Widok Centralność i peryferyjność w badaniach rynku pracy

(1)

STUDIA MIEJSKIE tom 13 (2014)

AnnaRUNGE, Jerzy RUNGE Uniwersytet Śląski

CENTRALNOŚĆ I PERYFERYJNOŚĆ W BADANIACH RYNKU PRACY

CENTRALITYAND PERIPHERITY

IN LABOUR MARKET INYESTIGATIONS

ABSTRACT: Thispaperis an attempt to compare the conceptsof centrality andperipherity with labour

market problems.If alabourmarket is aconstituentof social-economic sphere showingspatial and temporal changes,these changes includealso labour marketfromlocal level, through regional one, to national level. The aim of the paper is to show centrality and peripherity of regional labour marketwith specialreference to Katowice conurbation and selected urbanlabour markets in this conurbation, andalsotoreveal changeability of this dualismin the succeeding stages of transformations of theselabourmarkets.

Themostimportant feature of the regional labour market model in the area of Katowiceconurbation is fact that sińce the 1750sto the 1930s a centripetal model of labourmarketoccurred,whereasin the 1950s and 1960sdecentralizing trends occurred connected with realization of regional plan ofthe Silesian

Prov-ince (1951-1953)including deglomeration ideas. This caused differentiation ofjob market development in individual towns of Katowiceconurbation leadingto greatercomplexity of centre-peripheries system. Atthe

contact zonę of thecentre and peripheries a new area ofsubcentre originated showing dynamie development. The decadeof the 1970s intensified the labourmarket,especiallyintheeastern partof the conurbation.Fur- ther development of the subcentretook placeand this area divided into two parts: the western partwhich is composed of coal-mine centres located westand south of Gliwice, and the easternpart including a large labour market in Dąbrowa Górniczaandcoal-minecentresin Bieruń and Lędziny. Economic transformation

of the Katowice conurbation diminished developmentof centres of the northernfringe of the conurbation.

Both models ofregional and urban labour markets indicate changeabilityofcentre-peripheries system of

labour marketfunctioning.

KEY WORDS: labour market, centrality,peripherity, Katowiceconurbation

Wprowadzenie

Koncepcję centrum-peryferie można rozpatrywać w kontekście szerokiego spek trumprocesów społeczno-gospodarczych ujawniających się zarównowaspekcie prze strzennym, jak istrukturalnym. Zachodzi pytanie:czykoncepcjęcentrum-peryferie można zastosować dobadania rynku pracy?Jeśli za rynek pracy uznajemy całokształt

(2)

86 Anna Runge, Jerzy Runge

podaży pracyipopytuna pracę w obrębie jakiegoś terytorium(Runge,Runge2008), to tymsamymmożna wskazać różne skale przestrzenne owego rynku - od poziomu ryn ku elementarnego(pojedynczy zakład pracy) przez ryneklokalny, regionalny, krajowy po globalny. Jednocześnie świadczy to, iż rynkupracynie można rozpatrywać jedynie waspekcie podażypracy i popytu na pracę. Istotne jest bowiem także usytuowanie terytorialne składowychrynku pracy.

Pojęcie centralności rynkupracy może oznaczać: 1. wskazanie jegorangi względem zaplecza identyfikowanej np. poprzez liczbę zakładów pracy, wielkość zatrudnienia czy skalę dojazdów do pracy lub 2. wskazanie w obrębie danego rynku pracy tego miejsca bądź tych obszarów, które koncentrują najwięcej miejsc pracyw danej skali terytorialnej.

Dopełnieniempojęcia centralności jest peryferyjność, która możebyć rozumiana jako: 1. miejscowości otoczenia rynku pracy danej skali przestrzennej, lub 2. miejsca, które nie są bezpośrednio związane z kształtowaniemrynkupracy (tereny mieszka niowe, rolnicze, nieużytki).

Ze względunafakt,iżkażdyrynek pracy posiada wymiarprzestrzenny, hierarchicz ny, strukturalny, jak i funkcjonalny (Runge1996), przyjęciedualnego podejścia (central-ność/peryferyjność)stwarzanieco szerszą optykę widzenia rynku pracy.

