Bronisław Walaszek
[Czy mężczyzna (obywatel polski)
zamieszkały za granicą]
Palestra 3/9(21), 72-77
PYTANIE: C z y m ę ż c z y z n a ( o b y w a t e l p o l s k i ) z a m i e s z k a ł y z a g r a n i c ą , k t ó r y j e s t o j c e m p o z a m a ł ż e ń s k i e g » d z i e c k a , m o ż e u z n a ć j e p r z e z p e ł n o m o c n i k a i w j a k i e j f o r m i e p e ł n o m o c n i c t w o t a k i e p o w i n n o b y ć u d z i e l o n e ? ODPOWIEDŹ:
P rzy rozw ażaniu stan u faktycznego, którego dotyczy p y ta n ie , n a s u w a się przede w szystkim konieczność u stalenia w łaściw ości p ra w a d la d a nego w ypadku. W ty m celu trzeba sięgnąć do naszych norm k o lizy jn y ch z zakresu p raw a m iędzynarodow ego pryw atnego, w szczególności dt> u staw y z dnia 2.VIII.1926 r. o p raw ie w łaściw ym dla stosu nk ów p ra w nych m iędzynarodow ych (Dz. U. N r 101, poz. 581).
I
1. W edług a rt. 21 ust. 1 pow ołanej wyżej ustaw y, dla u stalen ia n ie ślubnego ojcostw a, w zajem nych p raw i obowiązków ojca i dziecka tu dzież ojca i m a tk i w łaściw e jest praw o państw a, k tó re m u m atk a i dziecko podlegały w chw ili urodzenia się dziecka. Jeżeli zaś — ja k głosi ust. 2 a rt. 21 — w ty m czasie i ojciec nieślubny, i m atk a m ają m iejsce zam iesz kania w Polsce, należy stosować obow iązujące w Polsce praw o w łaściw e, gdy je s t ono dla dziecka korzystniejsze.
Z ak res a rt. 21 u staw y z dnia 2.VIII.1926 r. o b e jm u je — jak w idać — u stalen ie nieślubnego ojcostw a oraz w zajem ne p raw a i obow iązki o jca i dziecka tudzież ojca i matiki; dla te j k ateg o rii stosunków ta n o rm a w skazu je w łaściw e p raw o m ery to ry czn e.
Pod pojęcie „ustalen ie nieślubnego ojcostw a”, użytego w norm ie a rt. 21 cyt. ustaw y, podpada rów nież dobrow olne u znan ie dziecka (bliżej o tym por. m oją pracę: „U znanie dziecka w polskim praw ie m ięd zy n a rodow ym p ry w a tn y m ”, K rak ó w 1959, str. 19— 21).
2. Otóż jeśli chodzi o u stalen ie nieślubnego ojcostw a, a w ięc i dobro w olne uznanie dziecka, w łaściw e jest w edług naszej ustaw y o p raw ie
N r 9 ODPOWIEDZI PRAWNE
m iędzynarodow ym p ry w a tn y m p raw o p ań stw a, 'którem u m a tk a i d ziecka podlegały w chw ili urodzenia się dziecka. T rzeba dodać, że p raw o pań stw a, k tó re m u m a tk a i dziecko podlegały w chw ili urodzenia się dziecka,, pozostaje w łaściw e d la tego z a k re su stosunków , choćby (po u rodzeniu się dziecka) n a stą p iły zm iany przynależności państw ow ej m atk i i dziecka, (por. bliżej o ty m jw ., sfor. 22— 23).
Może się zdarzyć, że m atk a i dziecko nie m iały w spólnego p raw a ojczystego w chw ili urodzenia się dziecka, in n y m i sław y — iw ty m mo m encie praw o ojczyste i m atk i, i dziecka je s t inne. Polska u staw a z 2.VIII.1926 r. nie d a je odpowiedzi, ja k nalleży postąpić w tak ie j sy tu acji. Z daniem m oim pow inno t u być w łaściw e praw o ojczyste dziecka z chw ili jego urodzenia się. Na korzyść tego p raw a p rzem aw ia wzgląd, na in te res (m oralny i m ate ria ln y ) dziecka.
