1999, s. 103, tabl. CCXii/601:1), i z Kozłówka, grób XXVii (J. heydeck 1892, tabl. 18:p; M. Woź-niak 2011, s. 185, ryc. 8/XXVii:1.2), mają na główkach różne-go rodzaju płytki, występy i guzki, które są wyróżnikami serii ii wg Tuszyńskiej, oraz rombowate, trapezowate lub zbliżone do owalnych nóżki.
zdecydowanie więcej okazów podobnych do zapinki z Sie-lunia znajdziemy na terenach kultur zachodniobałtyjskich18.
Wszystkie obecnie znane egzemplarze pochodzące z tego ob-szaru mają prostokątne nóżki, często zaopatrzone w metopy, zdobione bruzdami w różnych układach. zwraca też uwagę, że większość z nich jest zdobiona żłobkami jedynie na kabłąku19;
dlatego też określanie fibul z karbowanym kabłąkiem i nóż-ką mianem wzoru „bałtyjskiego” nie znajduje uzadsadnienia w znanych nam obecnie źródłach (por. A. Kokowski 1995, s. 14, 49–50; 1998, s. 724, ryc. 54).
Opisane różnice stylistyczne nie znajdują odzwierciedlenia w datowaniu zapinek gąsienicowatych. Egzemplarze należące do obu serii pojawiają się w fazie C2 lub na przełomie faz C2
i C3, a wychodzą z użycia z końcem fazy C3–D (por.
M. Tuszyń-16 Niepubl. badania S. Woydy (zbiory Muzeum Starożytnego
hut-nictwa Mazowieckiego im. Stefana Woydy w Pruszkowie). za infor-mację dziękujemy mgr. M. Woźniakowi, opracowującemu materiały z tego cmentarzyska.
17 J. A n d r z e j o w s k i 2006, s. 25, ryc. 12/190:2. W porównaniu
z innymi znaleziskami fibul gąsienicowatych z terenu kultury wiel-barskiej zapinka ta ma unikatową nóżkę, która jest prostokątna, a jej zakończenie uformowane w rodzaj poprzeczki, czym nawiązuje do znacznie młodszych tzw. Schlusskreuzfibeln.
18 Do wymienianych dotychczas (M. Tu s z y ń s k a 1988, s. 184–
185; A. K o k o w s k i 1998; A. C i e ś l i ń s k i, D. Wy c z ó ł k o w s k i 2008, s. 180, 182, ryc. 2; M. M ą c z y ń s k a 2011, s. 318) należy dodać egzemplarze z Kosewa, pow. mrągowski (d. Alt-Kossewen, Kr.
Sens-burg), znal. luźne (N. Å b e r g 1919, s. 166, tab. iii, poz. 91),
z Mięt-kich, pow. szczycieński (d. Mingfen, Kr. Ortelsburg), stan. i, grób 91 (A. B i t n e r Wr ó b l e w s k a, A. R z e s z o t a r s k a N o w a k i e -w i c z, T. N o -w a k i e -w i c z 2011, ryc. 2 na s. 332), z Lazovskoe, raj. Gur'evsk (Лазовское, рай. Гурьевск, d. Trömpau, Kr. Königsberg), znal. luźne (A. B i t n e r Wr ó b l e w s k a, A. R z e s z o t a r s k a -- N o w a k i e w i c z, T. N o w a k i e w i c z 2011, CD: Trömpau, - kar-ta 1), i z zelenodol'skoe, Mamonovo (Зеленодольское, Мамоново, d. Pr. Bahnau, Kr. Heiligenbeil), znal. luźne (N. Å b e r g 1919, s. 164, tab. iii, poz. 50). W cytowanych zestawieniach do grupy zapinek gąsie-nicowatych były zaliczane też zdobione karbowaniem fibule z gwiaź-dzistą nóżką oraz typów Schönwarling-Skowarcz i Dollkeim-Kovrovo (por. A. B i t n e r - Wr ó b l e w s k a 2001, s. 34–57, 59–64, 171–194).
19 Wśród 15 znanych obecnie zapinek gąsienicowatych z terenów kultur
zachodniobałtyjskich zaledwie cztery są zdobione żłobkami na kabłą-ku i nóżce – egzemplarze z grobu 56 w d. Eisliethen, Kr. Fischhausen (M. Tu s z y ń s k a 1988, 184, ryc. 4:6), z grobu BXii w d. Grebieten,
Kr. Fischhausen (A. B i t n e r Wr ó b l e w s k a, A. R z e s z o t a r
-s k a - N o w a k i e w i c z, T. N o w a k i e w i c z 2011, CD: Grebieten, karta 46), z Gur'evska, raj. loco (Гурьевск, рай. loco, d. Trausitten, Kr.