Jeśliwymiarprzestrzenny rynkupracyokreślazasięg jego terytorialnego oddziaływa niapoprzezdojazdydopracy, to centrum generuje owe dojazdyw relacji „z” oraz „do” otoczenia, zaś peryferyjność przypisywanajest do najdalej położonych miejscowości, będących na granicy oddziaływań dwóch lubwięcejrynkówpracy.

Hierarchiczność rynku pracy identyfikujemy zazwyczaj poprzez iloraz przyjazdy/ wyjazdy lub stosunek liczby przyjeżdżających dopracy względemliczby pracujących. Tym samym przewaga przyjazdów nadwyjazdami może być interpretowana wkate goriach określonegospektrum centralności, zaśprzewaga wyjazdów nad przyjazdami w kategoriach peryferyjności. Podobnie jest wprzypadku relacji: przyjazdy - liczba pracujących. Duże wielkości ilorazutoprzejaw centralności, zaś małe peryferyjności. Strukturalny wymiar rynku pracy wynika ze stopnia zróżnicowania działalności gospodarczej. Ich analizaw oparciu o dane o liczbie pracujących, charakterze wyko nywanej pracy,jak i dane owielkości i zróżnicowaniu podmiotów gospodarczych po zwala traktować teinformacje w kategoriach centralności iperyferyjności przykładowo w kontekściepoli-i monofunkcyjności, udziałunowoczesnych działalności gospodar czych, udziałusektora usługowegoczy teżproporcji między sektorem małych i śred nich przedsiębiorstw audziałem dużych zakładów pracy. Jednak analiza działalności gospodarczej w przestrzeni, zwłaszczaw kontekście aktywnych i pasywnych (bądź no woczesnychi tradycyjnych form działalności rynkowych)niekoniecznie koresponduje z układem centrum-peryferie-czasami jestto układ bardziej złożony (Runge 2013).

I wreszcie wymiar funkcjonalny, utożsamiany przez wielu badaczy z identyfikacją funkcji egzo- i endogenicznych,tj.z badaniem bazy ekonomicznej. W zależności odroli sektora specjalizacji,czy też sektora lokalnego zarównocentralność, jaki peryferyjność rynku pracy może być odpowiednio charakteryzowana.

(3)

Centralność i peryferyjność w badaniach rynkupracy 87

Z uwagina fakt, iż rynek pracy jest składową przestrzeni społeczno-gospodarczej, która wykazuje zmienność w czasie i w przestrzeni, to zmianyte dotyczą takżerynku pracy, od poziomu lokalnego, przez regionalny, po krajowy. Dlatego też celem artykułu jest wykazanie centralności i peryferyjnościregionalnego rynku pracy rozpatrywanego na przykładzie konurbacji katowickiej oraz wybranych miejskich rynków pracy, a także zmienności owegodualizmu wkolejnych etapach przemian tychrynków pracy.

Historyczny proces kształtowania się centralności i peryferyjności rynku pracy konurbacji katowickiej

Zgodnie z tezą Z. Rykla (1985)obszar obecnej konurbacji katowickiej cechowałsię historycznązmianą odetapu pełnieniaroli peryferiido rolirdzenia regionu stykowego (rysunek 1). Wprocesie owychprzeobrażeń można wyodrębnić następujące posobie terytorialne systemy społeczno-gospodarcze: obszar peryferyjny, obszar stykowy, obszar przygraniczny, region przygraniczny, formalny region stykowy oraz region zintegrowany. W pierwszym przypadkumamy do czynienia z dalekim dystansem do centrów politycznych; w drugim z krystalizacją sąsiedztwa z innymi krainami histo-ryczno-geograficznymi;w trzecim zpojawieniem się sąsiedztwa granicy państwowej. Istotne wzmocnienie więzi społeczno-gospodarczych poprzez granicę państwową doprowadziło do uformowania się transgranicznego, złożonego układu osadniczego konurbacji katowickiej (region przygraniczny). Jednocześnienastępuje zmianajakoś ciowa- z dotychczasowej peryferii badany układstaje się rdzeniem.Wrazze

zniesie-Rys. 1. Model regionu stykowego

(4)

niem formalnych granic międzyczęściami regionu stykowego (tu: po zniesieniu granicy między Polską aNiemcami po 1945 r.) otrzymujemyregion zintegrowany.