W określonym w y p ad k u polska u staw a w prow adza w tej m ierze od ch ylen ie n a rzecz p raw a obow iązującego w Polsce (art. 21 u st. 2). Zez* w ala bow iem na to, ab y do u stalen ia nieślubnego ojcostw a, a więc i do dobrow olnego uznania dziecka, zastosować praw o obow iązujące w Polsce,, ale ty lko w tedy, gdy je s t ono dla dziecka korzystniejsze oraz gdy w chw ili urodzenia się dziecka zarów no ojciec nieślubny, ja k i m atk a dziecka m ają m iejsce zam ieszkania w Polsce. N ie je st n ato m iast t u - taj konieczne, aby dziecko m iało m iejsce zam ieszkania w Polsce.
3. W edług s ta tu tu uznania dziecka, a więc w edług p ra w określonych w a rt. 21, należy ocenić rów nież problem m ożliw ości dokonania u zn an ia dziecka przez pełnom ocnika uznającego. D ziałanie pełnom ocnika łączy się ściśle z czynnością p raw n ą, wobec czego rów nież kw estie zw iązane z pełnom ocnictw em podlegają p raw u w łaściw em u d la sam ej czynności, p raw n ej. Odnosi się to do kw estii, czy uznanie dziecka dopuszczalne je s t przez p rzedstaw iciela, ja k rów nież czy do tego celu w y starczy pełno m ocnictw o ogólne czy też konieczne jest pełnom ocnictw o szczególne.
4. P ostanow ienie a rt. 21 n ie d aje n ato m ia st w skazów ki, jak ie m u p raw u podlega form a u znania dziecka. W tej m ierze należy się zw rócić do przepisu art. 5 u sta w y z dnia 2.VIII.1926 r., dotyczącego fo rm y czyn ności p raw n ej w ogóle.
Stosow nie do a rt. 5 form a czynności praw n ej podlega w zasadzie p r a wu, k tó re jest w łaściw e dla sam ej czynności (lex causae)r jed n ak że w y starczy zastosow anie się do praw a obowiązującego w m iejscu sporządzenia czynności (lex loci actus), jeżeli to m iejsce nie je s t w ątpliw e.
Form a a k tu u znania dziecka dokonana przez ojca podlega z re g u ły
•74 BRONISŁAW WALASZEK N r 9
c h w ili u rodzenia się dziecka, albo — jeśli m atk a i dziecko w ty m m o m encie nie m ia ły w spólnego praw a — p raw u ojczystem u dziecka z ch w ili jego u ro dzenia się, albo w reszcie p raw u polskiem u (art. 21 u st. 2). Z achow anie jed n ak przez cudzoziem ca dokonującego uznania ■dziecka w Polsce (obojętnie, jakie praw o m ery to ry czn e jest, właściwe) jed n e j z form przew idzianych w kodeksie ro dzinnym urzeczyw istnia fo rm aln ą p rzesłan k ę uznania dziecka, w ym aganą przez praw o m iejsca sporządzenia czynności praw nej jako (lex loci actus).
Do fo rm y u znania dziecka dokonanego przez obyw atela polskiego za granicą m ają rów nież zastosowanie zasady w yrażone w art. 5 u staw y z dnia 2.VIII.1926 r. Założenia naszego kodeksu rodzinnego, jeśli chodzi o form ę uznania dziecka, w skazyw ałyby na to, że praw o polskie pow inno być w zasadzie w łaściw e w tej m ierze. Pogląd tak i byłby jed n a k na tle p raw a polskiego w te d y m ożliwy do obrony, gdyby art. 5 u staw y z 2.V III.1926 r.n ie poddał form y czynności praw n ej — obok legi causae — tak że prawiu m iejsca sporządzenia czynności p raw nej. Trzeba więc p rzy jąć, że rów nież w ra z ie uznania dziecka ustaw odaw ca polski godzi się na objęcie w opiekę interesów leżących u p o d staw y form y (jaiko p rzes łan k i w ażności uzn an ia dziecka) przez ustaw ę legis causae lub legis loci
actus.
W yżej om ów ione zasady art. 5 ustaw y z 2.VIII.1926 r. należy odpo w iednio stosow ać i do form y pełnom ocnictw a udzielonego przez uzna jąceg o ojca in n ej osdbie dla dokonania uznania.
