173 Występowanie zabytków z kości i poroża na
schyłkowopaleo-litycznych i mezoschyłkowopaleo-litycznych stanowiskach europejskich jest jednym z bardziej interesujących świadectw złożonej i bogatej wytwórczości ówczesnej ludności. W wypadku ziem polskich przedmioty tego typu stanowią stosunkowo niewielki odsetek znalezisk, szczególnie w porównaniu z liczebnością znajdowa-nych wyrobów z surowców kamienznajdowa-nych. Nie umniejsza to jed-nak ich wartości źródłowej, a wręcz przeciwnie sprawia, że do każdego wytworu tego typu podchodzić należy ze szczególną pieczołowitością i uwagą. W warunkach Niżu Polskiego póź-noglacjalne i wczesnoholoceńskie przedmioty z kości i poro-ża mogły przetrwać do naszych czasów najczęściej wtedy, gdy zalegały w osadach środowisk wilgotnych, takich jak jeziora,
Grzegorz Osipowicz, Justyna Orłowska, Justyna Kuriga, Daniel Makowiecki NOWE ZNALEZISKO WCZESNOMEZOLITYCZNEJ „MOTYKI”
KOśCIANEJ ZE WSI BORKI, POW. WOłOMIńSKI
The New find of an Early Mesolithic Bone ‘Mattock’ from the Village of Borki, Wołomin County
Słowa kluczowe: motyka kościana, mezolit, technologia, funkcja, okres preborealny, tur/żubr Keywords: bone mattock, Mesolithic, technology, function, Preboreal Period, aurochs/European bison
rzeki czy torfowiska. Tego typu stanowiska archeologiczne, szczególnie te ze stosunkowo dobrą stratygrafią, należą jednak w Polsce do rzadkości. Wśród najważniejszych można wymie-nić Krzyż Wielkopolski 7, pow. czarnkowsko-trzcianecki1,
Po-biel 10, pow. górowski2, oraz Dudkę 1, pow. giżycki3.
Oprócz wytworów z surowców organicznych, pocho-dzących ze stanowisk przytoczonego typu, z terenów Niżu Polskiego dysponujemy bogato reprezentowaną grupą tzw. znalezisk luźnych, czyli przedmiotów, które zostały odkryte
1 M.in. J. Kabaciński et alii 2008.
2 M.in. M. Diakowski 2011.
3 W. Gumiński 1995; S. Pratsch 2006.
Wiadomości Archeologiczne LXX, 2019: 173–182 https://doi.org/10.36154/wa.70.2019.08
Ryc. 1. Miejsce znalezienia motyki z B o r e k, pow. wołomiński. Oprac.: M. Sykuła (na podstawie https://arcgis.com) Fig. 1. Findspot of a mattock from B o r k i, Wołomin County. Graphics: M. Sykuła (based on https://arcgis.com)
174
Wiadomości Acheologiczne LXX, 2019: 173–182
przypadkowo. Mimo, że z wielu względów nie są one postrze-gane jako pełnowartościowe źródła naukowe, są to wyroby zasługujące na uwagę i dające spore możliwości interpreta-cyjne, m.in. ze względu na duże zróżnicowanie znajdowanych form, często nieznanych z kontekstów o ustalonej chronolo-gii i stratygrafii.
Celem niniejszego artykułu jest prezentacja „motyki” koś-cianej, odkrytej we wsi Borki, gm. Radzymin. Dzięki przepro-wadzonej analizie typologicznej oraz datowaniu radiowęglowe-mu możliwe było ustalenie pozycji chronologiczno-kulturowej tego przedmiotu, czego podejmowano się do tej pory niezwy-kle rzadko w wypadku takich zabytków z kontekstów luźnych. Badania traseologiczne pozwoliły na określenie techniki wy-konania oraz prawdopodobnego zastosowania motyki. Suge-stie poczynione w tym zakresie stanowią jedną z pierwszych w polskiej literaturze archeologicznej prób odpowiedzi na py-tania o sposoby produkcji i funkcję wczesnoholoceńskich wy-tworów tego typu.
MATERIAł I METODY
Artefakt będący przedmiotem poniższego opracowania został znaleziony w 2017 roku przez Konrada Wojdę, w żwirowni na terenie wsi Borki (Ryc. 1). Wieś ta położona jest w obrębie wschodniej części mezoregionu Kotliny Warszawskiej4.
Przed-miot został wykopany w trakcie przemysłowego wydobycia pia-sku ze starorzecza Bugu i zgodnie z opinią znalazcy zalegał na głębokości ok. 16–18 m. Oprócz motyki na terenie żwirowni odkryto fragmenty innych kości, których stan zachowania oraz cechy morfologiczne wskazują na późnoglacjalną/wczesnoho-loceńską proweniencję. Zaraz po wydobyciu znalezisko zostało oddane pracownikom Instytutu Nauk Geologicznych Polskiej Akademii Nauk w Warszawie, którzy przekazali je dr. hab. Grze-gorzowi Osipowiczowi z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu w celu opracowania.
Z uwagi na stan zachowania motyki analizę traseologiczną prowadzono etapami. Wstępne badania mikroskopowe miały miejsce jeszcze przed rozpoczęciem konserwacji przedmiotu. Niestety, pełna analiza technologiczna nie była wtedy możliwa z powodu szybko postępującej destrukcji wyrobu. Zrealizo-wano ją więc już po zakończeniu tego procesu, co ostatecznie dość mocno ją utrudniło (szczególnie robienie mikrofotogra-fii), ze względu na dużą połyskliwość zakonserwowanych po-wierzchni. Badania mikroskopowe ukierunkowane na inter-pretację funkcji motyki wykonano na fragmentach ostrza, które oddzieliły się od niego w rezultacie łuszczenia powierzchni, jeszcze przed konserwacją. Dzięki temu możliwa była analiza i wykonanie fotografii wyświeceń użytkowych.