Königsberg), znal. luźne (A. B i t n e r Wr ó b l e w s k a, A. R z e s z o
-t a r s k a - N o w a k i e w i c z, T. N o w a k i e w i c z 2011, CD: Trausi-t- Trausit-ten, karta 46), i z grobu 25 w Lûblino, raj. zelenogradsk (Люблино, рай. Зеленоградск, d. Seerappen, Kr. Fischhausen; O. T i s c h l e r, h. K e m k e 1902, tabl. 5:5).
ska 1988, s. 183; A. Cieśliński, D. Wyczółkowski 2008, s. 181). Należy tu jednak dodać, że dokładne określenie chronologii tej grupy zapinek, a zwłaszcza momentu ich pojawienia się, przy-sparza pewnych problemów, rzadko bowiem występują w ze-społach z innymi precyzyjnie datowanymi zabytkami. za naj-starsze uważano dotychczas zapinki gąsienicowate z grobów 129 i 238 w Pruszczu Gdańskim, stan. 7, w których znaleziono również fibule typu A 168 (M. Pietrzak, M. Tuszyńska 1988, tabl. 369:1–3, 371:1–5), będące w kulturze wielbarskiej wy-znacznikami fazy C2 (por. R. Wołągiewicz 1993, s. 24–25, ryc.
1, 2; J. Okulicz-Kozaryn, M. Natuniewicz-Sekuła 2011, s. 133). Pozostałe dobrze datowane zespoły z fibulami o karbowanych kabłąkach nie potwierdzają jednak tak wczesnej pozycji chro-nologicznej tych zapinek, dlatego też zapinki z tzw. martwą sprężyną z zespołów pruszczańskich niektórzy z badaczy trak-towali jako formy przeżywające się, a interesujące nas fibule datowali nie wcześniej niż na przełom faz C2 i C3 (A.
Cieśliń-ski, D. Wyczółkowski 2008, s. 181).
Nowe światło na to zagadnienie rzucają materiały z udo-stępnionego ostatnio archiwum Feliksa Jakobsona (A. Bitner--Wróblewska, A. Rzeszotarska-Nowakiewicz, T. Nowakiewicz 2011), w którym znajdziemy nie tylko ilustracje zabytków znanych wcześniej jedynie z opisów, ale też informacje o zespo-łach towarzyszących im przedmiotów. Wśród tych materiałów szczególną uwagę zwraca grób 91 z Miętkich (A. Bitner-Wrób-lewska, A. Rzeszotarska-Nowakiewicz, T. Nowakiewicz 2011, ryc. 2 na s. 332). Poza fibulą gąsienicowatą znaleziono w nim m.in. sprzączkę D-kształtną z długą, czworokątną skuwką. Nie jest znany surowiec, z jakiego ją wykonano oraz nie wiemy, czym są widoczne na skuwce cztery kółka (?), niemniej ogólny jej kształt nawiązuje do typu AD10 (R. Madyda-Legutko 1987, s. 27, tabl. 8:10). Jedyne do tej pory znane sprzączki tej formy, wykonane ze srebra pochodzą z kurhanu 1 w Pielgrzymowie, pow. nidzicki (d. Pilgramsdorf, Kr. Neidenburg), który jest da-towany na fazę C2 (por. R. Madyda-Legutko 1987, s. 27; N. Lau
2012, s. 149–150, ryc. 18, tabl. 13:4.5). Wydaje się, że podobną chronologię możemy przyjąć dla grobu 91 z Miętkich, który w ten sposób byłby pierwszym poza Pruszczem Gdańskim zespołem potwierdzającym możliwość pojawienia się zapinek gąsienicowatych w fazie C2.
zapinka płytowa
zapinka ze stopu miedzi, z zachowanymi na spodniej stronie nóżki śladami „białego metalu”, zachowana częściowo (brak sprężyny, igły i pochewki). Główka ma postać półkolistej płytki zakończonej profilowanym guzkiem. Pod nią znajduje się nieregularna, osadzona prostopadle blaszka. Na jej skrajach widoczne dwa w miarę regularne wklęśnięcia, których górne pełniło zapewne rolę haczyka przytrzymującego cięciwę. Otwór do osadzenia osi sprężyny zasklepiony jest produktami koro-zji. Kabłąk, w przekroju wklęsło-graniasty, wyraźnie oddziela się od główki i nóżki. Nóżka nieco uszkodzona, rombowata, wzdłuż dwóch krawędzi zdobiona jest podwójnymi bruzdami. Dług. 56 mm, szer. główki 22 mm, nóżki 18 mm (Ryc. 2:8).
zapinki płytowe są elementami stroju charakterystyczny-mi dla południowych kultur gockich w późnym okresie wpły-wów rzymskich i w okresie wędrówek ludów (por. A. Kokow-ski 1996; i. Gavritukhin 2003; tam wcześniejsza literatura).
205
Na północ od Karpat znaleziska tego typu spotyka się niezbyt często. Wśród nich pewną koncentrację tworzą fibule z po-łudniowej Lubelszczyzny i zachodniej Ukrainy, gdzie zosta-ły odkryte jako znaleziska luźne w Gródku nad Bugiem, pow. hrubieszowski, stan. 1A i 1C (M. Gładysz, A. Kokowski 2002, s. 283, 284, tabl. Vi:6.9–11)20, w warstwie ciałopalenia w
Ma-słomęczu, pow. hrubieszowski (A. Kokowski 1991, ryc. 93:8; B. Niezabitowska-Wiśniewska 2009, ryc. 5:7), i w Posadowie (Kolonia zabudy), pow. tomaszowski, stan. 21 (B. Niezabitow-ska-Wiśniewska 2009, ryc. 24:6), oraz w miejscowościach Po-lonka, raj. Luc'k (Полонка, рай. Луцьк; A. Kokowski 1996, s. 154, ryc. 1:b), i Nesluhìv, raj. Kam’ânka-Buz'ka (Неслухів, рай. Кам’янка-Бузька; i. Gavritukhin 2003, s. 143, ryc. 1:25 [tu jako Neslukhov-Grabarka]21). Rozproszone znaleziska
zapinek płytowych pochodzą z terenów kultur bałtyjskich: z grobu 57 w kurhanie i w Netcie, pow. augustowski (A. Bit-ner-Wróblewska 2007, s. 22, 53, tabl. XXX/57:12), z grobu 4 w kurhanie V w Czerwonym Dworze, pow. olecki (d.
