Zamek w Ogrodzieńcu

Wacław Strzelecki

Zamek w Ogrodzieńcu

Ochrona Zabytków 4/3-4 (14-15), 133-149

1951

Ryc. 112. R uiny zam ku w O grodzieńcu. W idok od strony północnej. S tan z roku 1914. Ze zb. B. I. Z.

ZAMEK W OGRODZIEŃCTJ

W ACŁAW STR ZELEC KI

W północnej części pow iatu olkuskiego, około p ó łtora kilom etra na wschód od Ogrodzieńca, K rakow sko-w ieluńska J u ra osiąga koło wsi P o d­ zamcze najw yższe w zniesienie, w form ie potężnej góry liczącej 504 m po­ nad poziom m orza. Sam szczyt góry stanow ią bezładnie spiętrzone m asyw y

skalne, w ierzchołkam i w y dające się sięgać nieba. W praw dzie całą J u rę c h a ra k te ry z u ją białe w apienne skały o dziw acznych k ształtach , nad ające k rajo b razo w i jed y n y w swoim rod zaju c h a ra k te r, to jed n ak tu ta j koło P o d ­ zam cza w y d aje się, że n a tu ra w swej tw órczej fan ta zji prześcignęła sam ą siebie. Kolosy skalne w kształcie jak b y olbrzym ich w ież tw orzą n a jb a r­ dziej fan tasty czn e g ru p y w zniesień o n iespotykanej plastyce. Całość robi w rażenie jakiegoś bajkow ego p ań stw a białych gigantów zaklętych w k a ­ m ienny bezruch.

W śród potężnych ty ch skał n a tu ra ln y c h , na w yniosłym w zgórzu d a ją się z daleka zauw ażyć w yszczerbione m u ry i ru in y zam czyska

ogrodzie-nieckiego 1. Wyrastają one z otaczających je zewsząd skał, robiąc wra­ żenie, jakby same b yły nie ruinami, lecz świecącym i bielą wapnia skała­ mi. Strzeliste wieże i baszty, potężne mury i blanki zdają się iść w zawo­ dy z naturalnymi wieżycam i i ścianami skalnymi, tworząc równocześnie z nim i harmonijną całość o niebywałym pięknie i przepychu.

Czas powstania pierwotnego zamku w Ogrodzieńcu określić można na początek XIII wieku. W połowie tegoż w ieku prawdopodobnie przed bitwą pod Legnicą (1241), zdobywają tę warownię Tatarzy i całkowicie ją nisz­ czą. Warownia ta była podówczas jedną z licznych obronnych siedzib, któ­ re po odpadnięciu Śląska od Polski w latach 1157— 1163 i po ukończeniu walk m iędzy książętami czeskimi a polskimi powstały wzdłuż Jury Kra­ kow sko-w ieluńskiej. Jednym z ogniw tego obronnego system u, rozbudo­ wanego właściw ie dopiero w pierwszej połowie XIV wieku, a częściowo za rządów Kazimierza Wielkiego, był właśnie zamek ogrodzieniecki. Wprawdzie niektórzy historycy podają rok 1385, zamek rozbudowany jed­ nak został wcześniej, a mianowicie na początku lub najpóźniej w pierwszej połowie XIV wieku. W tym samym bowiem czasie, jak wskazują na to źródła historyczne, powstał cały szereg innych zamków Jury Krakowsko- wieluńskiej jak np. zamek w Rabsztynie, Bydlinie, Smoleniu, Pieskowej Skale, Ojcowie, Będzinie.

Możliwe, że zamek ogrodzieniecki wywodzi swój początek z jednego ze zw ykłych obronnych punktów, leżących wzdłuż dawnych dróg, które bie­ gły równolegle do ówczesnych zachodnich granic państwa polskiego. Pe­ w ne jest natomiast, że w późniejszych czasach zamek ogrodzieniecki osią­ gnął w ielkie znaczenie właśnie jako strażnica, strzegąca spokoju na bie­ gnących koło niej szlakach handlowo-komunikacyjnych.

Można również z wielkim prawdopodobieństwem przyjąć, że zamek ogrodzieniecki został wzniesiony nad państwowym traktem granicznym, będącym podówczas jedną z ważniejszych arterii handlowych, którą pań­ stw o wykorzystywało w walce konkurencyjnej z tak zwaną „wielką dro­ gą“, prowadzącą z Wrocławia poprzez Bytom i Olkusz do Krakowa. Głów­ nym zadaniem tego państwowego traktu granicznego było stworzenie bez­ pośredniego i w yłącznie na polskich terenach leżącego połączenia drogo­ w ego pomiędzy Krakowem a Toruniem, przez Olkusz, Klucze,

Ogrodzie-1 M ic h a ł P o l e s k i , Z a m e k O g ro d zie n ie c , K r a k ó w Ogrodzie-19Ogrodzie-13. S ło w n ik G e o g r a fic z n y K r ó le s tw a P o ls k ie g o . W a r sz a w a 1880 — 1904. A n to n i W i a t r o w s k i , I lu s tr o w a n y p r z e w o d n ik p o zie m i o lk u s k ie j. O lk u s z 1938 J a n W i ś n i e w s k i , H is to r y c z n y o p is k o ś c io łó w , m ia s t, z a b y t k ó w i p a m ią te k w O lk u s k im . M a r ió w k a O p o c zy ń sk a 1933. A d o lf S z y s z k o - B o h u s z, O lk u sz. K o śc ió ł p o d w e z w a n ie m ś w . A n d r z e ja . S p r a ­ w o z d a n ia K o m is ji d o b a d a n ia h isto rii sz tu k i w P o ls c e . T o m IX .