Do analizy traseologicznej wykorzystano trzy mikroskopy. Do wstępnych prac (przed konserwacją) użyto mikroskopu Nikon SMZ-2T sprzężonego z aparatem Nikon D7100, uzy-skując jedną mikrofotografię (Ryc. 2:B, 6:B). Po zakończeniu konserwacji, przy pomocy mikroskopu Nikon SMZ-745T, za-opatrzonego w kamerę Delta Pix Invenio 6EIII, wykonano 10 mikrofotografii (Ryc. 2:B, 6:A.C–K). Analizę wyświecenia za-obserwowanego na ostrzu narzędzia przeprowadzono
mikro-4 J. Solon et alii 2018.
skopem Zeiss-Axiotech, zaopatrzonym w kamerę Axiocam105 (Ryc. 2:B, 6:C.L–N).
Zastosowaną w artykule terminologię oparto o istniejący w literaturze przedmiotu system pojęciowy5, który
dostoso-wano do potrzeb i wymogów prowadzonej analizy.
Przynależność typologiczną wytworu określono na podsta-wie charakterystycznych cech morfologiczno-stylistycznych, bazując na powszechnie przyjętych schematach klasyfikacji tego typu artefaktów, datowanych na mezolit6.
REZuLTATY ANALIZ
Wyniki analizy morfometrycznej i zooarcheologicznej
Prezentowane narzędzie ma 21 cm długości, szerokość mie-rzona w połowie okazu wynosi 6 cm, zaś jego grubość w tym miejscu to około 4 cm. Przedmiot ma ścięte jednostronnie ostrze, jest barwy kremowej (Ryc. 2). Motykę wykonano z ko-ści promieniowej prawej, należącej do dużego przeżuwacza, prawdopodobnie tura, choć nie można wykluczyć również żu-bra. Wykorzystano około ⅔ długości trzonu ze strefy dystalnej i w niewielkim stopniu środkowej. Na krawędź ostrza wybrano stronę dogłowową (przednią), a zarazem skierowaną proksy-malnie (dogrzbietowo). Od trzonu usunięto koniec dalszy (dy-stalny), uzyskując dostęp do kanału szpikowego, który można było wykorzystać jako ewentualne miejsce na oprawę (Ryc. 3). Wyniki badań typologicznych
i chronologiczno-kulturowych
Narzędzie z Borek należy do grupy wytworów określanych w an-glojęzycznej literaturze przedmiotu jako heavy duty bevel-ended tools. W Europie, motyki wykonane z części dystalnej kości pro-mieniowej tura/żubra wystąpiły m.in. na takich stanowiskach, jak Hohen Viecheln i Kessin w Meklemburgii oraz Mellensee w Brandenburgii w Niemczech, a także Mullerup, Højby i Lun-dby II na Zelandii w Danii7. Pojedyncze znaleziska pochodzą
także z Morza Północnego, z Brown Bank u wybrzeży Holan-dii8. Z obszaru ziem polskich dysponujemy danymi na temat
zaledwie trzech takich wytworów: zabytku ze wspomnianego już stanowiska 7 w Krzyżu Wielkopolskim9, okazie z Trudnej,
pow. złotowski (Ryc. 4:A)10 oraz niepublikowanym dotychczas
wytworze z Pogorzelic, pow. gryficki, znajdującym się obec-nie w zbiorach Muzeum Narodowego w Szczeciobec-nie (Ryc. 4:B). Przedmioty te są łączone z technokompleksem maglemoskim i datowane na okres borealny11. W odróżnieniu od motyki
z Borek większość z nich cechuje jednak posiadanie mniej lub
5 Np.: M. Newcomer 1974; Ho Ho Committee 1979, 133–135;
F. D’Errico, G. Giacobini, P.-F. Puech 1984; P.C. Vaughan 1985, 10–13; A.L. van Gijn 1989, 16–20; G. LeMoine 1991; H. Juel Jen-sen 1994, 20–27; G.F. Korobkowa 1999, 17–21; R. Christidou 2008; G. Osipowicz 2010, 24–35.
6 É. David 2004, 68–69, 72.
7 M.in.: T. Płonka 2003, 37–39; É. David 2004, 480, 503, 508, tabl.
6, 29, 34.
8 L. P. Louwe Kooijmans 1971.
9 Np. J. Kabaciński et alii 2008.
10 L. Domańska 1973.
175 Ryc. 2. Motyka z B o r e k, pow. wołomiński. Na zdjęciu zaznaczono miejsca wykonanych mikrofotografii śladów technologicznych
i użytkowych. Rys.: B. Kowalewska (A). Fot.: J. Kuriga (B)
Fig. 2. Mattock from B o r k i, Wołomin County. Spots of microphotographies of technological and use-wear traces are marked. Drawing: B. Kowalewska (A). Photo: J. Kuriga (B)
176
Wiadomości Acheologiczne LXX, 2019: 173–182
bardziej symetrycznego, wydłużonego ostrza, uformowanego w wyniku ścięcia części trzonu kości pod odpowiednim kątem od strony dogrzbietowej (proksymalnej) oraz dużego, cylin-drycznego otworu, wydrążonego poprzecznie względem dłu-giej osi przedmiotu zaraz pod jej dystalnym końcem.