Rothe-bude, Kr. Goldap; W. Gaerte 1929, ryc. 223:c; por. P.
Szymań-ski 2006, s. 371–372, ryc. 2:4), oraz z grobów 188 (?), 192 i ze znalezisk luźnych z miejscowości Suvorovo, raj. Gvardejsk na Sambii (Суворово, рай. Гвардейск, d. Zophen, Kr. Wehlau; A. Bitner-Wróblewska 2008, tabl. CCXXViii, CCL). z obsza-ru kultury przeworskiej znana jest tylko jedna zapinka płyto-wa, odkryta w okolicach Kalisza, pow. loco (L. von Jażdżewski 1888, s. 34, tabl. Xii:9).
Fibulę z Sielunia i wszystkie wymienione wyżej, poza eg-zemplarzami z Masłomęcza, Posadowa i z okolic Kalisza, moż-na zaliczyć do grupy B w klasyfikacji A. Kokowskiego (1996, s. 155, ryc. 4). Należą do niej wykonane ze stopów miedzi, nie-zbyt duże zapinki o główkach i nóżkach mniej więcej równej szerokości (A. Kokowski 1996, s. 155; por. M. Gładysz, A. Ko-kowski 2002, s. 283, 284). Pod względem konstrukcji zapięcia, fibule grupy B możemy podzielić na dwa warianty. W obydwu oś sprężyny jest umieszczona w otworze specjalnej płytki pod główką, niektóre egzemplarze mają jednak dolną (kuszowatą) cięciwę, inne górną22, zaczepioną we wgłębieniu w płytce
mo-cującej sprężynę23. Do tego drugiego wariantu należy zaliczyć
egzemplarz z Sielunia.
20 Jedna z zapinek płytowych opublikowanych jako egzemplarz
z Gródka (M. G ł a d y s z, A. Ko k o w s k i 2002, s. 284, tabl. Vi:12; B. Ni e -z a b i t o w s k a - Wi ś n i e w s k a 2009, ryc. 5:12), to w r-zec-zy wistości fibula z miejscowości Polonka na Wołyniu (por. A. Ko k o w s k i 1996, s. 154, ryc. 1:b). Przyczyną tej pomyłki było przypadkowe dołączenie rysunku tej ostatniej fibuli do publikacji materiałów z Gródka nad Bu-giem, stan. 1C (uprzejma informacja prof. dr. hab. Andrzeja Kokowskie-go z instytutu Archeologii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej).
21 Niewykluczone, że pochodzi ona z badanej pod koniec XiX wieku
osady z okresu wpływów rzymskich, położonej w tej miejscowości (wówczas Niesłuchów) na wzgórzu Grabarka (por. K. h a d a c z e k 1900a, s. 48–59; 1900b; 1904).
22 Np. zapinki z Netty (A. B i t n e r - Wr ó b l e w s k a 2007, s. 22, 53,
tabl. XXX/57:12) i z Gródka nad Bugiem, stan. 1A i 1C (M. G ł a d y s z, A. K o k o w s k i 2002, s. 283, 284, tabl. Vi:6.9–11). Por. też fibule serii
Gródek według i. G a v r i t u h i n a (2003, s. 117, mapa 2).
23 Np. zapinki z miejscowości Boromlâ, raj. Trostânec'k (Боромля, рай.
Тростянецьк), grób 44 (G. M. N e k r a s o v a 1993, s. 77, ryc. 18:11; por. A. K o k o w s k i 1996, s. 161, ryc. 4:8 [tu jako grób 4 z
miejsco-zagadnienie datowania zapinek płytowych należy do pro-blemów dość złożonych (A. Kokowski 1996, s. 157–160; tam dalsza literatura). zgodnie z ustaleniami J. Tejrala (1988b, s. 12, 16) i A. Kokowskiego (1996, s. 158, wykres 1, 2) najwcześniej-sze fibule tego typu, datowane na fazę C3, mają długość do
60 mm, egzemplarze większe należy zaś odnosić do czasów późniejszych. W tym świetle zapinkę z Sielunia należałoby wiązać z fazą C3.