Rye. 113. Sieć zam ków obronnych J u r y K ra k o w sk o -w ie lu ń sk ie j w okolicach O gro-dzieńca.

niec, Pilicę, Lelów, Częstochowę, K rzepice, W ieluń i Kalisz. Z K rzepic szło odgałęzienie poprzez K luczbork, Nam ysłów , O leśnicę (Śląsk) i Psie Pole do W rocław ia, k tó re łączyło K raków z W rocław iem po u p ad k u „w iel­ kiej drogi“ . Ogrodzieniec leżał więc nad je d n ą z najw ażn iejszy ch dróg handlow ych średniow iecza i tem u położeniu zaw dzięczał w głów nej m ierze znaczenie i wpływ.

W wieku XIV, gdzieś około roku 1384, zamek ogrodzieniecki i leżąca obok niego w ieś Ogrodzieniec należały do krakowskiej rodziny Włodków. Jeden z Włodków, jak podaje Długosz, w późniejszych latach (od r. 1386 do 1434) był podczaszym krakowskim i posłem króla W ładysława Jagiełły. W roku zaś 1414 niejaki Baltazar Włodek z Ogrodzieńca był pełnomocni­ kiem królewskim i prowadził w imieniu króla pertraktacje z wielkim mi­ strzem Krzyżaków. Kroniki wspominają poza tym niejednokrotnie o zam­ ku ogrodzienieckim w opisach historii Zakonu Krzyżackiego z XIII i X V w. W r. 1417 wspomina się o Piotrze Włodku z Ogrodzieńca. 18 wrze­ śnia 1455 r. dostaje się do niew oli krzyżackiej Bartosz Włodek z Ogrodzień­ ca. Rodzinę Włodków należałoby zatem uważać za pierwszego historycz­ nie stwierdzonego właściciela zamku, samo zaś powstanie i właściwą roz­ budowę obecnego zamku trzebaby umieścić w okresie od r. 1384 do r. 1470, kiedy to prawie sto lat zamek ogrodzieniecki należał do Włodków.

W roku 1480 sprzedają Włodkowie zamek z dwoma miastami i przyleg­ łym i do zamku wsiami krakowskim mieszczanom Imbramowi i Piotrowi Salomonom za cenę 8 tysięcy węgierskich florenów w złocie. Po kilka­ krotnej zmianie w łaścicieli w r. 1508 powraca zamek wraz z wszystkimi przyległym i doń dobrami do Włodków, którzy dzierżą go do r. 1523. Wtedy całość nabył Jan Bonar, żupnik i burgrabia krakowski, który w tymże roku umiera, a dziedzictwo obejmuje jego krewny Sew eryn Bonar, ka­ sztelan, starosta biecki i rabsztyński. Seweryn dokonuje całkowitej prze­ budowy i gruntownie poszerza zamek ogrodzieniecki w czasie około 1530 r. O tym świadczyła w bramie z renesansowym portalem, w bocznej wnęce umieszczona niegdyś marmurowa tablica z następującym napisem w zło­ conych literach:

„Sewerin Bonar de Balicze in Ogrodzieniecz Oyców Camenecz zup- parius burgrabius et Magnus procurator Crac. Biecen. Czchowien. Rap- sten. Capitaneus a fundamentis erexit“.

O ile dotychczas sam zamek był raczej warownią, o tyle teraz prze­ kształca się we wspaniałą rezydencję, której bogactwo i przepych jeszcze dzisiaj można w yczytać z potężnych ruin. Prawdopodobnie Bonar, które­ mu Zygmunt I powierzył finansową kontrolę przy ówczesnej przebudo­ w ie i poszerzaniu zamku wawelskiego, wziął ten wspaniały zamek jako wzór dla zamierzonej przebudowy w Ogrodzieńcu. Również jest wysoce prawdopodobne, że Bonar powierzył prace w Ogrodzieńcu sławnym i zna­ nym budowniczym Wawelu.

Przesłanką do tych wniosków jest charakter stylow y dobudowanych przez Bonara części zamku, jak np. w ieży wejściowej wyraźnie wskazu­ jącej na późny gotyk i renesans.

Ponieważ czterej synow ie Seweryna Bonara nie pozostawiają dziedzi­ ców, zamek ogrodzieniecki z przyległym i dobrami dostaje się jako wiano

jedynej córce Zofii, którą poślubia Jan Firlej, wojewoda lubelski i marsza­ łek w. k. W ten sposób przechodzi Ogrodzieniec w ręce Firlejów.