II
J a k należy p ostąpić na gruncie polskiego p raw a m erytorycznego (tj. kodeksu rodzinnego z 1950 r.), jeżeli w m yśl a rt. 21 u staw y z 2.V1II. 1926 r . p raw o p dlskie będzie w łaściw e w d anej spraw ie?
U znanie dziecka je s t jednostronną, nieodw ołalną, dokonaną w odpo w iedniej fo rm ie i osobistą czynnością praw ną, u stalającą ostatecznie s to s u n e k p ra w n y pokrew ieństw a m iędzy u znający m jako ojcem a uzna
ny m jak o dzieckiem uznającego.
Szczególną cechą uznania jest więc rów nież to, że jest ono czynnością p ra w n ą ściśle osobistą z zakresu p raw a rodzinnego. U znanie dziecka nie m oże pochodzić od innej osoby niż ta, k tó rej ojcostwo u stala. Czynność p ra w n a o c h a ra k te rz e osobistym, ja k ą jest uznanie dziecka, je s t bo w iem i z e w n ętrzn y m wyrazem przekonania, że uznający je s t ojcem dzieck a, i p rzejaw em woli, że chce nim być w obliczu praw a. Te w ew n ę trz n e fa k ty m ogą w ystąpić z n a tu ry rzeczy tylk o u sam ego u zn ają
N r 9 ODPOWIEDZI PRAWNE 75
cego, ty lk o bow iem u znający m oże m ieć wolę u znania i ty lk o n a p rze konaniu o ojcostw ie opiera się ta w ola.1
K odeks ro dzin n y n ie zamieszcza żadnego przepisu co do m ożności do konania uznania dziecka przez pełnom ocnika. W ym ienia n ato m ia st w y raźnie w śró d przepisów dotyczących u stalen ia pochodzenia w ypadek, w którym dopuszczalne jest działanie przedstaw iciela. J e st to w ypadek o kreślony w a rt. 48 § 2 kod. rodź. Poniew aż u staw odaw ca polski nie u n o r mował tej k w estii przy uznaniu dziecka, m ożna by wnosić, że uczynił to św iadom ie, gdyż n a tu ra tej czynności p raw nej — jako ściśle osobistej — n ie pozw ala na m ożliwość dokonania jej przez inną osobę niż uznający.
Przeciw ko w y rażo nem u tu za p atry w a n iu n ie przem aw ia b y n ajm n iej treść a rt. 84 § 1 p.o.p.c., w edle którego ,,z zastrzeżeniem w y ją tk ó w w ustaw ie p rzew id zian y ch czynność p raw n a m oże być dokonana przez przed staw iciela” . P rzep isu tego nie m ożna rozum ieć w ten sposób, że działanie p rzedstaw iciela (a zwłaszcza pełnom ocnika) jest w yłączone tylko w tedy, k ied y u staw a w y raźn ie tak stanow i (np. a rt. 73 praw a spadk.). P rzep is art. 84 § 1 p.o.p.c. ob ejm u je sw ą treścią rów nież i tak ie sy tu a c je, w któ ry ch b rak je s t w yraźnego przepisu zabraniającego doko
nania czynności praw n ej przez p rzedstaw iciela (zwłaszcza przez pełno m ocnika), lecz niem ożność działania przez p rzedstaw iciela w ynika w d an y m w y p ad ku z n a tu ry k o n k retn e j czynności p ra w n e j.2 1 T a k i p u n k t w id z e n ia p a n u je n a o g ó ł w lit e r a t u r z e o b cej. D o p u s z c z a s i ę w y j ą t k o w o m o ż liw o ś ć d z ia ła n ia w te j m ie r z e p r z e z p e łn o m o c n ik a , j e ś li p e łn o m o c n ic tw o z o s ta ło s p o r z ą d z o n e w s p e c j a ln e j fo r m ie , a m ia n o w ic ie w f o r m ie p u b lic z n e g o d o k u m e n tu (por. n p . A. C o l i n , H. C a p i t a n t e t L. J u l l i o t d e l a M o r a n d i é ir e: T r a it é d e d r o it c iv il, P a r is 1957, t. I, str. 798; G. R i p e r t e t J. B o u l a n g e r : T r a ité d e d r o .t c iv il, P a r is 1957, t. I, str. 674). N ie k t ó r e u s t a w o d a w s t w a , j a k n p . a rt. 1534 kod. c y w . g r e c k ie g o (z d n ia 15.V.1940 r.; w s z e d ł w ż y c ie w d n iu 23.11.1946 r.; p or. A. B e r g m a n n: I n t e r n a t io n a le s E h e u n d K in d s c h a fts r e c h t, F r a n k fu r t/M 1957, G r ie c h e n la n d ) o r a z § 37 w ę g ie r s k ie j u s t a w y o m a łż e ń s t w ie , r o d z in ie i o p ie c e n r I V .1952 w b r z m ie n iu u s t a w y nr V I .1957 (ta m ż e , U n g a m ) w y r a ź n ie s t a n o w ią , ż e .u z n a n ie d z ie c k a m o ż e b y ć d o k o n a n e p r z e z u z n a ją c e g o t y lk o o so b iś c ie . T a k i p r z e p is (art. 67) z a w ie r a ło ta k ż e p r a w o r o d z in n e b u łg a r s k ie z d n ia 9.V III.1949 r., z o s ta ł o n je d n a k z m ie n io n y u s ta w ą z d n ia 2 .X I. 1953 r. (ta m że , B u lg a r ie n ).