przedmiot nieokreślony
W zbiorze znalezisk z Sielunia znajduje się przedmiot ze stopu miedzi mający postać podłużnego pręta spłaszczonego z jednej strony, z drugiej zaś dość bogato zdobionego i zakończonego drobnym „grzybkowatym” ostrosłupem. Na końcu spłaszczonej i zaokrąglonej partii znajduje się otwór o średnicy 3 mm (Ryc. 2:4). Trzon przedmiotu jest bogato zdobiony: poprzeczne że-berka rozdzielają dwie strefy profilowane wielobocznie w płasz-czyzny zbliżone do trójkątów, wykonane drobnym pilnikiem. Funkcja tego przedmiotu nie jest ustalona, niepewne jest też jego datowanie. Niemniej, charakterystyczne i dość unikatowe zdobienie znajduje dobrą analogię w profilowaniu kabłąka jed-noczęściowej zapinki żelaznej z górną cięciwą i pełną pochewką z grobu 358 z Kostelca na hané na Morawach (J. zeman 1961, s. 144, tabl. 67:E). Dwie inne, niemal identyczne, zapinki znane są z datowanego na fazę D1 grobu z miejscowości Sladkovičovo,
okr. Galanta, stan. ii, w zachodniej Słowacji (T. Kolník 1980, s. 163, tabl. CLXV/A:a.b; J. Tejral 1988a, s. 232, tabl. 6:2.3).
sprzączka
Sprzączka ze stopu miedzi, o kształcie zbliżonym do owal-nego. Ramka o przekroju zbliżonym do kolistego, od strony mocowania pasa silnie przewężona; pierwotnie w miejscu tym zamocowany był niezachowany obecnie kolec, a niewy-kluczone, że także skuwka. Wys. ok. 23 mm, szer. ok. 14 mm (Ryc. 2:9). Sprzączka należy do grupy h, a kształt jej zbliżony
wości Boromel’]), i Nesluhìv (i. G a v r i t u k h i n 2003, s. 143, ryc. 1:25) na Ukrainie. Por. też zapinki wariantu Boromlia-Kompanijtsy oraz serii Boromlia-Zhurovka (i. G a v r i t u k h i n 2003, s. 117, mapa 2, 4). Ryc. 6. zapinki z pełną pochewką i bogato profilowanym kabłąkiem. Fig. 6. Bow brooches with full catch-plate and richly profiled bow.
1 – Kostelec na hané, okr./County Prostějov, grób/grave 358; 2 – Sladkovičovo ii, okr./County Galanta, grób/grave A.
jest do typów 14–15 w klasyfikacji R. Madydy-Legutko (1987, s. 72, tabl. 19:14.15), które datowane są na wczesną fazę okresu wędrówek ludów. Wyjątkową cechą sprzączki z Sielunia jest płytka bruzda ryta o szerokości ok. 1 mm, umieszczona na zewnętrznej powierzchni ramki.
* * *
Poza przedstawionymi tu zabytkami, ze stanowiska w Sieluniu pochodzi jeszcze moneta celtycka typu Simmering (J. Andrze-jowski, w druku). Jej pojawienie się w tym miejscu należy odnosić do czasów, kiedy północne Mazowsze było objęte osadnictwem ludności kultury przeworskiej. Jedynym przed-miotem spośród znalezisk sieluńskich, który – z wszelkimi zastrzeżeniami – można byłoby przypisać tej kulturze, jest kółko wykonane ze stopu miedzi.
Pozostałe zabytki należy wiązać już z kulturą wielbarską i da-tować na fazy B2/C1–D. Na obecnym etapie rozpoznania trudno
stwierdzić, czy materiały te pochodzą z osady, czy cmentarzy-ska. Na tę pierwszą możliwość wskazuje brak na powierzchni stanowiska kości ciałopalnych oraz stan zachowania pocho-dzących zeń przedmiotów metalowych, na których nie stwier-dzono śladów nadtopienia. zastanawia też, czy w tym miejscu w starożytności istnieć mogły warunki dla założenia osady, bo-wiem obecnie poziom pól, na których znaleziono opisywany zespół zabytków, jest niewiele wyższy od lustra wody w pobli-skim jeziorze i rzece. Bez sondażowych badań wykopalisko-wych i specjalistycznych badań geologicznych rozstrzygnięcie tej kwestii nie będzie jednak możliwe. Bez względu na to, jak określimy charakter stanowiska, mamy tu do czynienia z ko-lejnym śladem kultury wielbarskiej w części Mazowsza, która do niedawna była uważana za obszar niemal pozbawiony jej reliktów (por. J. Andrzejowski 2007, ryc. 1; 2009/2, tabl. 6.29).
Mgr Radosław Prochowicz Mgr Tomasz Rakowski
Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie ul. Długa 52 00-241 Warszawa radekprochowicz@wp.pl rakosh@wp.pl LiTERATURA Å b e r g , N .
1919 Ostpreussen in der Völkerwanderungszeit, Uppsala. A l m g r e n , O.
1923 Studien über nordeuropäische Fibelformen der ersten
nachchristlichen Jahrhunderte mit Berücksichtigung der provinzialrömischen und südrussischen Formen,
Man-nus-Bibliothek 32, Leipzig. A n d r z e j o w s k i , J.
2006 Nekropola ze schyłku starożytności w Modle koło Mławy, [w:] W. Nowakowski, A. Szela (red.), Pogranicze trzech
światów. Kontakty kultur przeworskiej, wielbarskiej i bogaczewskiej w świetle materiałów z badań i
poszuki-wań archeologicznych, światowit, Supplement Series P:
Prehistory and Middle Ages XiV, Warszawa, s. 15–44. 2007 Pod wodzą Filimera, czyli osadnicy wielbarscy na
Ma-zowszu i Podlasiu, [w:] M. Fudziński, h. Paner, Nowe materiały i interpretacje. Stan dyskusji na temat kultury wielbarskiej, Gdańsk, s. 231–258.