W przeszło 100 lat później podczas wojen szwedzkich zamek ogrodzie- niecki ulega w większej swojej części zniszczeniu i spaleniu. Dokładną datę tego faktu trudno jest ustalić — działo się to prawdopodobnie około r. 1655 po zajęciu Krakowa przez Szwedów. Z ran, jakie wówczas otrzy­ mał, zamek w Ogrodzieńcu nigdy się już całkowicie nie wyleczył.

W roku 1669 zamek za dopłatą 267 tysięcy złotych uzyskuje Mikołaj Firlej, prawnuk Zofii. Następnie zamek i wieś Ogrodzieniec przechodzi w posiadanie Stanisława W arszyckiego kasztelana krakowskiego, w łaści­ ciela Dankowa pod Częstochową. Zamek odzyskuje w ręku Warszyckiego przez krótki jeszcze czas znaczenie. Warszycki odbudowuje zniszczone przez Szwedów miasta i wsie, a częściowo również i sam zamek. W zamku można znów mieszkać, ale dawnego przepychu i wielkości nie miał on już nigdy odzyskać. W arszyckiego interesowała wówczas inna budowla; po­ staw ił on w sąsiednim Kromołowie dwór, który utrzym ywany był w sto­ sunkowo dobrym stanie aż do drugiej wojny światowej. W latach 1940 i 1941 zniszczyli go całkowicie najeźdzy hitlerowscy. Kromołów od poło­ w y XV I-go wieku do połowy XVII wieku był kwitnącym i dobrze prospe­ rującym miasteczkiem z licznym i warsztatami tkackimi.

W ręku spadkobierców Warszyckich — szczególnie Męcińskich w XVIII w. — zamek ogrodzieniecki poczyna zwolna niszczeć. W roku 1784 jeden z Męcińskich sprzedaje zamek Tomaszowi Jaklińskiemu, sę­ dziemu sądu apelacyjnego w Krakowie, który z braku dostatecznych fun­ duszów zadowolił się odnowieniem jednej tylko części zamku. Resztę zam­ ku czas i w pływ y atmosferyczne zmieniają stopniowo w ruinę.

Po śmierci Jaklińskiego, zamek przejmuje siostra jego Mieroszewska, która jeszcze do roku 1810 mieszka w nim, zajmując małą, stosunkowo dobrze jeszcze utrzymaną część środkową. Skoro i ta część zamku wskutek braku konserwacji nie mogła dalej spełniać swojego celu, przenosi się Mie­ roszewska do położonych u stóp wzgórza zabudowań folwarcznych i od tej chw ili wspaniały niegdyś zamek pozostawiony zostaje własnemu loso­ wi. W łaściciele poczęli się często zmieniać, przyczym dewastują zamek wybierając zeń co cenniejszy materiał budowlany.

Do pierwszej wojny światowej stan ruin był jeszcze zadawalający (ryc. 112), ale już w jesieni 1914 roku zamek ucierpiał silnie wskutek ob­ strzału artyleryjskiego. Od tej pory proces dalszego rozpadania się ruin przybiera na tempie. Okoliczni wieśniacy zabierają co lepszy budulec do budowy swoich chat, stodół i innych zabudowań gospodarczych. Kaplicę w Podzamczu wybudowano właśnie całkowicie z kamieni profilowanych zamku. W kaplicy tej można jeszcze dzisiaj widzieć liczne rzeźby w kam ie­ niu i drzewie które prawdopodobnie pochodzą z kaplicy zamkowej.

Ryc. 114. O gólny p la n zabudow y zam ku.

w/g S z y szk o -B o h u sza

W ten sposób zam ek ogrodzieniecki, k tó ry mógł i pow inien być jed n y m z najokazalszych pom ników m inionych wieków, pozostaw iony w łasnem u losowi niszczał w dalszym ciągu i coraz szybciej zam ieniał się w k o m plet­ ne ru in y i o ile za tak i sta n zam ku nie m ożna było w inić sam ego społe­ czeństw a, o ty le z czystym sum ieniem całą odpow iedzialność należy dzi­ siaj złożyć n a ówczesne rządy sanacyjne, k tó re abso lutn ie nic nie przed się­ b rały, aby zam ek uchronić od dalszej przy n ajm n iej dew astacji. Dzisiaj oprócz podw alin zachow ała się jed y n ie w dość m ożliw ym stan ie część w ie­ ży nad bram ą. Ogólny rozkład, w zajem ne położenie ganków obronnych, dziedzińców i poszczególnych budow li dość tru d n o je s t dzisiaj rozpoznać, niem niej m ożna je zabezpieczyć od dalszego niszczenia. W ym aga to je d ­ nak energicznej i szybkiej decyzji, a przede w szystkim stosunkow o du­ żych nakładów pieniężnych.