Oprócz przywołanych wyrobów z kości promieniowych tura, ze stanowisk mezolitycznych znane są także motyki (na-rzędzia z ostrzem prostopadłym do orientacji otworu) i topory (narzędzia z ostrzem o przebiegu zgodnym z orientacją otwo-ru) wykonane z kości śródstopia lub śródręcza tych zwierząt. Za przykład może tu posłużyć okaz z Góry/Orla, pow. wejhe-rowski (Ryc. 4:C)12 oraz niepublikowany dotychczas wytwór
z Rybienka Nowego, pow. wyszkowski, znajdujący się obecnie w zbiorach Muzeum Archeologicznego w Poznaniu (Ryc. 4:D). Są to formy zdecydowanie mniejsze, jednak charakter ich kra-wędzi pracujących oraz prawdopodobny sposób oprawiania łączy je z zabytkiem z Borek. Wytwory te mają bowiem ostrze ścięte pod kątem około 30–45 stopni oraz otwór do osadzania trzonka przewiercony/przebity przez powierzchnię stawową części proksymalnej kości (zgodnie z osią zabytku). Okazy tego typu pochodzą z wielu stanowisk z terenu Polski, dato-wanych na wczesny holocen. Motykę ze stanowiska 31 w Pła-wienku, pow. choszczeński, odkryto w warstwie torfu,
wy-12 T. Galiński 1992.
datowanej na 8920 ± 90BP (Gd-7432)13. Z kolei, wiek dwóch
takich przedmiotów, pochodzących ze stanowiska 7 w Krzyżu Wielkopolskim, został oszacowany na 8660±50BP (Poz-12959) i 8590±50BP (Poz-12919)14. Formy takie znane są również
z o wiele młodszych stanowisk, z przełomu późnego mezoli-tu i neolimezoli-tu, takich jak Dąbki 9, pow. sławieński – 5600±40BP (Poz-27397)15, Szczepanki 8, pow. giżycki – ok. 5300BP16, czy
też neolitycznych Osłonek, pow. radziejowski – ok. 5500– –5300BP17. Poza obszarami Polski motyki tego rodzaju
wystą-piły przede wszystkim na stanowiskach łączonych z techno-kompleksem maglemoskim, w Hohen Viecheln w północnych Niemczech oraz w Mullerup, Svaerdborg i Holmegaard na Ze-landii w Danii18. Pochodzą również z późnomezolitycznych
sta-nowisk De Bruin i Polderweg z obszaru Holandii, położonych w delcie Renu/Mozy19, a także
późnomezolitycznych/wczes-noneolitycznych kolekcji litewskich, takich jak np. Smeltė20.
13 Z. Bagniewski 1995. 14 J. Kabaciński et alii 2008. 15 J. Kabaciński, T. Terberger 2015. 16 W. Gumiński 2012. 17 R. Grygiel, P. Bogucki 1997. 18 É. David 2004; B. Gramsch 2012.
19 A.L. van Gijn 2005.
20 G. Piličiauskas, H. Luik, G. Piličiauskienė 2015.
Ryc. 3. Umiejscowienie prawej przedniej kości promieniowej w szkielecie tura/żubra i schematyczne przedstawienie jej części wykorzystanej do wykonania motyki z B o r e k, pow. wołomiński. Rys.: J. Orłowska, D. Makowiecki (na podstawie https://www.archeozoo.org/
archeozootheque/galleries/file_uploader/pdf/bos_primigenius.pdf)
Fig. 3. Location of the right anterior radial bone in the aurochs/European bison skeleton and a schematic representation of its part used to make the mattock from B o r k i, Wołomin County. Drawing: J. Orłowska, D. Makowiecki (based on https://www.archeozoo.org/ archeozootheque/galleries/file_uploader/pdf/bos_primigenius.pdf)
177 Data radiowęglowa uzyskana dla motyki z Borek, wynosząca
9180±50BP (Poz-97932) czyni ją jednym z najstarszych, jeżeli nie najstarszym znanym przedmiotem tego rodzaju i pozwala sądzić, że narzędzie to zostało wykonane w okresie preboreal-nym (Ryc. 5). Uwzględniając wyniki datowania oraz miejsce jego odkrycia należałoby je zatem wiązać ze społecznościa-mi wczesnomezolitycznyspołecznościa-mi bytującyspołecznościa-mi wówczas na terenach ziem polskich. Wątek ten zostanie rozwinięty w dalszej czę-ści artykułu.
Wyniki badań traseologicznych
Narzędzie jest mocno zniszczone w wyniku procesów podepo-zycyjnych. Pokrywają je liczne spękania oraz ubytki powstałe na skutek eksfoliacji pierwotnej powierzchni. W okolicy obu-cha zaobserwowano szereg równoległych i skośnych do jego orientacji wstęg liniowych, zapewne abrazyjnych (Ryc. 6:A). Nie można jednak również wykluczyć, że są one śladami zę-bów zwierzęcych (po gryzieniu). Powierzchnia wytworu pod-lega ciągłemu łuszczeniu mimo przeprowadzonej konserwacji.