2009 Nekropola w Modle a późna faza kultury przeworskiej
na północnym Mazowszu, tom 1 i 2, niepubl. dysertacja
doktorska w instytucie Archeologii Uniwersytetu War-szawskiego.
w druku Celtycka moneta z Sielunia nad Narwią, Barbaricum
11, Warszawa. B e z z e n b e r g e r, A .
1909 Gräberfeld bei Abbau Thierberg, Kr. Osterode, Prussia 22 (1900–1904), s. 70–104.
B i t n e r - Wr ó b l e w s k a , A .
2001 From Samland to Rogaland. East-West connections in
the Baltic Basin during the Early Migration Period,
Warszawa.
2007 Netta. A Balt Cemetery in Northeastern Poland, Monu-menta Archaeologica Barbarica Xii, Warszawa. 2008 (red.) Archeologiczne księgi inwentarzowe dawnego
Prussia-Museum / Die archäologischen Inventarbücher aus dem ehemaligen Prussia-Museum / Археологические инвентарные книги бывшего музея «Пруссия»,
Aes-tiorum hereditas i, Olsztyn.
B i t n e r - Wr ó b l e w s k a , A . , i w a n i c k i , P.
2002 Cmentarzysko w Podliszewie, woj. podlaskie. Między
kulturą bogaczewską a sudowską, [w:] J. Andrzejowski et alii (red.), Varia Barbarica Zenoni Woźniak ab amicis dicata, Monumenta Archaeologica Barbarica, Series
Gemina i, Warszawa-Lublin, s. 105–184. B i t n e r - Wr ó b l e w s k a , A . , R z e s z o t a r s k a - - N o w a k i e w i c z , A . , N o w a k i e w i c z , T.
2011 Katalog / Katalog / Katalogs, [w:] Tomasz Nowakiewicz (red.), Archeologiczne dziedzictwo Prus Wschodnich
w ar chiwum Feliksa Jakobsona / Das archäologische Ver-mächtnis Ostpreußens im Archiv des Felix Jakobson. Austrumprūsijas arheoloģiskais mantojums Fēliksa Jā-kob sona arhīvā, Aestiorum hereditas ii, Warszawa,
s. 60–511 + CD. B l i u j i e n ė , A .
2002 The Main Stylistic Features of the Baltic Crossbow
Brooch-es in the Migration Period, „Archaeologia Baltica” 5,
s. 145–161. B l u m e , E .
1912 Die germanischen Stämme und die Kulturen zwischen
Oder und Passarge zur römischen Kaiserzeit. Teil I: Text,
Mannus-Bibliothek 8, Würzburg. C i e ś l i ń s k i , A . , Wy c z ó ł k o w s k i , D.
Pro-207
blem zaniku kultury wielbarskiej nad Łyną, WA LX,
s. 178–187. D ą b r o w s k a , T.
1997 Kamieńczyk. Ein Gräberfeld der Przeworsk-Kultur in
Ost masowien, Monumenta Archaeologica Barbarica iii,
Kraków.
D z i ę g i e l e w s k a , M . , Ku l c z y ń s k a , M .
2008 Ciebłowice Duże. Ein Gräberfeld der Przeworsk-Kultur
im südwestlichen Masowien, Monumenta
Archaeolo-gica Barbarica XiV, Warszawa. F u d z i ń s k a , E . , F u d z i ń s k i , P. (red.)
2013 Wielokulturowe cmentarzysko w Nowym Targu, stan. 6,
gm. Nowy Targ, Malbork.
G a e r t e , W.
1929 Urgeschichte Ostpreußens, Königsberg. G a v r i t u k h i n , i .
2003 On the study double-plate fibulas of the first subgroup, „A Nyíregyházi Jósa András múzeum évkönyve” XLiV, s. 113–184.
G ł a d y s z , M . , K o k o w s k i , A .
2002 Gródek nad Bugiem – cmentarzysko ludności grupy
ma-słomęckiej z „Zamczyska”, [w:] J. Andrzejowski et alii
(red.), Varia Barbarica. Zenoni Woźniak ab amicis
dica-ta, Monumenta Archaeologica Barbarica, Series
Gemi-na i, Warszawa-Lublin, s. 277–299. G ł o s i k , J.
1983 Katalog Pogotowia Archeologicznego za lata 1973–1976, MSiW V, s. 229–263.
G o d ł o w s k i , K .
1985 Przemiany kulturowe i osadnicze w południowej i
środko-wej Polsce w młodszym okresie przedrzymskim i w ok-resie rzymskim, Wrocław.
G o r o h о v s k i j , E . L . , G o p k a l o (B o b r o v s k a â) , O. V. (Гороховский, Е. Л., Гопкало [Бобровская], О. В.) 2004 Fibuly VII gruppy O. Al'mgrena w areale černâhovskoj
kul'tury, [w:] Arheologìja davnìh Slov’ân. Doslìdžennâ ì materìali, Kiïv [Фибулы VII группы О. Альмгрена в аре але черняховской культуры, [в:] Археологія да-в ніх Слода-в’ян. Дослідження і матеріали, Киїда-в], s. 103–
–130.