Całość zabudow ań zam ku leży n a w ysuniętym zboczu dom inującego n ad okolicą wzgórza, k tó re jak ju ż w spom niano, sięga tu ta j wysokości 504 m ponad poziom morza. N ajw yższa budow la leży nieco poniżej n a jw y ż ­ szego w ierzchołka wzgórza. W ierzchołek ten o stro m y ch i n iedostępnych

o

Ryc. 115. P lan sy tu a cy jn y zam ku z zew nętrznym m u rem obronnym .

w /g S zy szko -B o h u sza

ochronę zam ku. Ale i z in ny ch k ierunków zam ek był tru d n y do zdobycia, gdyż w zgórze wszędzie opada dość strom o, a w n iek tó ry ch p artiach p ra ­ w ie że pionowo. W ten sposób z zam ku, zabezpieczonego całkow icie od po­ łudnia sk alisty m w ierzchołkiem i gęstym i oraz tru d n y m i do przebycia la­ sam i (w daw nych czasach J u r a K rakow sko-w ieluńska by ła o w iele silniej zalesiona) m ożna było okiem objąć w szystkie otaczające wzgórze doliny, co z p u n k tu w idzenia obronności i m ożliw ości łatw ego kontro low an ia bie­ gnącej w sąsiedztw ie zam ku drogi m iało olbrzym ie znaczenie. Szosa łą­ cząca W ieluń z O grodzieńcem i Pilicą biegnie tu ż u stóp wzgórza, p raw d o­ podobnie w tym sam ym m iejscu, w k tó ry m daw niej przebiegała m ag istra ­ la handlow a. Na północo-w schód od zam ku ciągnie się w spaniała i jed y n a w swoim rodzaju p anoram a, stanow iąca dalszy ciąg J u ry w k ieru n k u n a W ieluń i Częstochowę. D aleko aż po linię horyzo ntu w idać wszędzie u r ­

w iste skalne ściany wzgórz jurajskich, które w pogodny, słoneczny dzień świecą bielą na tle reszty krajobrazu.

Idąc od Podzamcza drogą wiodącą na zamek, mijamy należące do zam­ ku i istniejące dzisiaj jeszcze zabudowania folwarczne i tuż przy podsta­ w ie wzgórza natrafiamy na resztki murów obronnych, otaczających ze­ wnętrzny dziedziniec zamku. Mury te, którymi połączone były naturalne

w ieżyce skalne, leżały poza właściwą platformą skalną, stanowiącą podwa­ linę zamku i obiegały ją od strony wschodniej rozległym półkolem, two­ rząc zamkniętą powierzchnię około 3,5 ha (ryc. 115). Na tak rozległym dzie­ dzińcu można było w razie potrzeby schronić ludzi, a również i bydło z przylegających do zamku miejscowości. Normalnie używano dziedziniec jako ogród warzywny i sad, a częściowo jako łąkę i pole uprawne, posia­ dał on więc dla zamku, zwłaszcza w okresach wojen, ważne znaczenie go- spodarczo-zaopatrzeniowe. Otaczający dziedziniec mur zaczyna się u pół­

nocnego rogu właściwej skały zamkowej i początkowo biegnie w kierun­ ku wschodnim, aby następnie, silnie załamawszy się na południowo-wschód, dotrzeć do grupy skał, zwanych skałami basztowymi, położonymi na wschodnim rogu całości zabudowań zamku. Jedna z tych skał o niezw y­ kłej i oryginalnej formie nosi nazwę „psa“. W tym miejscu wzgórze opada bardzo stromo ku szosie Ogrodzieniec-Pilica, a mur zmienia kierunek na południowo-zachód i w prostej linii dobiega do tak zwanych „skał gór­ nych“. Jest to grupa skał leżąca na południe od zamku bezpośrednio pod najwyższym szczytem wzgórza. Lud nazywa te skały z powodu dużego podobieństwa kształtów „dwiema siostrami“ i „korkociągiem“. Od tej gru­ py skał mur biegnie znowu z powrotem do właściwej skały zamkowej i kończy się na jej południowym krańcu.

Droga prowadząca z Podzamcza do zamku dochodzi do muru w pół­ nocnej jego części bezpośrednio poniżej północno-wschodniego rogu w łaś­ ciwej skały zamkowej. W miejscu tym znajdował się wjazd na dziedziniec, prowadzący przez potężną bramę, z której zresztą nie pozostało dzisiaj żadnych śladów. Inny, lecz znacznie m niejszy wjazd na dziedziniec znaj­ dował się w południowej części muru obronnego.

Od bramy wjazdowej w murze obronnym droga prowadzi serpentyną do w ieży wjazdowej zamku.

Odcinek obronnych murów dziedzińca, łączący wyżej wspomniane gru­ py skał, w górnej swej części uległ silnem u zniszczeniu. Nie mniej jednak zachowane po dziś dzień niektóre strzelnice wskazują w łaśnie na ich obronny charakter. W południowej grupie skał „dwóch sióstr“ znajduje się wgłębienie w kształcie groty, utworzone sztucznie przy pomocy specjalnie wybudowanej części muru. W głębienie to z dostępem od strony dziedziń­ ca służyło prawdopodobnie jako magazyn żywnościowy, bądź też jako

war-Ryc. 116. R ysunek p erspektyw iczny w 'g re k o n stru k c ji autora.

tow nia. Nieco dalej w górze zauw ażyć m ożna coś w rodzaju kryteg o poste­ run k u , k tó ry był z pew nością schronem dla w artow nik ów pełniących służ­ bę na skałach. Sam e skały stanow iły jak b y narożne wieże m urów obron­ nych; rozpalano na nich rów nież ognie sygnalizacyjne.