Próbą nieco szerszego spojrzenia na problem centralności i peryferyjności są m.in.:omówienie koncepcji regionu miejskiego w świetle modelu centrum-peryferie (Dutkowski 1994), próba uwypuklenia centrów i peryferii w rozwoju Polski w okre sie transformacji ustrojowej (Tarkowski 2008) czy też publikacja na temat przemian społeczno-gospodarczychna styku dawnychgranic politycznych w południowej części województwa śląskiego(Sitek 2010).

Klasyczny model rozwoju gospodarczego regionuJ. Friedmanna (1966) zakłada,iż wrazzhistorycznym procesem przechodzenia zetapuprzedprzemysłowego przez etap uprzemysławiania do przemysłowego zmienia siętakżesystem osadniczy. Przechodzi on transformację od form prostych dozłożonych,wykształcając ośrodek centralny oraz peryferie. Na dalszym etapieprzeobrażeń pojawiająsięsubcentra (rysunek 2).

Rys.2. Model rozwoju regionalnego w ujęciu centrum-peryferie. Objaśnienia: C- centrum, P - peryferie, Sc-subcentrum, —* kierunkiciążeń

Źródło: Friedmann 1966.

Badania nad ewolucją rangi miejscowości konurbacji katowickiej wskazały, iż model J. Friedmanna jest tutaj dobrą ilustracją odmienności procesów przemian (Gwosdz 2004). Deformacje klasycznego układu centrum-peryferie powodowane są bowiem:

— położeniem,

— wpływem przemian społeczno-gospodarczych nazagospodarowanie, — silną segmentacyjnością przestrzenno-funkcjonalną.

Położenie na stykukrainhistoryczno-geograficznych i zmieniających się w czasie granic politycznych powodowało różnice znaczenia poszczególnych struktur

(5)

pań-Centralność i peryferyjność w badaniachrynku pracy 89

stwowo-politycznych (Księstwo Siewierskie, Małopolska,Śląsk, Austria,Prusy, Rosja, Polska, Niemcy).

Zuwagi na dominację górnictwai hutnictwa, a od XVIIIw.praktyczniegórnictwa węglowego i hutnictważelaza, rozwój osadnictwaprzebiegał w postaci odwróconego modelu Friedmanna. Najpierw uformowały się ośrodki miejskie otaczające obszar przyszłej konurbacji (Gliwice, Bytom, Tarnowskie Góry, Będzin, Sławków, Bieruń, Mikołów) i to one wówczas stanowiły centrum (rysunek 3A) - a dopiero w XIX w. nastąpiło „wypełnienie"rdzenia obecnej konurbacji (m.in. Chorzów,Katowice, Sos nowiec) -(rysunek 3B).

Zkoleisegmentacyjność przestrzenno-funkcjonalna oznacza, iż sektor paliwowo--energetyczny w decydującym stopniu determinował funkcjonowanie gospodarki, silnie różnicując możliwości rozwojowe poszczególnych miejscowości. Wystarczy przyjrzeć siępowojennym zmianom zaludnieniaposzczególnych miast, np. Tychów. Jednocześnie zmiany te umacniały znaczną monofunkcyjność gospodarczą wielu miejskich rynkówpracy.

Pojawiasię zatemkwestia, jaki model rynku pracy reprezentuje rynek pracy oma wianej konurbacji, zwłaszcza w kontekście centralnościi peryferyjności.