Ryc. 4. Wybór mezolitycznych motyk i toporów wykonanych z kości długich tura, z obszaru ziem polskich. A – Tr u d n a, pow. złotowski, B – Po g o r z e l i c e, pow. gryficki, C – G ó r a / O r l e, pow. wejherowski, D – Ry b i e n k o N o w e, pow. wyszkowski. Fot.: J. Orłowska Fig. 4. Selection of Mesolithic mattocks and axes made from aurochs’ long bones, found in Poland. A – Tr u d n a, Złotów County, B – Po g o r z e l i c e, Gryfice County, C – G ó r a / O r l e, Wejherowo County, D – Ry b i e n k o N o w e, Wyszków County. Photo: J. Orłowska
178
Wiadomości Acheologiczne LXX, 2019: 173–182
Technologia
Większość powierzchni motyki nie nosi śladów technolo-gicznych. Odnotowano je jedynie w okolicy ostrza oraz czę-ści obuchowej. Ostrze narzędzia, wyłącznie od strony komory szpikowej (po zewnętrznej stronie kości nie stwierdzono tutaj wyraźniejszych śladów obróbki) było szlifowane (Ryc. 6:B.C). Głębiej, na jednym z boków i wewnątrz komory szpikowej za-obserwowano ślady oczyszczania/wycieniania powierzchni za pomocą punktowego uderzania oraz wyrównywania jej przy zastosowaniu techniki piłowania. Pozostałości po pierwszej z czynności (wykonanej zapewne krzemiennym pikiem) czy-telne są jako liczne zagłębienia i nierówności na powierzch-ni kości, często o powierzch-nieregularnych i spękanych krawędziach (Ryc. 6:D.E, gdzie strzałkami oznaczono lokalizacje wybra-nych śladów, a linią przerywaną granice zagłębienia po ostrzu narzędzia). Ślady po napiłowywaniu widoczne są pod posta-cią licznych nacięć (Ryc. 6:F) oraz wstęg liniowych (Ryc. 6:G), często grupujących się i układających schodkowo (Ryc. 6:H). Na krawędzi tworzącej drugą stronę ostrza zarejestrowano rów-nież pozostałości strugania (Ryc. 6:I). Technikę punktowego uderzania (lub ciosania) zastosowano także zapewne do ufor-mowania zaokrąglonej nasady ostrza (Ryc. 6:J).
W celu ukształtowania tylca narzędzia usunięto koniec dalszy kości. Proces ten przeprowadzono nacinając surowiec za pomocą ciosaka, a następnie (prawdopodobnie) odłamu-jąc zbędną część. Ślady po drugiej z czynności nie zachowały się, lecz ten sposób postępowania był powszechny w wypad-ku dzielenia surowca kostnego w mezolicie21. Zastosowanie
ciosaków dało rezultat pod postacią dobrze czytelnych za-ciosów (Ryc. 6:K).
Funkcja
Ślady po użytkowaniu narzędzia widoczne są wyłącznie na jego ostrzu. Zaobserwowano tutaj wyraźne wyświecenie o zasięgu inwazyjnym, wypukłej („kopułowej”) topografii oraz gład-kiej (miejscami lekko chropowatej) teksturze (Ryc. 6:L–N). Wyświecenie powiązane jest z wielokierunkowymi śladami
21 Np. É. David 2007.
liniowymi, czytelnymi głównie pod postacią delikatnych, wy-pełnionych rys. Ostrze narzędzia jest wyraźnie zaokrąglone (Ryc. 6:M). Nie zaobserwowano śladów, które można by po-wiązać ze sposobem oprawiania wytworu.
DYSKuSJA
Wraz z późnoglacjalnym ochłodzeniem w okresie dryasu III i istotnymi zmianami środowiska pojawiają się na terenie Ma-zowsza liczne grupy łowców reniferów kultury świderskiej. Świadectwa ich bytności odnotowano na takich stanowiskach jak Świdry Wielkie I i II, Świdry Małe III, Karczew i Otwock- -Kresy, wszystkie w pow. otwockim, Marianki-Wyględów (dzisiaj w obrębie Góry Kalwarii), pow. piaseczyński, Nieporęt i Wieliszew, oba pow. legionowski, czy Młodzieszynek, pow. sochaczewski22. Intensywne osadnictwo tej kultury
zaobser-wowano także na stanowisku w Całowaniu, pow. otwocki, gdzie jest ono reprezentowane przez 10 poziomów osadni-czych datowanych od 10600 do 9600 lat temu. W okresie pre-borealnym następuje stopniowy zanik grup świderskich na te-renie całego Niżu Polskiego. Najmłodsze znane daty związane ze śladami ich osadnictwa pochodzą ze stanowiska 2 w Wojno-wie, pow. szczecinecki – 9880±170 BP (Gd-2976)23, ze
znalezi-ska luźnego motyki typu Lyngby, wykonanej z poroża renifera, z Murowanej Gośliny, pow. poznański – 9890±50 BP (Poz- -15118)24, a także ze stanowiska w Całowaniu – 9750±80 BP
(Gd-1662) oraz 9700±80 BP (Gd-1717)25. Datowania
radiowę-glowe najstarszych inwentarzy mezolitycznych wskazują na przerwę pomiędzy osadnictwem schyłkowopaleolitycznym i mezolitycznym na Niżu Środkowoeuropejskim26. Wśród
ważniejszych stanowisk z okresu preborealnego i borealnego, na których odkryto pozostałości po pobycie mezolitycznych społeczności łowiecko-zbierackich kultury komornickiej, wy-mienić można m.in.: Całowanie III27, Stawinogę I, pow.
pułtu-ski28, Komornicę VI, pow. legionowski29, Wieliszew XII30 czy
Witów I, pow. łęczycki31. Daty ze stanowiska 1 w Chwalimiu,
pow. zielonogórski: 9565±90BP (Gd-1164), 9500±75BP (Bln--1766), 9385±75BP (Gd-1165)32, reprezentują najstarszą fazę
osadnictwa mezolitycznego na Niżu Polskim, tj. fazę I we-dług Tadeusza Galińskiego33, przypadającą na ok. 9650/9550–
–9450/9350 BP. Kolejne dwie fazy: II – ok. 9450/9350–9200 BP
22 R. Schild 2014a, 20–21, tab. I.
23 M. Kobusiewicz 1999.
24 T. Goslar et alii 2006, 7. 25 R. Schild 2014a, 30, tab. II.
26 J. Kabaciński, I. Sobkowiak-Tabaka 2010, 13–14.
27 H. Więckowska, M. Marczak 1967, 27–28; S.K. Kozłowski 1972,
60; H. Więckowska 1975, 356; R. Schild 2014b, 358, 368–369.