Zachodnia stro n a wzgórza zamkowego opada w praw dzie bardzo silnie na dół, nie m niej jed n ak dla um ocnienia tej flanki zam ku w ybudow ano tu ta j u stóp sam ego w zgórza silne um ocnienie w form ie prostokątnego dziedzińca, otoczonego m u rem obronnym . Na południo-zachodnim rogu znajdow ała się dla lepszej obrony wieża. F u n d a m en ty um ocnienia zacho­ w ały się po dzień dzisiejszy, na ru in ach zaś w ieży m ożna zauw ażyć słabe ślady strzelnic.

W reszcie na północno-zachodniej stro n ie zam ku poniżej poziomu w spom ­ nianego um ocnienia znajdow ały się późniejsze w ały ziem ne, któ rych zada­

niem była obrona drogi wjazdowej do zamku. Ślady tych wałów częściowo są zachowane zwłaszcza po prawej stronie drogi.

W łaściwy zamek składał się z trzech części, w zniesionych na fundamen­ tach skalnych w rozmaitych poziomach, oddzielonych od siebie dziedziń­ cami zamkowymi (ryc. 114).

Rozróżnić m ożna:

1) część środkową albo główną z trzema wieżam i (I, II i III);

2) część północno-zachodnią, stanowiącą jedno skrzydło zamku, oddzie­ loną od części głównej dużym dziedzińcem (B); oraz

3) część południową, stanowiącą drugie skrzydło zamku i oddzieloną od

górnej części dziedzińcem (A). .

Środkowa część tej skały, na której zbudowano zamek, opadająca silnie ku dolinie od strony zachodniej, posiada kształt prostokąta, którego dłuż­ sze boki przebiegają w kierunku od wschodu na zachód, a krótsze — od północy ku południowi. Prostokąt ten wybiega na południe w ystępem , ota­ czającym dziedziniec A od strony wschodniej. Na stronie północnej skała przybiera postać podkowy, otwartej ku północy, a z trzech pozostałych stron otaczającej dziedziniec B.

Na środkowej części skały wzniesiono główną część zamku z trzema obronnymi wieżami. Tę część leżącą na najwyższym poziomie można, jak z układu wynika, uważać za najstarszą. Tkwią w niej resztki pierwotnej warowni z wieku XIV lub XV, jaką wznieśli Włodkowie.

Rozbudowa Bonara, nie mówiąc o adaptacji części środkowej, dotyczy­ ła głów nie obu skrzydeł zamku, północnego i południowego. Przez dobu­ dowę skrzydła północnego zamknięto otwarty dotychczas od strony pół­ nocnej dziedziniec B, podczas gdy przez dobudowę skrzydła południowe­

go powstał równocześnie dziedziniec A, otwarty początkowo od strony po­

łudniowej, a zamknięty później wybudowanym tam murem obronnym. Budowa obydwóch skrzydeł miała dostarczyć nowych i większych po­ m ieszczeń, a także zwiększyć obronność zamku, zwłaszcza że z chwilą po­ jawienia się broni palnej wym agał on modernizacji. W rzeczywistości siła ogniowa całego zespołu budowli zamkowych znacznie wzrosła, gdyż w dol­ nych piętrach dobudowanych skrzydeł m ieściły się kazamaty i strzelnice. Obronność zamku zw iększyły prócz tego wspomniane już umocnienia oraz w ały ziemne, które m ogły teraz skutecznie przeciwstawiać się oblężeniu, tym w ięcej, że atak można było przypuścić tylko od strony doliny, a mia­ now icie od Podzamcza. Z trzech wież środkowej części zamku w ieża III zo­ stała z całym prawdopodobieństwem dobudowana przez Bonara, na co wskazują częściowo zachowane jeszcze ślady dekoracji architektonicznej.

Środkowa, a zarazem najstarsza część zamku wzniesiona na środkowej części platformy skalnej i w stosunku do reszty części zamku położona najwyżej, posiadała obszerne sklepione piwnice, zbudowane bezpośrednio

Ryc. 117. R uiny zam ku w O grodzieńcu. B ram a w jazdow a. S ta n z roku 1914.