Biorąc poduwagę dotychczasowe spostrzeżenia, można skonstruować terytorialny model regionalnego rynku pracy od fazy przedindustrialnej po czasy współczesne (rysunek 3). Jeśli kształt kwadratu stanowi odzwierciedlenie terytorium konurbacji

A. Do połowy XVIII wieku

centrum

B. Od połowy XVIII wieku do okresu międzywojennego peryferie peryferie centrum C. La a 50. XX wieku peryferie subcentrum | centrum~|

Rys. 3. Historyczny model regionalnego rynku pracy konurbacji katowickiej Źródło: opracowanie własne.

(6)

katowickiej, towzależności od okresu czasu rysują się określone usytuowaniacentrum i peryferii w procesieprzemian rynku pracy.

Niewątpliwie do połowy XVIII w., tj. do początku industrializacji centralnej części późniejszej konurbacjikatowickiej, dzisiejszy rdzeń owego układuosadniczego pełnił rolę peryferii, zaśotaczające ośrodki miejskie,takie jak Będzin, Bieruń, Bytom, Miko łów, Sławkówczy też Tarnowskie Góry, pełniły rolę centrum(rysunek 3A). Ich wcześ niejsze lokalizacje na ważnym szlaku handlowymbiegnącym z zachodu na wschód Europy, a takżeobecność górnictwarud metali predysponowały jedo roli znaczących rynkówpracy tamtych czasów.

Wraz z XIX-wiecznym rozwojem górnictwa węglowego i hutnictważelaza kształtuje się nowecentrum, które stopniowo wypełnia środek układuosadniczego, przejmując wiodącą rolę w kreowaniu rynku pracy. Tym samym dawnecentrumtracina znaczeniu (rysunek 3B).

Należy tu także pamiętać o skali zatrudnienia. O ile w feudalizmie eksploatacja i przetwórstwo surowcówniewymagałyzbyt dużej liczbyzatrudnionych(szybkiewy czerpywanie się zasobów na skutek obecnościwód gruntowych, koniecznośćzmiany miejsca wydobycia), o tyle gospodarka wczesnokapitalistyczna przynosi ze sobąszybką koncentrację zatrudnionych i rozwójwydobycia (zastosowanie maszynyparowej do odwadnianiakopalń).

Centralność i peryferyjność rynku pracy konurbacji katowickiej od 1945 r.

Klasyczny układ centrum-peryferie regionalnego rynku pracy ulega zmianiedopiero w latach 50. XX w. Idea deglomeracji GOP zawarta w pierwszymplanie regionalnym dlawojewództwa śląskiego przyniosła zesobą nietylko rozwójfunkcjimieszkaniowej obszarów otaczających rdzeń konurbacji, aletakże stopniowe formowanie sięich ryn ków pracy. Tym samym możemy mówić o pojawieniu się ośrodków subcentralnych (rysunek3C). Zjednejstrony stają się niminiektóre dawne ośrodkiotaczającerdzeń konurbacji (Mikołów, Pszczyna, Tarnowskie Góry,Piekary Śląskie, Mysłowice,Będzin), zaśz drugiej stronymiejscowości, których rola pierwotnie miałabyć zupełnieinnaniż obecnie (Tychy).

Wraz z rozwojemsubcentrów w strefie zewnętrznej konurbacji w kolejnych latachod notowanoprzyspieszenie przemianwschodniej części rdzenia - lokalizacjaHuty Kato wicewDąbrowie Górniczej irozwójkopalń węglowych Bierunia iLędzin(rysunek 3D). Narastające problemy gospodarcze lat 80. XX w., podobnie jak późniejsza trans formacja gospodarcza, powodowały kurczenie się liczby miejsc pracy, aw rezultacie zmianę relacji międzypopytemna pracę apodażą pracy.Nastąpiłoosłabienienapływu migracyjnego,a następnie odwrócenie kierunków migracji, przez corynek pracyna brałcharakteru emigracyjnego. Znacznie zmniejszyło się także natężenie dojazdów do pracy,choćzasięg oddziaływania analizowanego rynku pracy wobrębiewojewództwa

(7)

Centralność i peryferyjność w badaniach rynku pracy 91

śląskiego nie uległ istotnym zmianom. Uwidoczniła się jednak wyraźna polaryzacja dojazdów do pracy w kierunku Katowic przy zmniejszeniu znaczenia innych miej skich rynków pracykonurbacji (Runge2014). Zmiany te uwypukliły obszary zarówno wzrostu, jak i stagnacji rynku pracy (Sobala-Gwosdz 2010). W obrębie konurbacji katowickiej da się zauważyć różnice między południową a północną częścią regio nalnego rynku pracy. Miasta części południowejsąbardziej aktywne w kształtowaniu tego rynku aniżeli przeżywające duże trudności gospodarczeBytom, Czeladź, Piekary Śląskie, Wojkowice (rysunek3E).