28 S.K. Kozłowski 1972, 60; M. Marczak 1963, 29; 1964, 44;
H. Więc-kowska, M. Marczak 1967, 27–28; H. Więckowska 1964, 37; 1975, 356.
29 S.K. Kozłowski 1972, 57–58; H. Więckowska, M. Marczak 1967,
27–28; H. Więckowska 1975, 356, 361.
30 S.K. Kozłowski 1972, 64, 66; H. Więckowska 1975, 356, 361.
31 H. Więckowska 1969, 81; S.K. Kozłowski 1972, 58; M.
Chmie-lewska 1978, 80.
32 A. Gautier, M. Kobusiewicz 1992, 66.
33 T. Galiński 2002, 175–176.
Ryc. 5. Krzywa kalibracyjna dla daty radiowęglowej uzyskanej dla motyki z B o r e k, pow. wołomiński
Fig. 5. Calibration curve of the radiocarbon date of the mattock from B o r k i, Wołomin County
179 i III – ok.9200–8850/8750 BP, są poświadczone na takich
sta-nowiskach, jak Łajty 1, pow. giżycki34 czy Całowanie III35. Data
uzyskana dla zabytku z Borek wydaje się zatem bardzo dobrze wpisywać w okres graniczny między fazami II a III kultury komornickiej (kompleksu Duvensee) według T. Galińskiego.
Analizowana motyka jest unikatowa z wielu względów. Prze-de wszystkim zwraca uwagę jej forma, do której, jak
wykaza-34 Z. Sulgostowska 1996, 300.
35 R. Schild 2014a, 30, tab. II.
no w części poświęconej analizie typologicznej, nie udało się znaleźć ścisłych analogii. Krawędź pracująca jest ustawiona prostopadle do osi zabytku, co w pewnym stopniu zbliża go do narzędzi wykonanych z kości śródstopia/śródręcza tura. Dodatkowo, usunięty został koniec dystalny kości. Motyka nie posiada też wywierconego otworu, charakterystycznego dla innych artefaktów wykonanych z kości promieniowych, dlatego potencjalnym miejscem do obsadzenia drzewca stała się jama szpikowa (analogicznie jak ma to miejsce w wypadku
Ryc. 6. Ślady technologiczne i użytkowe zaobserwowane na motyce z B o r e k, pow. wołomiński. Fot.: G. Osipowicz Fig. 6. Technological and use-wear traces on the mattock from B o r k i, Wołomin County. Photo: G. Osipowicz
180
Wiadomości Acheologiczne LXX, 2019: 173–182
przedmiotów wykonanych z kości metapodialnych)36.
Zaska-kuje również bardzo wczesna chronologia wytworu. Otrzy-mana data radiowęglowa plasuje go pośród znalezisk z okre-su preborealnego, co w wypadku Mazowsza oznacza związek z kulturą komornicką37. Jak jednak zaznaczono wcześniej
zde-cydowana większość przedmiotów stanowiących analogie do opisywanej motyki pochodzi z okresu borealnego i jest łączona ze społecznościami maglemoskimi. Jedynym stanowiskiem tej kultury z ziem polskich, gdzie wystąpiły tego rodzaju artefakty i dla którego wykonano oznaczenia radiowęglowe, jest Krzyż Wielkopolski 7. Data uzyskana dla znalezionego tam fragmen-tu topora z kości promieniowej fragmen-tura wyniosła ok. 8660±50 BP (Poz-12959)38, co czyni ją dużo młodszą od oznaczenia
otrzy-manego dla wytworu z Borek. Również sam zasięg terytorial-ny kultury maglemoskiej, ograniczoterytorial-ny do obszaru Pojezierzy Południowobałtyckich39, nie koresponduje z miejscem
znale-zienia opisywanej motyki, co sprawia, że jej związek z kulturą komornicką jest dużo bardziej prawdopodobny.
W rezultacie przeprowadzonej analizy traseologicznej na narzędziu zaobserwowano interesujące ślady technologiczne oraz użytkowe. W wypadku technik zastosowanych do formo-wania okazu zwraca szczególnie uwagę szerokie wykorzystanie punktowego uderzania40, które jest dość specyficzną techniką
używaną często we wczesnym holocenie przy wykonywaniu otworów41. Zgodnie z wiedzą autorów, motyka z Borek jest
jak dotąd jedynym wytworem, którego ostrze i powierzchnie płaskie zostały ukształtowane taką metodą.
Ślady użytkowe zarejestrowane na narzędziu wskazują, że było ono najprawdopodobniej wykorzystywane do rąbania/ ciosania miękkiego drewna. Ślady takie są dobrze opisane w li-teraturze przedmiotu42 i znajdują bliskie analogie na innych
me-zolitycznych wyrobach, wykonywanych z kości długich tura/żu-bra, szczególnie ze śródstopia oraz śródręcza. Generalnie rzecz ujmując sugeruje się, że formy o tego typu krawędziach pracu-jących i gabarytach mogły być używane jako narzędzia do prac ciesielskich lub kopieniaczych43. Przypuszczenia te
potwierdza-ją wyniki analiz traseologicznych artefaktów pochodzących z późnomezolitycznych stanowisk w Polderweg i De Bruin w Holandii44. Na jednym z toporów, odkrytych na pierwszym
z wymienionych stanowisk, stwierdzono pozostałości spalo-nego drewna, co może wskazywać, że przedmiot był wykorzy-stywany do pracy w nadpalanym surowcu. Ze znalezisk z ziem polskich jedynie topór ze stanowiska 31 w Pławienku podda-no do tej pory analizie traseologicznej, która doprowadziła do identyfikacji śladów charakterystycznych dla pracy w ziemi45.