G r z y m k o w s k i , A .
1986 Wstępne wyniki badań na birytualnym cmentarzysku
ciałopalnym i szkieletowym z okresu rzymskiego w Mo-dle, gm. Wiśniewo, woj. Ciechanów, SprArch. XXXViii,
s. 223–258. h a d a c z e k , K .
1900a Z badań archeologicznych w dorzeczu Bugu, „Teka
Kon-serwatorska. Rocznik Koła c. k. Konserwatorów Staro-żytnych Pomników Galicyi Wschodniej” ii (Lwów), s. 44–59.
1900b Grabarka niesłuchowska, „Teka Konserwatorska. Rocz-nik Koła c. k. Konserwatorów Starożytnych PomRocz-ników Galicyi Wschodniej” ii (Lwów), s. 71–86.
1904 Grabarska niesłuchowska, „Teka Konserwatorska. Rocz-nik Koła c. k. Konserwatorów Starożytnych PomRocz-ników Galicyi Wschodniej” iii/1 (Lwów), s. 1–14.
h e y d e c k , J.
1892 Das Gräberfeld von Kl. Koslau, Kr. Neidenburg, Prussia 17, s. 171–178.
J a s k a n i s , J.
1996 Cecele. Ein Gräberfeld der Wielbark-Kultur in Ostpolen, Monumenta Archaeologica Barbarica ii, Kraków. 2005 Krupice. Ein Gräberfeld der Przeworsk- und
Wielbark--Kultur in Ostpolen, Monumenta Archaeologica
Bar-barica X, Warszawa. v o n J a ż d ż e w s k i , L .
1888 Fibel mit zwei und drei Rollen aus der Gegend von Kalisz, „Posener Archaeologische Mittheilungen” iii, s. 34. K a z i m i e r c z a k , E . , Wi c h r o w s k a , E .
1982 Tysiąc lat starożytnej nekropoli, zOW 49, s. 37–47. K e m p i s t y, A .
1968 Birytualne cmentarzysko z późnego okresu rzymskiego
w miejscowości Brulino-Koski, pow. Ostrów Mazowiecka,
WA XXXii/3–4 (1966–1967), s. 409–450. K i e t l i ń s k a , A . , D ą b r o w s k a , T.
1963 Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich we wsi
Spi-cymierz, powiat Turek, MS iX, 143–254.
K o k o w s k i , A .
1991 Lubelszczyzna w młodszym okresie przedrzymskim
i w ok-resie rzymskim, Lubelskie Materiały Archeologiczne iV,
Lublin.
1993 Gródek nad Bugiem. Cmentarzysko grupy masłomęckiej.
Część I–III, Lubelskie Materiały Archeologiczne Vii,
Lublin.
1995 Grupa masłomęcka. Z badań nad przemianami kultury
Go tów w młodszym okresie rzymskim, Lublin.
1996 O tak zwanych blaszanych fibulach z półokrągłą płytą
na główce i rombowatą nóżką, Studia Gothica i, Lublin,
s. 153–184.
1998 Die Masłomęcz-Gruppe. Ihre Chronologie und
Beziehun-gen innerhalb des gotischen Kulturkreises – Ein Beispiel für den kulturellen Wandel der Goten im Verlauf ihrer Wanderungen, BerRGK 78 (1997), s. 641–833.
K o l n í k , T.
1980 Römerzeitliche Gräberfelder in der Slowakei. Teil I, Ar-chaeologia Slovaca – Fontes XiV, Bratislava.
K o s t r z e w s k i , B .
1947 Cmentarzysko z okresu rzymskiego w Koninie (woj.
poz-nańskie), PArch. Vii/2, s. 192–294.
L e v a d a , M . E . ( Л е в а д а , М . Е . )
2007 Ob osobennostâh pružinnogo apparata nekotoryh tipov
fibul (fibuly so «srednej» tetivoj), „Bosporskije
issledo-vaniâ” XVi [Об особенностях пружинного аппрата
некоторых типов фибул (фибулы со «средней» те-ти вой), „Боспорские исследования” XVi], s. 239–
–258. L a u , N .
2012 Pilgramsdorf/Pielgrzymowo. Ein Fundplatz der
römi-schen Kaiserzeit in Nordmasowien. Eine Studie zu Ar-chivalien, Grabsitten und Funbestand, Studien zur
Sied-lungsgeschichte und Archäologie der Ostseegebiete 11, Neumünster.
L i a n a , T. , P i ę t k a , T.
1959 Osada z okresu wpływów rzymskich w Gródku
Nadbuż-nym, pow. Hrubieszów, WA XXV/4 (1958), s. 373–382.
M a c h a j e w s k i , h .
1998 Die Fibeln der Gruppe V, Serie 8, im östlichen Teil
Mit-teleuropas, [w:] J. Kunow (red.), 100 Jahre Fibelformen nach Oscar Almgren. Internationale Arbeitstagung 25.– –28. Mai 1997 Kleinmachnow, Land Brandenburg,
For-schungen zur Archäologie im Land Brandenburg 5 [wyd. 2002], Wünsdorf, s. 187–196.
M a d y d a - L e g u t k o , R .
1984 Próba rekonstrukcji pasów z metalowymi częściami na
obszarze środkowoeuropejskiego Barbaricum w okresie wpływów rzymskich i we wczesnej fazie okresu wędrówek ludów, PArch. 31 (1983), s. 91–133.