Biorąc pod uwagęcechy modelu regionalnego rynku pracy obszaru konurbacji kato wickiej,możnazatem wskazać,że o ile od drugiej połowyXVIIIw. do okresu między wojennego występował dośrodkowy model rynku pracy (rysunek3B), o tylew latach 50.i 60.XX w. na poziomie regionalnymzaznaczyłysię tendencje odśrodkowe (rysunek 3C), związane zrealizacją planu regionalnego województwa (1951-1953), a w nimidei deglomeracji.Spowodowało to zróżnicowanie rozwoju rynku pracyposzczególnych miastkonurbacji katowickiej,prowadzącdo większej złożonościukładucentrum-peryferie. Na stykuobszarówcentrumi peryferii pojawił się obszar subcentrum charakte ryzującysię dynamicznym rozwojem. Dekada lat 70.charakteryzowała sięwzmacnia niem rynku pracy, zwłaszcza we wschodniej części konurbacji katowickiej. Nastąpił zatemrozwój subcentrum, któreskładasięzdwóchczęści:zachodnią tworzą górnicze miasta na zachód ipołudnieod Gliwic,zaś na wschodzie powstał duży ośrodekpracy w Dąbrowie Górniczej oraz rozwinęłosię górnictwo węglowe w Bieruniui Lędzinach. Transformacja gospodarcza osłabiła rozwój ośrodków północnegoobrzeża konurbacji.

Centralność i peryferyjność wybranych miejskich rynków pracy

Centralność i peryferyjnośćtowłasności przestrzeni postrzegane już od starożyt ności. Istotne okazało się rozróżnianie centrum i peryferii miasta w kontekście rynku i otaczających godzielnic bądź miasta i obszarówdalejpołożonych.Za początektakiego dualistycznego spojrzeniamożna uznać koncepcjęJ.H. Thilnena (1826), zaś później nawiązania do centralności i peryferyjności pojawiają się coraz częściej, zarówno wwymiarze społeczno-ekonomicznym, jak iprzestrzennym.

Miasto, z jego przestrzeniącentralną (śródmieście) oraz dzielnicamiotaczającymi, stało sięwdzięcznympolem badawczym, uwzględniającymdualizm centrum-peryferie. Niezależnie od historycznej ciągłości przemian, określonej struktury przestrzenno--funkcjonalnej,centrum miastabyło i jestutożsamianezkoncentracją miejsc pracy,zaś peryferiezrolą sypialnianą.Nawet w okresie realnego socjalizmu ów dualizmbył brany pod uwagęw koncepcjachplanistycznych. Wyjątki od reguły - przykładowo Tychy - raczejpotwierdzająniż zaprzeczają tezie dualizmu. Jeśli werbalnie byłnegowany na po ziomie ogólnomiejskim (brak centrum), to jużniena poziomie poszczególnych osiedli. Istniejący dorobek w zakresie geografii osadnictwa skłania do rozważania miasta w owej konwencji. Dowodem sąstudia teoretyczno-empiryczne nad przestrzenią

(8)

spo-92 Anna Runge,Jerzy Runge

łeczno-ekonomiczną Tychów (Szczepański 1991).Tymczasem obserwowanew minio nych latach procesy społeczno-gospodarcze, zwłaszcza o charakterze ponadkrajowym (m.in.suburbanizacja,„kurczeniesię” miast, segmentacja,rewitalizacja, tercjalizacja), wymagająnowego spojrzenia na kwestięcentralności i peryferyjnościprzestrzeni miej skiej. Ważnym elementem owych zmian są przeobrażenia strukturalno-przestrzenne miejskich rynków pracy.