36 Por. np.: J. Kabaciński et alii 2008; B. Kufel, M. Diakowski 2008.
37 Por. T. Galiński 2002, 175–176, 241.
38 J. Kabaciński et alii 2008, 282.
39 J. Kabaciński 2016, 263, 264, ryc. 22.
40 É. David 2007, 39.
41 É. David 2007, 39; J. Kabaciński et alii 2008, 265; M.
Diakow-ski 2011, 109.
42 J. Griffitts 1997; J. Griffitts, C. Bonsall 2001; A.L. van Gijn
2005; J. Orłowska, G. Osipowicz 2017.
43 L.P. Louve Kooijmans 1971, 45; B. Gramsch 1973, 40.
44 A.L. van Gijn 2005, 63.
45 B. Kufel, M. Diakowski 2008.
ZAKOńCZENIE
Zaprezentowana w artykule motyka z Borek jest bez wątpie-nia unikatowa pod względem formy i nie ma obecnie ścisłych analogii wśród innych wczesnoholoceńskich wytworów z kości długich tura, zarówno na ziemiach polskich, jak i na terenie Europy. Datowanie radiowęglowe umieszcza ją pośród nie-wielu znanych z obszaru Polski mezolitycznych przedmiotów kościanych z okresu preboralnego. Badania traseologiczne wy-kazały na jej powierzchni szereg interesujących śladów tech-nologicznych i użytkowych, które mogą stanowić dobrą bazę wyjściową do dalszych analiz technologiczno-funkcjonalnych tego typu wyrobów. Wszystkie te elementy świadczą o dużym potencjale poznawczym tego rodzaju znalezisk luźnych, które przy odpowiednim podejściu badawczym okazują się być waż-nym naukowo źródłem archeologiczważ-nym. Badania nad nimi powinny być więc bez wątpienia intensyfikowane.
Dr hab. Grzegorz Osipowicz Instytut Archeologii
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu ul. Szosa Bydgoska 44/48
87-100 Toruń grezegor@umk.pl
https://orcid.org/0000-0002-4393-655X Dr Justyna Orłowska
Instytut Archeologii
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu ul. Szosa Bydgoska 44/48
87-100 Toruń
justyna.orlowska@umk.pl
https://orcid.org/0000-0002-7843-3506 Justyna Kuriga
Instytut Archeologii
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu ul. Szosa Bydgoska 44/48
87-100 Toruń
kuriga@doktorant.umk.pl
https://orcid.org/0000-0002-2156-0029 Prof. dr hab. inż. Daniel Makowiecki Instytut Archeologii
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu ul. Szosa Bydgoska 44/48
87-100 Toruń makdan@umk.pl
https://orcid.org/0000-0002-1821-4627 Received: 6.12.2018 / Reviewed: 11.10.2019 / Accepted: 25.10.2019 BIBLIOGRAfIA
Bagniewski, Z. 1995: Obozowisko kultury Oldesloe na terenie Pojezierza Dobiegniewskiego, „Śląskie Sprawozdania Archeologiczne” XXXVI (1993), 85–105.
181 Chmielewska, M. 1978: Znalezisko mezolityczne z okresu
bo-realnego w Witowie w woj. płockim, PMMAE 25, 73–87. Christidou, R. 2008: An application of micro-wear analysis to
bone experimentally worked using bronze tools, „Journal of Archaeological Science” 35/3, 733–751.
David, É. 2004: Technologie osseuse des derniers chasseurs pre-historiquesen Europe du Nord (Xe-VIIIe millénaires avant J.-C.), http://web.mae.u-aris10.fr/recherche/mp EvaDavid.html, pp.666, 2004. (halshs-00120258). David, É. 2007: Technology on bone and antler industries: a
rel-evant methodology for characterizing early post-glacial societies (9th–8th millenium BC), [w:] C. Gates St-Pierre, R.B. Walker (red.), Bones as Tools: Current Methods and Interpretations in Worked Bone Studies, B.A.R. Int. Se-ries 1622, Oxford, 35–50.
D’Errico, F., Giacobini, G., Puech, P.-F. 1984: Les répliques en vernis des surfaces osseuse sfaçonnées: études expéri-mentales, „Bulletin de la Société préhistorique fran-çaise” 81/6, 169–170.
Diakowski, M. 2011: Bone and antler artefacts from Pobiel 10, Lower Silesia, Poland. Are they really Mesolithic?, [w:] J. Baron, B. Kufel-Diakowska (red.), Written in Bones. Studies on technological and social contexts of past fau-nal skeletal remains, Wrocław, 93–116.
Domańska, L. 1973: Motyka kościana z Trudnej, pow. Złotów, „Koszalińskie Zeszyty Muzealne” 3, 5–9.
Galiński, T. 2002: Społeczeństwa mezolityczne. Osadnictwo, gospodarka, kultura ludów łowieckich w VIII–IV tys. p.n.e. na terenie Europy, Szczecin.