" Zc zb. B. I. Z.

na fund am en cie skalnym . Nad nim i znajdow ało się jedno lub n a jw y ­ żej dw a p ię tra z licznym i salam i i kom natam i, stanow iącym i w łaściw e po­ m ieszczenia m ieszkalne i sale rep rezen tacy jn e. Sale m iały pow ały belko­ w ane, a św iatło padało do nich przez w ielkie okna z zachodu i z p rzy leg łe­ go górnego dziedzińca. W ieże połączone były w ygodnym i gankam i, w y ­ chodzącym i z poddaszy części m ieszkalnych, poprzez k tóre jed y n ie m ożna

się było do nich dostać. W ieże te dzisiaj jeszcze stosunkow o dobrze zacho­ wane, dom inujące nad całością budow li zam kow ych, zaopatrzone b y ły ze

w szystkich stro n w strzelnice. N ajlepiej zachow ała się wieża zachodnia (I), ozdobiona niegdyś k oroną z m ałych arkad, w y stający ch poza m u ry . Z da­ chów tej wieży, ja k rów nież z dwóch innych wież nie pozostało oczywiście żadnego śladu. O form ie dachów, w ieńczących te wieże, tru d n o dziś sądzić; m ożna zarów no przypuszczać, że b y ły to zw ykłe dachy stożkow e, lub też dachy kopulaste o bardzo urozm aiconych kształtach, podobne do dachów zam kow ych w W iśniczu. W e w n ętrzu wież znajdow ały się na każdym pię­ trz e m ałe k om n atk i o sklepieniach beczkow ych, w w ieżach I i III o planie p raw ie k w a d rato w y m ze strzelnicam i um ieszczonym i w głębokich niszach. Po schodach w ieżow ych nie m a żadnego śladu i należy przypuszczać, że wieże w ogóle ich nie posiadały, n a co m ogą w skazyw ać stropy całkow icie w y p ełn iające p rze strz e ń m iędzy ścianam i. D ostęp do poszczególnych kon­ dygnacji stanow iły w spom niane ju ż ganki, łączące bezpośrednio budynek m ieszkalny z w ieżam i.

N ajbardziej in te resu jąc ą jest wieża III, w k tórej znajdow ała się bram a w jazdow a (ryc. 117). W ieża ta jed nak uległa n ajw iększem u zniszczeniu, głów nie w sk u tek obstrzału w czasie pierw szej w ojny św iatow ej. Jed en z granatów , tra fia ją c w ścianę od stron y w ejściow ej, zniszczył całkow icie górne k o m n aty wieży.

Część dolna w ieży zbudow ana jest z potężnych i sta ra n n ie ociosanych k w ad rato w y ch bloków kam ien n y ch i do w ysokości dolnych trzech p ięter je s t k w adratow a, poczynając zaś dopiero od p ię tra czw artego — okrągła.

P a r te r w ieży stanow i przejazd obram iony w spaniałym portalem , do którego od stro n y drogi w ejściow ej wiódł m ost zwodzony. J e st rzeczą m ożliw ą, że już B onar zbudow ał ów most. Dzisiaj nie m a już śladu po fosie, k tó ra niechybnie m usiała istnieć przy zwodzonym moście. Szczegóły a rc h i­ tekton iczn e w ieży w skazują, że budow a była w duchu wczesnego ren e sa n ­ su. Ciężkie gzym sy renesansow e w ieńczą na p rzy k ład górę p a rte ru . P o ­ dobne gzym sy oddzielają część k w ad rato w ą od części okrągłej wieży. B ra ­ m ę w ejściow ą zam ykano potężnym i dw uskrzydłow ym i oddźw ierzam i, za­ w ieszonym i na żelaznych zaw iasach. Nad bram ą istniało w głębienie pro ­ sto k ątn e, w k tó ry m um ieszczona była tablica z napisem łacińskim , k tó ry poprzednio już podano. Po obydw u stro nach tablicy znajdow ały się herby, dzisiaj już całkow icie zniszczone. N a h erbie z lew ej stro n y m ożna było się je d n a k dopatrzeć znaku rodowego B onarów w kształcie podw ójnej lilii, sam a natom iast tab lica znik n ęła bez śladu.

A dolf Szyszko-Bohusz p odaje w opisie zam ku z r. 1912, że tab lica w ów ­ czas jeszcze istniała, aczkolw iek ju ż p raw ie całkow icie zniszczona. Z te k ­ stu pozostało ty lko słowo „Ogrodź — necz“ i d ata 1545. M ożna w ysnuć z tego wniosek, że rozbudow ę zam ku przez Bonara ukończono w roku 1545.

Na dwóch p iętrac h nad b ram ą w jazdow ą w ieży m ieściły się dw ie czwo­ ro k ątn e k om n aty oddzielone od siebie stropem belkow ym , o m ałych okien­

kach z renesansow ym i gzym sikam i i zaopatrzone od północy i w schodu w strzelnice. O bydw a te p ię tra znajdow ały się n a poziom ie sklepionych piwnic, a więc pod salam i środkow ej części zam ku i połączono je z p iw n i­ cam i otw arty m i gankam i, w sp arty m i n a słupach, dźw igających sk lepienie krzyżow e. Siadów tego sklepienia i bocznych ścian, k tó re jeszcze w idział w spom niany uczony, dzisiaj już nie ma. Ponad gankam i znajdow ało się jeszcze przejście n a k ry te daszkiem w zdłuż sal części środkow ej zam ku, łą ­ czące te sale ze zn ajd u jącą się w wieży kaplicą wieżową. A. Szyszko-B o- husz przypuszcza, iż podobne ganki m ogły otaczać dziedziniec B z trzech, a p rzyn ajm n iej z dwóch stron. Po słupach w ty ch m iejscach nie pozostało jed n a k śladów i jedyn ie tylko pęknięcia w zniszczonych stropach, jak ró w ­ nież i szerokie otw ory n a belki w skazują na istnienie ty ch ganków . W sk a­ zują też na to istniejące w ejścia do sal, widoczne od stro n y urw iska.