Zatem analizamiejskich rynków pracy także ujawnia zmiennośćmodelu centrum-peryferie (rysunek4). Zagadnienie to rozpatrzono na przykładzietrzech miast, tj. Cho rzowa,DąbrowyGórniczej iTychów, reprezentujących: a. stareośrodkiprzemysłowe (Chorzów), b. ośrodki dynamicznie rozwijające się dopiero po1945r. (Dąbrowa Gór nicza)i c. takie, które pierwotnie miały pełnić jedynie funkcję mieszkaniową(Tychy). Jednocześnie miasta te usytuowane są zarównow centrum (Chorzów), jak i w strefie zewnętrznejkonurbacji (Dąbrowa Górnicza, Tychy).

Niezależnie od genezymiejskiego rynku pracy czy okresu jego formowania, w każ dym przypadku widoczne są zmiany w stopniu aktywności gospodarczej poszcze gólnych obszarów miasta, a tym samym aktywności rynku pracyw ujęciu modelu centrum-peryferie (rysunek4).

Historycznie w Chorzowie mamy do czynienia z przesuwaniem się rynku pracy od północno-wschodnich rubieży dzisiejszego miasta (Chorzów Stary) w stronę geometrycznegocentrum (Królewska Huta)- (rysunek 4A-B),a dalej w okresie mię dzywojennym - w kierunku południowym (Chorzów Batory). Konsekwencją owego

Chorzów B. XIXwiek peryferie centrum C. XX wiek peryferie centrum DąbrowaGórnicza A.Do 1945 r. centrum peryferie B. Lata70. XX wieku peryferie centrum C. Współcześnie peryferie subcentrum Tychy A.Do lat 50. XX wieku peryferie B. Lata 70-80. XX wieku peryferie centrum C. Współcześnie peryferie centrum

Rys.4.Historycznymodellokalnychrynków pracy konurbacji katowickiej - przykład Chorzowa, Dąbrowy Górniczej iTychów

(9)

przesuwania jestswego rodzaju południkowa dwudzielność przestrzeni miejskiej (ry sunek 4C): część centralno-zachodnią tworzą przede wszystkim tereny mieszkaniowe, zaś wschodnią(z północy napołudnie) -tereny przemysłowe, rekreacyjne(WPKiW) idalej ponownie przemysłowe.

Model rynkupracy Dąbrowy Górniczej jest niecoinny. Z racji krawędziowej loka lizacji w obrębie konurbacji i samego Zagłębia Dąbrowskiego zachodnia część miasta pełniła do 1945 r. rolę centrum w zakresie zarówno rynku pracy, jak i koncentracji zaludnienia (rysunek 4A). Lokalizacja Huty Katowice i poszerzenie granic miasta spowodowały, że Kombinat Metalurgiczny jako największy zakład pracy znalazł się w centrum miasta(rysunek 4B). Dodatkowo rolata została wzmocnionausytuowaniem Koksowni„Przyjaźń”.Po transformacji ustrojowo-gospodarczej oraz prywatyzacjiHuty Katowice odnotowano zmniejszanie się liczby miejsc pracy wHucie oraz stopniową reorientację rynku pracy całego Zagłębia Dąbrowskiego. Wyraźnemu zmniejszeniu ule gają przyjazdydo pracy doDąbrowy Górniczej na rzecz wzmocnienia wyjazdów w kie runkuKatowic. Podobne tendencje dotyczą pozostałych ośrodków miejskich Zagłębia Dąbrowskiego, przez coich pozycjaw kreowaniu regionalnego rynku pracy zmniejsza się (Runge 2013). Tym samymterytorialny model miejskiego rynku pracy z układu centrum-peryferie zmieniłsię do postaci subcentrum-peryferie (rysunek4C).