Gautier, A., Kobusiewicz, M. 1992: Chwalim 1, a Mesolith-ic–Paraneolithic site in Polish Lowlands: faunal remains, FAP XXXVII, 65–75.
van Gijn, A. 1989: The wear and tear of flint: principles of func-tional analysis applied to Dutch Neolithic assemblages, Analecta Praehistorica Leidensia 22, Leiden.
van Gijn, A. 2005: A functional analysis of some Late Meso-lithic bone and antler implements from the Dutch coast-al zone, [w:] H. Luik et coast-alii (red.), From Hooves to Horns, from Mollusc to Mammoth. Manufacture and Use of Bone Artefacts from Prehistoric Times to the Present. Proceedings of the 4th Meeting of the ICAZ Worked Bone Research Group, Tallinn 26–31 August 2003, Tallinn, 47–66.
Goslar, T. et alii 2006: T. Goslar, J. Kabaciński, D. Makowie-cki, D. Prinke, M. Winiarska-Kabacińska, Datowanie radiowęglowe zabytków z Kolekcji Epoki Kamienia Mu-zeum Archeologicznego w Poznaniu, FAP 42, 5–14. Gramsch, B. 1973: Das Mesolithikum im Flachland zwischen
Elbe und Oder. Teil I, Veröffentlichungen des Museums für Ur- und Frühgeschichte Potsdam 7, Berlin. Gramsch, B. 2012: Mesolithische Knochenartefakte von
Frie-sack, Fundplatz 4, Lkr. Havelland, „Veröffen tli chun gen zur brandenburgischen Landesarchäologie” 45, 7–59. Griffitts, J. 1997: Replication and analysis of bone tools, [w:]
L. Hannus, L. Rossum, R. Winham (red.), Proceedings of the 1993 Bone Modification Conference Hot Springs, South Dakota, Sioux Falls, 236–246.
Griffitts, J., Bonsall, C. 2001: Experimental determination of the function of antler and bone ‘bevel-ended tools’ from
prehistoric shell middens in western Scotland, [w:] A. Choyke, L. Bartosiewicz (red.), Crafting Bone: skel-etal technologies through time and space: proceedings of the 2nd Meeting of the (ICAZ) Worked Bone Research Group, Budapest, 31 August – 5 September 1999, B.A.R. Int. Series 937, Oxford, 207–219.
Grygiel, R., Bogucki, P. 1997: Early Farmers in North-Central Europe: 1989–1994 Excavations at Osłonki, Poland, „Journal of Field Archaeology” 24/2, 161–178. Gumiński, W. 1995: Environment, economy and habitation
during the Mesolithic at Dudka, Great Masurian Lake-land, NE-PoLake-land, PArch. 43, 5–46.
Gumiński, W. 2012: Nowe wyjątkowe siedlisko osadnicze pa-raneolitycznej kultury Zedmar na wschodnim cyplu wy-spy Szczepanki (sektor „A”) na Mazurach, „Światowit” IX (L), fasc. B (2011), 87–144.
Ho Ho Committee 1979: The Ho Ho classification and nomen-clature Committee Report, [w:] B. Hayden (red.), Lithic use-wear analysis, New York, 133–135.
Juel Jensen, H. 1994: Flint tools and plant working. Hidden traces of Stone Age technology. A use wear study of some Danish Mesolithic and TRB implements, Aarhus. Kabaciński, J. 2016: After The Ice, [w:] J. Kabaciński (red.),
The Past Societies. Polish lands from the first evidence of human presence to the early Middle Ages 1: 500,000– 5,500 BC, Warszawa, 249–270.
Kabaciński, J. et alii 2008: J. Kabaciński, E. David, R. Schild, I. Sobkowiak-Tabaka, M. Winiarska-Kabacińska, Sta-nowisko mezolityczne z okresu borealnego w Krzyżu Wielkopolskim, APolski LIII/2, 243–288.
Kabaciński, J., Sobkowiak-Tabaka, I. 2010: Środowiskowe uwarunkowania przemian kulturowych u schyłku póź-nego glacjału i w początkach holocenu na Niżu Północ-noeuropejskim, PArch. 58, 5–21.
Kabaciński, J., Terberger, T. 2015: Features and finds of the Stone Age sites Dąbki 9 and 10, [w:] J. Kabaciński et alii (red.), The Dąbki Site in Pomerania and the Neolithisa-tion of the North European Lowlands (c. 5000–3000 cal BC), Archaeology and History of the Baltic 8, Rahden/ Westf., 137–156.
Kobusiewicz, M. 1999: Ludy łowiecko-zbierackie północno-zachodniej Polski, Poznań.
Korobkowa, G.F. 1999: Narzędzia w pradziejach. Podstawy badania funkcji metodą traseologiczną, Toruń. Kufel, B., Diakowski, M. 2008: The bone mattock from
Me-solithic site Plawienko 31, Pomerania, Poland. Use-wear analysis and experimental method in determining func-tion and manufacture process, [w:] L. Longo, N. Skakun (red.), “Prehistoric Technology” 40 years later. Function-al Studies and the Russian Legacy, B.A.R. Int. Series 1783, Oxford, 359–364.
LeMoine, G. 1991: Experimental Analysis of the Manufacture and Use of Bone and Antler Tools among the Mackenzie Inuit, mps dysertacji w University of Calgary. Louwe Kooijmans, L.P. 1971: Mesolithic Bone and Antler
Im-plements from the North Sea and from the Netherlands, „Berichten van de Rijksdienstvoor het Oudheidkundig Bodemonderzoek” 20–21 (1970–1971), 27–73.
182
Wiadomości Acheologiczne LXX, 2019: 173–182
Marczak, M. 1963: Wyniki badań mezolitycznego stanowiska we wsi Stawinoga, pow. Pułtusk, SprArch. XV, 20–31. Marczak, M. 1964: Najstarszy mezolit Mazowsza w świetle
do-tychczasowych odkryć we wsi Stawinoga, pow. Pułtusk, APolski IX/1, 39–45.