1987 Die Gürtelschnallen der römischen Kaiserzeit und der
frühen Völkerwanderungszeit im mitteleuropäischen Barbaricum, B.A.R. int. Series 360 (1986), Oxford.
M ą c z y ń s k a , M .
2003 Die sogenannten “sarmatischen” Fibeln in Mittel- und
Osteuropa, [w:] C. von Carnap-Bornheim (red.), Kon-takt – Kooperation – Konflikt. Germanen und Sarmaten zwischen dem 1. und dem 4. Jahrhundert nach Christus. Internationales Kolloquium des Vorgeschichtlichen Semi-nars der Philipps-Universität Marburg, 12.–16. Februar 1998, Schriften des Archäologischen Landesmuseums,
Ergänzungsreihe 1 = Veröffentlichungen des Vorge-schichtlichen Seminars Marburg, Sonderband 13, Neu-münster, s. 303–332.
2011 Der frühvölkerwanderungszeitliche Hortfund aus Łu
bia-na, Kreis Kościerzyna (Pommern), BerRGK 90 (2009),
s. 7–481.
Na t u n i e w i c z - S e k u ł a , M . , O k u l i c z - K o z a r y n , J. 2011 Weklice. A Cemetery of the Wielbark Culture on the
Eastern Margin of Vistula Delta (Excavations 1984–
–2004), Monumenta Archaeologica Barbarica XVii,
Warszawa.
N e k r a s o v a , G . M . (Некрасова, Г. М.)
1993 Rozkopki pam’âtok černâhìvskoï kul'turi bìlâ s. Boromlì, Arheologìčnì doslìdžennâ v Ukraïnì 1991 roku, Luc'k, s. 77, 159 [Розкопки пам’яток черняхівскоï культури
біля с. Боромлі, Археологiчнi дослiдження в Україиi
1991 року, Луцьк]. N i e w ę g ł o w s k i , A .
1984 Dwa cmentarzyska z okresu rzymskiego w Goździku, gm.
Borowie, woj. Siedlce, SprArch. XXXV (1983), s. 131–
–159.
N i e z a b i t o w s k a - Wi ś n i e w s k a , B .
2009 Archaeology, History and the Heruls. The Lublin Region
in the Late Roman Period, Barbaricum 8, Warszawa,
s. 195–239.
O k u l i c z ( O k u l i c z - K o z a r y n ) , J.
1970 Studia nad przemianami kulturowymi i osadniczymi
w okresie rzymskim na Pomorzu Wschodnim, Mazowszu i Podlasiu, APolski XV/2, s. 419–497.
1965/2006 Plemiona grupy nidzickiej kultury grobów jamo-wych (w okresie od końca II w. przed naszą erą do V w. n.e.), wyd. CD, [w:] W. Nowakowski, A. Szela (red.), Pogranicze trzech światów. Kontakty kultur przeworskiej, wielbarskiej i bogaczewskiej w świetle materiałów z ba-dań i poszukiwań archeologicznych, światowit,
Supple-ment Series P: Prehistory and Middle Ages XiV, War-szawa.
O l ę d z k i , M .
2004 Wstępna analiza materiałów z cmentarzyska kultury
przeworskiej w Woli Łobudzkiej (=„Przyrownica stano-wisko 1”), woj. łódzkie. Badania ratownicze Marii Jaż-dżewskiej w latach 1965–1966 i 1972–1973, [w:]
M. Olę-dzki, J. Skowron (red.), Kultura przeworska.
Odkry-cia – interpretacje – hipotezy, tom 1, Łódź, s. 283–306.
O r z e c h o w s k i , S z .
2006 Wyniki najnowszych badań na stanowiskach osadniczych
i produkcyjnych Świętokrzyskiego centrum hutniczego,
[w:] S. Orzechowski, i. Suliga (red.), 50 lat badań nad
starożytnym hutnictwem świętokrzyskim. Archeologia – metalurgia – edukacja, Kielce, s. 33–73.
P i e t r z a k . M . , Tu s z y ń s k a , M .
1988 Périod romaine tardive (Pruszcz Gdański 7), invArch. LX.
P i e t r z a k , R .
1993 Ratownicze badania wykopaliskowe na wielokulturowym
stanowisku (nr 2) w Mutowie, gm. Szamotuły, woj. po-znańskie, „Wielkopolskie Sprawozdania
209
P l e t t k e , A .
1916 Germanische Gräber aus dem dritten Jahrhundert n.Chr., „Schlesiens Vorzeit in Bild und Schrift” N.F. Vii/i, s. 113–122.
P r o c h o w i c z , R .
2013 Carnelian Beads in the Cemetery of the Wielbark
Cul-ture at Szelków Nowy, Poland – “Souvenirs from the Black Sea?”, [w:] i. Khrapunov, F.-A. Stylegaar (red.), Inter Ambo Maria. Northern Barbarians from Scandi-navia Towards the Black Sea, Kristiansand-Simferopol,
s. 303–316. P r z y b y ł a , M . J.
2010 Bemerkungen zu einigen lokalen Formen der
Schwert-gürtelschließen vom sog. Balteus-Typ aus dem Barbari-cum, RArch. NS 2, s. 93–184.