2 W lite r a tu r z e ip o lsk ie j w y p o w ie d z ia ł s ię w te j k w e s t ii S. S z e r (P r a w o r o d z in n e , W a r s z a w a 1957, str . 172— 173), k tó r y z fa k t u , że k o d e k s r o d z in n y w te j m ie r z e n ie z a w ie r a ż a d n e g o z a s tr z e ż e n ia , w y c ią g a w n io s e k , iż u z n a n ie ja k o czyininość p r a w n a m o ż e b y ć d o k o n a n a ta k ż e p r z e z p e łn o m o c n ik a . N a t o m ia s t A . W o 1 1 e i [w r e c e n z ji (z a m ie s z c z o n e j w P iP n r 8— 9/58, str. 404) m o je j p r a c y p t. „ U z n a n ie d z ie c k a w p o ls k im p r a w ie r o d z in n y m ”, K r a k ó w 1958] p r z y c h y lił s ię d o s t a n o w is k a < w y ra ż o n e g o w te j m o n o g r a fii) o n ie d o p u s z c z a ln o ś c i u z n a n ia d z ie c k a p r z e z p e łn o
76 BRONISLAW WALASZEK N r 9
W racając w ięc do p y tan ia w stępnego, należy stw ierdzić, że n a g ru n cie p raw a polskiego nie będzie m ożna dokonać uznania dziecka poza- m ałżeńskiego przez pełnom ocnika.
III
Jakież więc jest w yjście w danej sytuacji? Czy obyw atel polski za m ieszkały za granicą, chcący dokonać uznania swego dziecka w Polsce, m usi tu p rzy jech ać dla złożenia tego oświadczenia?
1. W ydaw ałoby się, że stosunkow o proste rozw iązanie dać n am m oże postanow ienie a rt. 18 p k t 3 ustaw y z dnia 11.XI.1924 r.o organizacji kon
su lató w i k onsulów (Dz. U. N r 103, poz. 944), w edług którego tak że konsulow ie pełnią zgodnie z ustaw am i polskimi czynności urzędnika sta n u cyw ilnego; postanow ienie to jednocześnie zastrzega ureg ulo w an ie zakresu i sposobu w ykonyw ania tych czynności w ram ach odpow iednich rozporządzeń, k tó re zgodnie z art. 19 tej ustaw y w ydaje M inister S p raw Z agranicznych w porozum ieniu z M inistrem Sprawiedliwości.
D otychczas jed n ak tak ie rozporządzenia nie zostały w ydane, a — jak m i w iadom o — a rt. 18 p k t 3 w praktyce nie znalazł zastosow ania w za kresie om aw ianej przez n a s dziedzinie stosunków.3 P rzepisy d e k re tu z 8.VI.1955 r. zaw ierającego praw o o aktach stanu cyw ilnego n o rm u ją zagadnienia, k tó re dotyczą w ykonania przez konsulów fun kcji u rzęd n ik a stan u cyw ilnego, w rozdziale VII (w ypadki szczególne re je stra c ji sta n u cyw ilnego). Jednakow oż rów nież i one nie wnoszą nic nowego do dzie dziny in te resu jąc y c h nas stosunków . Tak więc form alna podstaw a p ra w na zam k nięta w a rt. 18 p k t 3 ustaw y z 1924 r. w danej sy tu a c ji p ra k tycznie zawodzi.