Jeszczeinnymukłademprzestrzennym rynku pracy są Tychy, któreco prawda - po dobnie jak Dąbrowa Górnicza - stanowią przykład lokalizacji krawędziowej w obrębie konurbacji katowickiej, jednak o rynku pracy Tychówtak naprawdę możemy mówić dopiero od lat 70. XX w. Do tego momentu miasto jako całość stanowiło pełniącą funkcję mieszkaniową peryferięukładuregionalnego(konurbacji katowickiej) - (ry sunek 4A). Mieszkańcy miasta wyjeżdżali do pracy przede wszystkim do Katowic. Zmiana priorytetów polityczno-gospodarczych w latach 70. XX w. zaowocowała pojawieniemsięfunkcji przemysłowej (FSM), poszerzeniem granic administracyjnych na wschód, co bezinwestycyjnie wzmocniło sektorgospodarczy (górnictwo węglowe) - (rysunek 4B). Powrót w 1991 r. do wcześniejszych granic miasta i pojawienie się wielkoprzestrzennych obiektów handlowo-usługowych wpołudniowejczęści Tychów doprowadziły do uformowania się równoleżnikowych strefaktywności rynku pracy od granicy zachodniej (hipermarket Real),ażpo Tyską SpecjalnąStrefęEkonomiczną na wschodzie(rysunek 4C).

Podsumowanie

Przeprowadzona analiza wykazała, iż zarówno model regionalnego, jaki miejskich rynków pracy ilustrują skalę możliwych zmienności układucentrum-peryferie w za kresie funkcjonowaniarynkupracy.

1. Koncepcjacentrum-peryferie jestzatem możliwado zastosowaniaw odniesieniu do rynków pracy, zarówno regionalnych, jak i lokalnych. Szczególnie dotyczy to zło żonych układów przestrzenno-funkcjonalnych (aglomeracje, konurbacje), wktórych

(10)

widoczne są obszary koncentracji działalności rynkowej i obszary alimentacji siły roboczej.

2. Wykazanozmienność układu centrum-peryferie w czasie.

3. Zróżnicowanieizmienność regionalnegorynku pracy wynika przedewszystkim z niejednorodności przestrzeni społeczno-ekonomicznej rynku pracy, co powoduje brak klasycznego układu koncentrycznego centrum-peryferie. Wprzypadku miej skichrynkówpracy deformacje modelu koncentrycznego są wynikiemoddziaływania policentryczności całego układu konurbacjiorazwpływu wielu lokalnych czynników przemian.

Bibliografia

Dutkowski M., 1994,Region miejski w ujęciu centrum-peryferie. Przegląd koncepcji

teoretyczno-metodo-logicznych, [w:] VII Konwersatorium Wiedzyo Mieście:Regionmiejski. Centrum aperyferia w okresie

transformacjipolitycznej, gospodarczej i społecznej, red. J. Kaczmarek, UniwersytetŁódzki, Łódź, s. 9-19.

Friedmann J., 1966, Regionaldevelopment policy. A case study ofVenezuela, Beverly Hills-London. GwosdzK., 2004,Ewolucja rangi miejscowościw konurbacji przemysłowej. Przypadek Górnego Śląska

(1830-2000), Instytut Geografii iGospodarki PrzestrzennejUJ, Kraków.

RungeA., 2013,Rolamiast średnich wkształtowaniu systemu osadniczego Polski, Uniwersytet Śląski, Ka

towice.

Runge A., 2014,Medium size townswithin the structureof socio-economic linksinKatowice conurbation,

[w:] Smaliandmedium towns’attractiveness atthe beginning of the 21st century, eds. A. Kwiatek-Soltys, H. Mainet, K.Wiedermann,J.-C. Edouard, PressesuniversitairesBlaise Pascal, Clermont-Ferrand.

Runge A., RungeJ.,2008,Słownik pojęć z geografii społeczno-ekonomicznej, Videograf-Edukacja, Katowice. Runge J., 1996, Struktura rynku pracy regionu tradycyjnego i jego otoczenia na przykładzie województwa

katowickiego, Uniwersytet Śląski, Katowice.

Rykiel Z., 1985, Zagadnienia regionalnych systemów osadniczych, PWE, Warszawa.