S c h i n d l e r, R .
1939 Neue Gräberfunde aus Praust, „Gothiskandza. Blätter für Danziger Vorgeschichte” 1, s. 38–51.
S c h u s t e r, J.
2004 Untersuchungen zu den spätkaiserzeitlichen Fibelformen
Almgren 185 und 172 und deren gegenseitigen Verhält-nis, „Veröffentlichungen zur brandenburgischen
Lan-desarchäologie” 35 (2001), s. 85–102. S z y m a ń s k i , P.
2006 Dwie zapinki z dawnego Rothebude i z Czerwonego
Dworu. Kontakty tzw. skupienia gołdapskiego kultury sudowskiej, [w:] W. Nowakowski, A. Szela (red.), Po-granicze trzech światów. Kontakty kultur przeworskiej, wielbarskiej i bogaczewskiej w świetle materiałów z ba-dań i poszukiwań archeologicznych, światowit,
Supple-ment Series P: Prehistory and Middle Ages XiV, War-szawa, s. 369–380.
Te j r a l , J.
1988a Zur Chronologie der frühen Völkerwanderungszeit im
mittleren Donauraum, „Archaeologia Austriaca” 72,
s. 223–304.
1988b Zur Chronologie und Deutung der südöstlichen
Kultur-elemente in der frühen Völkerwanderungszeit Mitteleu-ropas, „Anzeiger des Germanischen Nationalmuseums
und Berichte aus dem Forschungsinstituts für Realien-kunde” 1987, s. 11–46.
T i s c h l e r, O. , K e m k e , h .
1902 Ostpreussische Altertümer aus der Zeit der grossen
Grä-berfelder nach Christi Geburt, Königsberg i. Pr.
Tu s z y ń s k a , M .
1988 O zapinkach z gąsienicowatym kabłąkiem w obrębie
kul-tury wielbarskiej, [w:] J. Gurba, A. Kokowski (red.), Kul-tura wielbarska w młodszym okresie rzymskim (materia-ły z konferencji), tom i, Lublin, s. 177–187.
Wo ł ą g i e w i c z , R .
1993 Ceramika kultury wielbarskiej między Bałtykiem a
Mo-rzem Czarnym, Szczecin.
Va d a y, A . h .
1989 Die sarmatischen Denkmäler des Komitats Szolnok. Ein
Beitrag zur Archäologie und Geschichte des sarmatischen Barbaricums, „Antaeus. Communicationes ex
institu-to Archaeologico Akademiae Scientiarum hungaricae” 17/18 (1988–1989), s. 1–351.
Wo ź n i a k , M .
2011 Cmentarzysko kultury wielbarskiej w Kozłówku, pow.
nidzicki (d. Klein Koslau, Kreis Neidenburg) w świetle publikacji i materiałów archiwalnych, WA LXii, s. 169–
–208.
2012 „Sarmacka” zapinka ze Słupna pow. wołomiński, WA LXiii, s. 234–237.
z e m a n , J.
1961 Severní Morava v mladší době římské. Problémy osídlení
ve světle rozboru pohřebiště z Kostelce na Hané,
Monu-men ta Archaeologica iX, Praha. z i e m l i ń s k a - O d o j o w a , W.
1999 Niedanowo. Ein Gräberfeld der Przeworsk- und
Wiel-bark-Kultur in Nordmasowien, Monumenta
Archaeo-logica Barbarica Vii, Kraków.
SiELUń, MAKóW MAzOWiECKi COUNTY – A NEW SiTE OF WiELBARK CULTURE FROM NORThERN
MAzOWSzE SUMMARY
The assemblage of copper alloy objects presented in the article comes from a series of random discoveries made around 2005 in the farmland between Sieluń and Dyszobaba (both, villages in Maków Mazowiecki County), lying to the west of Lake Sieluńskie and the river Róż which flows from the lake on its south side (Fig. 1). Except for a plate-headed brooch now in the regional museum (Muzeum ziemi zawkrzeńskiej) in Mława (inv. no. A/1432), all these objects are at present held by the State Archaeological Museum in Warsaw (inv. no. iV/10481).
Almost all of these finds may be attributed to Wielbark Culture set-tlement. The earliest of them (phases B2/C1 and C1) are a fragmented brooch, Almgren group V series 8 (Fig. 2:1) and an incomplete brooch with a high catchplate, a so-called Sarmatian variant (Fig. 2:3). The oth-er finds date to the mature phase C of the Roman Poth-eriod and to the Early Migration Period: next to the relatively common brooches type A 172 (Fig. 2:5.6) and a buckle similar to types Ah14-15 of R. Madyda-Legutko (Fig. 2:9) there are also forms unique or only rarely present in Wielbark Culture deposits. Definitely in the first of these categories is an object of obscure function (Fig. 2:4), which has a profiling analogi-cal to unipartite brooches with a closed catchplate known from Mora-via and western Slovakia dated to phases C3–D. The second category is represented by a caterpillar brooch, i series, of M. Tuszyńska (Fig. 2:7), and a plate-headed brooch, group B of A. Kokowski (Fig. 2:8).
According to the recently published archival material (A. Bitner-Wróblewska, A. Rzeszotarska-Nowakiewicz, T. Nowakiewicz 2011)