Na trzecim piętrze w ieży w ejściow ej, na wysokości w spom nianych uprzednio sal znajdow ała się połączona z tym i salam i górnym g ankiem kaplica wieżowa. Z bogatej i w spaniałej a rc h ite k tu ry nie pozostało p raw ie śladu. K aplica w form ie k w ad rato w ej, podobnie jak zn ajd u jąca się pod nią kom nata, posiadała nad b ram ą w ejściow ą w ieży duże okno a praw d o

-Ryc. 118. Z am ek w O grodzieńcu. P ra ce nad odgruzow aniem dziedzińca arkadow ego. S ta n z w rześnia 1949 r.

Rye. 119. Zam ek w O grodzieńcu. N arożnik półn.-zach. w czasie zabezpieczenia. S ta n z w rześnia 1949 r.

fot. Jamroz

podobnie i w ykusz, w k tó ry m stał ołtarzyk. Po bogatym sklepieniu k rzy ­ żowym pozostały nikłe ślad y na ścianach kaplicy, a gdzieniegdzie zauw a­ żyć tylko m ożna resztk i nośnej k o n stru k c ji kam iennej i żeber. Ż eb ra te, w skazujące na rem iniscencje gotyku, zdobne były w dw a rzędy sznurów perłow ych. W szerokiej niszy okna, w zględnie w ykuszu odnalezio­ no w swoim czasie ślad y fresków w postaci renesansow ych kasetonów z różam i. G órne dw a p ię tra ponad kaplicą służyły jed yn ie do celów

obronnych-Rozkład sam ych sal środkow ych części zam ku tru d n o jest dzisiaj rozpo­ znać. Resztki m urów pozw alają przypuszczać, że n a stronie zachodniej le ­ żała jak aś w iększa sala zam kow a, k tó ra praw dopodobnie stanow iła głów­ n ą część tej p a rtii zam ku. W sali tej m iała się w czasach późniejszych m ie­ ścić kaplica zam kow a, k tó re j nie należy identyfikow ać z kaplicą wieżową. W ieże oznaczone c y frą I i II w dzisiejszym stanie nie są dostępne - ­ w ejść m ożna jed y n ie do najniższej kondygnacji o sklepieniach beczko­ w ych. Z części budow li pom iędzy w ieżą II, a wieżą III pozostały zupełnie n ikłe ślady. Na w ystępie skaln y m w k ieru n k u południow ym od w ieży II istn iała rów nież jak aś budow la, służąca praw dopodobnie ty lko do celów

Rvc. 120 Z am ek w O grodzieńcu. N arożnik półn.-zach. S tan z sie rp n ia 1950 i.

fot. P rzy pkow ski

obronnych. W ieża I o kształcie okrągłym , stojąca nad zachodnim strom y m brzegiem skały zam kow ej, stanow iła głów ny p u n k t obrony zam ku z tej strony.

W jazd w w ieży w ejściow ej (wieża III) prow adził na obszerny dziedzi­ niec B. Dziedziniec ten otoczony jest z trzech stro n n a tu ra ln y m i ścianam i skalnym i. Na stro n ie południow ej dziedzińca ponad ścianę sk alną wznosi się głów na (środkowa) część zam ku z niegdyś d rew nianym i i n a k ry ty m i dachem gankam i i loggiami. Na fun dam encie skalnym w zachodniej czę­ ści dziedzińca zbudow ano część zam ku łączącą głów ną część ze skrzydłem północnym . W tej części zam ku m ożna rów nież doszukać się resztek g a n ­ ków i balkonów doczepionych do ścian od stro n y samego dziedzińca. Moż­ na przyjąć, że dziedziniec był otoczony w okół tak im i gankam i, k tó re łączy ­

ły pom ieszczenie m ieszkalne i praw dopodobnie poszczególne kom naty. Na stronie w schodniej dziedzińca zachow ały się do nied aw n a ślad y roz­ m aitych k azam at i ganków sklepionych, k tó re w głów nej m ierze służyły celom o bronnym i do k tó ry ch dostać się było m ożna bądź z w ieży w ejścio­ w ej, bądź też przez dodatkow o dobudow ane na dziedzińcu przejście kom u­ nikacyjne. S tro n ę północną dziedzińca zam y k ała olbrzym ia budow la, s ta ­ now iąca północne skrzydło zam ku o pięciu przypuszczalnych ko nd yg na­ cjach. Dolne p ię tra tego skrzydła, w y rą b a n e częściowo w litej skale i obej­ m ujące szereg kazam at i ganków obronnych, zaopatrzonych od stro n y do­ liny w strzelnice i przystosow anych do broni palnej, służyły rów nież ce­ lom obronnym . W górnych nato m iast p iętrac h m ieściły się k o m n aty m iesz­ kalne, z k tó ry ch nie pozostało dzisiaj śladu.