Newcomer, M. 1974: Study and replication of bone tools from Ksar Akil (Lebanon), „World Archaeology” 6/2, 138– –153.
Orłowska, J., Osipowicz, G. 2017: Searching for the function of the early Holocene heavy duty bevel-ended tools. Re-marks from experimental and use-wear studies, „Ar-chaeology of the Eurasian Steppes” 2, 103–121. Osipowicz, G. 2010: Narzędzia krzemienne w epoce kamienia
na ziemi chełmińskiej. Studium traseologiczne, Toruń. Piličiauskas, G., Luik, H., Piličiauskienė, G. 2015:
Recon-sidered Late Mesolithic and Early Neolithic of the Lithua-nian Coast: The Smeltė and Palanga Sites, „EstoLithua-nian Journal of Archaeology” 19/1, 3–28.
Płonka, T. 2003: The Portable Art of Mesolithic Europe, Wroc-ław.
Pratsch, S. 2006: Mesolithische Geweihgeräte im Jung morä-nen gebiet zwischen Elbe und Neman. Ein Beitrag zur Ökolo gie und Ökonomie mesolithischer Wildbeuter, Stu-dien zur Archäologie Europas 2, Bonn.
Schild, R. 1989: The Formation of Homogeneous Occupation Units (“Kshemenitsas”) in Open-Air Sandy Sites and its Significance for the Interpretation of Mesolithic Flint As-semblages, [w:] C. Bonsall (red.), The Mesolithic in Eu-rope, Edinburgh, 89–98.
Schild, R. 2014: Geomorphology, Stratigraphy, Paleoecology and Radiochronology, [w:] R. Schild (red.), Całowanie. A Final Paleolithic and Early Mesolithic Site on an Island in the Ancient Vistula Channel, Vetera et Nova. Opra-cowanie źródeł archeologicznych z zasobów IAE PAN nowymi metodami badawczymi 2, Warszawa, 17–57. Solon, J. et alii 2018: J. Solon, J. Borzyszkowski, M. Bidła sik,
A. Richling, K. Badora, J. Balon, T. Brzezińska-Wójcik, Ł. Chabudziński, R. Dobrowolski, I. Grzegorczyk, M. Jodłowski, M. Kistowski, R. Kot, P. Krąż, J. Lechnio, A. Macias, A. Majchrowska, E. Malinowska, P. Migoń, U. Myga-Piątek, J. Nita, E. Papińska, J. Rodzik, S. Ter-piłowski, W. Ziaja, Physico-geographical mesoregions of Poland – verification and adjustment of boundaries on the basis of contemporary spatial data, „Geographia Po-lonica” 91/2, 143–170.
Sulgostowska, Z. 1996: The earliest Mesolithic settlement of north-eastern Poland, [w:] L. Larsson (red.), The earli-est Mesolithic settlement of Scandinavia and its relation-ships with neighbouring areas, Acta Archaeologica Lun-densia 8/24, Stockholm, 297–305.
Vaughan, P.C. 1985: Use-Wear Analysis of Flaked Stone Tools, Tucson.
Więckowska, H. 1969: Zagadnienie zróżnicowań kulturowych w mezolicie Polski, „Światowit” XXX, 23–115. Więckowska, H. 1975: Społeczności łowiecko-rybackie
wczes-nego holocenu, [w:] Prahistoria ziem polskich I, 339– –438.
Więckowska, H., Marczak, M. 1967: Próba podziału kultu-rowego mezolitu Mazowsza, [w:] W. Chmielewski (red.), Materiały do plejstocenu i holocenu Polski, Wrocław, 9–45.
The New find of an Early Mesolithic Bone ‘Mattock’ from the Village of Borki, Wołomin County Summary
The artefact under study was found in 2017 in a gravel pit located in the village of Borki, Radzymin County in Eastern Poland (Fig. 1). The object was unearthed during the industrial extraction of sand from the former bed of the Bug River and, according to the finder, was located at a depth of about 16–18 m.
The tool is 21 cm long, with a width of 6 cm and a thickness of ap-prox. 4 cm, both measured at half the length of the specimen. The blade is bevelled on one side, and the object is cream-coloured (Fig. 2). The mattock was made out of a radial bone of a large ruminant, probably aurochs or European bison (Fig. 3). The radiocarbon date of 9180± 50 BP (Poz-97932) obtained for the mattock from Borki makes it one of (if not) the oldest known objects of this kind and allows us to assume that it was made during the Preboreal Period (Fig. 5).
The vast majority of objects analogous to the mattock described come from the Boreal period and are associated with Maglemosian communities. However, considering the territorial range of the Ma glemosian Culture, which covered the area of the South Baltic Lakelands (J. Kabaciński 2016, 263, 264, fig. 22), and the fact that the artefact was discovered in Mazovia, it seems much more probable that it is connected with the Komornica Culture.
As a result of traceological analysis, interesting technological and functional traces were observed on the item. As regards the methods employed to form the tool, the wide use of the nicking technique (Fig. 2:B, 6:D.E; É. David 2007, 39), used to shape the blade and flat surfaces of the specimen, draws particular attention. The traces of use-wear registered on the mattock (Fig. 6:L–N) indicate that it was most likely used for chopping/hewing soft wood.
The tool from Borki is undoubtedly unique in form and currently has no strict analogies among other early Holocene objects made of aurochs long bones from either Poland or Europe. Radiocarbon dat-ing places the mattock among the few Mesolithic bone artefacts from the Preboreal Period known in Poland. Traceological analyses have shown a number of interesting technological and use-wear traces on its surface, which can provide a good basis for further technological and functional studies of this type of object.