Sitek S., 2010, Stykowośćobszaru ijejwpływ na przebieg procesówspołeczno-ekonomicznych na przykładzie

południowejczęściwojewództwaśląskiego, Uniwersytet Śląski, Katowice.

Sobala-Gwosdz A., 2010, Badanie trendów rozwojowych w województwieśląskim poprzez wyznaczenie

ośrodków wzrostu i obszarówstagnacji, Strada,Bielsko-Biała.

Szczepański M.S.,1991,„Miasto socjalistyczne” i świat społeczny jegomieszkańców,„Rozwój Regionalny. Rozwój Lokalny. Samorząd Terytorialny” 32.

Tarkowski M., 2008, Centra i peryferierozwojuspołeczno-gospodarczego Polski w okresietransformacji

ustrojowej, Wyd. Bernardinum, Gdynia—Pelplin.

Thunen J.H., 1826, Der isolierte Staatin BeziehungaufLandwirtschaft und Nationalókonomie, Hamburg.

CENTRALNOŚĆ I PERYFERYJNOŚĆ W BADANIACH RYNKU PRACY ABSTRAKT:Artykuł stanowipróbękonfrontacjikoncepcji centralności i peryferyjności zzagadnieniami

rynku pracy.Jeżeli bowiem rynek pracyjest składową przestrzeni społeczno-gospodarczej charakteryzującej sięzmiennością w czasie i w przestrzeni, tozmianyte dotyczą także rynku pracy,odpoziomu lokalnego, przez regionalny, do krajowego. Celem artykułujest wykazanie centralności iperyferyjnościregionalnego

rynku pracy rozpatrywanego na przykładzie konurbacji katowickiej oraz wybranych miejskich rynków pracy a także zmiennościtego dualizmuwkolejnychetapach przemian owych rynków pracy.

Można wskazać,że o ile od drugiej połowy XVIII w.dookresu międzywojennego występował dośrod kowy modelrynku pracy,o tyle w latach 50. i 60. XX w. na poziomieregionalnym zaznaczyły się tendencje

(11)

odśrodkowe, związane z realizacjąplanuregionalnego województwa (1951-1953), a w nim idei

deglome-racji.Spowodowało to zróżnicowanie rozwoju rynku pracy poszczególnych miast konurbacjikatowickiej, prowadzącdowiększejzłożoności układu centrum-peryferie.Na stykuobszarów centrum i peryferii pojawił sięobszarsubcentrum charakteryzujący się dynamicznymrozwojem. Dekada lat 70. charakteryzowałasię

wzmacnianiemrynku pracy, zwłaszczawe wschodniej części konurbacji katowickiej. Nastąpiłzatem rozwój

subcentrum, które składa się z dwóch części: zachodnią tworzą górnicze miasta na zachód i południe od Gliwic, zaśna wschodzie powstał dużyośrodekpracy wDąbrowieGórniczejoraz rozwinęło się górnictwo

węglowe wBieruniu i Lędzinach.Transformacjagospodarcza osłabiła rozwój ośrodków północnego obrzeża konurbacji.

Zarównomodel regionalnego, jak i miejskichrynków pracywskazują na zmienność układu

centrum-peryferiew zakresiefunkcjonowania rynku pracy.

SŁOWA KLUCZOWE: rynek pracy, centralność, peryferyjność, konurbacja katowicka

Artykułzrealizowany w ramachprojektubadawczego pt. „Społeczno-gospodarcze i przestrzenne kierunki zmianregionalnego oraz lokalnych rynków pracywojewództwa śląskiego- SGP WSL” PriorytetuVIII- Regionalne Kadry Gospodarki, Działanie 8.1 Rozwój pracowników i przedsiębiorstw w regionie,Poddziała-

nie 8.1.2 Wsparcie procesów adaptacyjnych i modernizacyjnych w regionie, Programu OperacyjnegoKapitał Ludzki, współfinansowanego ze środkówUnii Europejskiej wramachEuropejskiego FunduszuSpołecznego.