O u rządzeniu w ew n ętrzn y m pom ieszczeń m ieszkalnych i sal rycersk ich m ało co m ożna powiedzieć; opisy daw niejsze w spom in ają jed y n ie piece z zielonych kafli. Istotnie, w śród gruzów m ożna znaleźć drobne kaw ałki kafli o zielonej polew ie, a nieraz n aw et ułam k i pięknej biało-niebieskiej orn am en tacji pieców. Nie ulega w ątpliw ości, że w czasach potęgi i znacze­ nia zam ku pom ieszczenia m ieszkalne i sale m usiały być w yposażone i ozdobione bogato. .

Skrzydło południow e jest śm iałą i ja k b y w y ra sta ją c ą ze skał potężną budow lą o pięciu kondygnacjach. Tę część zam ku zaopatrzono w e w szy st­ ko, co było ówcześnie ostatn im w y razem sztuki obronnej. Poniew aż trz y dalsze p ię tra po p rzeryw ane b yły głębokim i niszam i, cała budow la robiła w rażenie dwóch olbrzym ich zespolonych ze sobą wież. W w y suniętych sklepieniach m iędzy niszam i znajdow ały się strzelnice n a b ro ń palną. Na górnych dwóch p iętrac h były dw ie sale, praw dopodobnie przeznaczone na uroczystości. Były one zdobne w e w spaniałe d ek o racje sztuk atorskie, a stropy m iały belkow ane. W szystkie p ię tra tego sk rzy d ła łączyły schody kręcone, k tó ry ch pozostałość m ożna jeszcze było przed kilkom a la ty roz­ poznać. Z dekoracji pozostała jed y nie w m niejszej sali półokrągła nisza z m uszlą i ślady kom inków . Całe skrzydło połączone było przejściem z czę­ ścią środkow ą zam ku i stanow iło jak b y dalszy jego ciąg i uzupełnienie. Można przypuszczać, że po zam knięciu tego przejścia i schodów, p ro w a ­ dzących do niższych pięter, cała ta budow la służyła jak o ostateczne sch ro ­ nienie oblężonych.

W późniejszych czasach w ybudow ano m u r obronny łączący to skrzydło z w ystępem skaln y m na wschodzie, w skutek czego o tw a rty dotychczas od stro n y południow ej dziedziniec A został zam knięty. M ur ten je s t c h ro ­ nologicznie o statn ią budow lą kom pleksu zamkowego, a przez jego p o sta­ w ienie stra c iły celowość strzelnice o k ie ru n k u w schodnim zn ajd ujące się w dolnych p iętrach skrzydła. Ten potężny i stosunkow o dobrze jeszcze za­ chow any m u r obronny m a dw a rzęd y strzelnic na poziom ie czw artego

i piątego piętra skrzydła, z którym wspomniane strzelnice połączone były od strony dziedzińca drewnianymi nakrytymi dachem gankami. Po gan­ kach tych pozostały ślady w murze w postaci otworów dla czopów bel­ kowych.

Zamek w Ogrodzieńcu leży dzisiaj w ruinach, niemniej jednak świadczą one o dawnym znaczeniu i potędze tej warowni.

Z punktu widzenia architektonicznego jest zamek ogrodzieniecki może najciekawszą budowlą tego rodzaju w Jurze Krakowsko-wieluńskiej ; łą­ czyła ona bowiem ówczesne pojęcia estetyczne budownictwa z twardymi wymaganiami obronności. O przepychu i bogactwie w ew nętrznych urzą­ dzeń zamku w iem y dzisiaj ze skąpych na ten temat wspom nień w litera­ turze, można jednak zaryzykować twierdzenie, że po zamku wawelskim był on jednym z najwspanialszych zamków budowanych w Jurze.

Za dzisiejszy stan zamku, jako pomnika historycznego odpowiadać mogą jedynie rządy przedwrześniowe, którym na sercu raczej leżały w łasne pry­ watne interesy, a nie kulturalne potrzeby społeczeństwa i narodu.

Dzisiaj w Polsce Ludowej z uwagi na ustaloną i wynikającą z rozumne­ go i planowego rządzenia społeczeństwem hierarchię potrzeb, nie byliśm y na razie w stanie zająć się pełną konserwacją tych wspaniałych ruin, leżą bowiem przed nami zadania ważniejsze i pilniejsze, jednak nie chcąc do­ puścić do dalszej dewastacji władze konserwatorskie przeprowadziły w latach 1949— 1951 zabiegi zabezpieczające w m niejszym zakresie, prze- murowując groźne pęknięcia i nadwątlone mury (ryc. 118— 120). W naj­ bliższej przyszłości przewiduje się poważniejsze roboty, aby móc przeka­ zać ten wspaniały zabytek historyczny w całej krasie następującym po nas pokoleniom.