2. P o zo staje zatem jed yn y w tych w arunkach sposób załatw ienia sp raw y dokonania przez ojca obyw atela polskiego, zam ieszkałego za g ra nicą, u znania swego dziecka przebyw ającego w Polsce. Sposobem ty m jest m ianow icie dokonanie uznania dziecka przez ojca przed w ładzam i pań stw a ak tu aln ego zam ieszkania lub pobytu uznającego. A by jed n a k tak ie u zn an ie m ogło być uw ażane w Polsce za ważne, m usi ono być do konane zgodnie z postanow ieniem art. 21 ustaw y z 2.V III.1926 r. (to m o c n ik a . T a k ie s a m o s t a n o w is k o (jes zc z e z te g o p o w o d u , że u z n a n ie j e s t i a k t e m w ie d z y ) z a j m u j e J. I g n a t o w i c z (K o d e k s ro d zin n y , k o m e n ta r z 1959, str . 422).
3 Z a g a d n ie n ia z w ią z a n e z c z y n n o ś c ia m i k o n su ló w ja k o u r z ę d n ik ó w sta n u c y w i l n e g o p o r u s z a T. B i e ł o u s : K o n su l ja k o u r z ę d n ik sta n u c y w iln e g o , Z e s z y ty N a u k o w e S z k o ły G łó w n e j S łu ż b y Z a g r a n ic z n e j, W a r sz a w a 1957, z e s z y t 3, str. 92 i n a s t.
N r 9 ODPOWIEDZI PRAWNE 77
do m aterialn y ch w ym agań w ażności uznania) i zgodnie z a rt. 5 tej ustaw y (co do fo rm aln y ch w ym agań w ażności tej czynności p raw n e j).4
Okoliczność, że do w ażności uznania po trzebn a jest zgoda m a tk i dziecka przeb y w ającej w Polsce, nie stoi tem u na przeszkodzie, gdyż m atk a może w yrazić swą zgodę na to u znanie przed w łaściw ym u rzęd nikiem stan u cyw ilnego lub w ładzą opiekuńczą w Polsce e x post (por. co do n a tu ry praw nej zgody m atk i itp . m oją pracę „U znanie dziecka w polskim p raw ie ro d zin n y m ”, str. 61 i n ast. o raz mój a rty k u ł „Zgoda m a tk i na u znanie d ziecka” w P iP , zeszyt 1/58).
Należy zwrócić uw agę, że przepisy art. 60— 64 praw a o ak tach stanu cyw ilnego stosuje się odpow iednio do w ypadków sporządzenia ak tu uznania dziecka za granicą.
(opracował dr Br. W alaszek, docent UJ . )
4 J e ś li .praw o w ła ś c iw e w y m a g a w s p ó łd z ia ła n ia w ła d z y p r z y d o k o n a n iu a k tu u z n a n ia (co z a lic z a s ię d o fo r m y c z y n n o ś c i p r a w n e j), a u z n a ją c y c h c e z a s to s o w a ć s ię do t e g o w y m a g a n ia , n ie m o ż n a tw ie r d z ić , ż e w e d łu g l e x c a u s a e m u s i to b y ć w s p ó łd z ia ła n ie „ s w o ic h ” w ła d z . S t ą d n a le ż y p r z y ją ć , że j e ś li d o k o n u je s ię u z n a n ia d z ie c k a p r z ed w ła d z ą o b c e g o p a ń s t w a , b ę d z ie t o mi a ło t a k ie sa m o z n a c z e n ie , ja k b y z o s ta ło d o k o n a n e p r z e d o d p o w ie d n ią w ła d z ę p a ń s tw a , k tó r e g o p r a w o — ja k o l e x c a u s a e — w c h o d z iło t u t a j w g r ę (por. M. W o l f f : I n t e r n a t io n a le s P r iv a t r e c h t D e u ts c h la n d s , B e r lin - G e t y n g e n - H e id e lb e r g 1954, str . 128 o r a z m o ją p r a c ę p t. „ U z n a n ie d z ie c k a w p o ls k im p r a w ie m ię d z y n a r o d o w y m ” , str. 34).
