IV ZJA ZD D ELEG ATÓ W GLEBOZNAW CÓW ZW IĄ ZK U RAD ZIECKIEG O
A łm a-A ta 16 - 27 1X 1971
W dniach 16 - 27 1X 1971 odbył się w południowym K azachstanie IV Zjazd W szechzwiązkcwego Tow arzystw a Gleboznawców ZSRR, połączo ny z konferencją terenow ą dotyczącą genezy, klasyfikacji i użytkowania gleb podgórskich i górskich Zailijskich A łatau w północnym Tiań-Szanie. W Zjeździe wzięło udział 676 delegatów gleboznawców, reprezentujących ponad 4600 członków z 16 filii i 55 oddziałów W szechzwiązkowego Tow a rzystw a Gleboznawczego ZSRR. Wśród ponad 40 gleboznawców re p re zentujących kraje socjalistyczne znajdowała się 10-osobowa delegacja Polskiego Tow arzystw a Gleboznawczego (B. Dobrzański, B. Adam czyk, J. Dechnik, K. K onecka-B etley, S. Kowaliński, Z. PrusinkiewTicz, J . Siuta, B. Smyk, U. Uggla oraz autor sprawozdania).
Na Zjazd zgłoszono 1127 referatów , których tezy zostały opublikowa ne w 5 tom ach w ydaw nictw zjazdowych. Na pięciu sym pozjach przed stawiono w 146 referatach i doniesieniach najnowsze wyniki badań i poglądy dotyczące biologicznej produktywności i bilansu składników pokarm ow ych w system ie gleba— roślina, dróg rozw oju i m etod glebo znaw stw a doświadczalnego, gleb suchych stref ZSRR i aktualnych p ro blemów ich w ykorzystania, map glebowych kołchozu i sowchozu oraz ich w ykorzystania, ochrony gleb przed erozją wodną i w iatrow ą.
Podczas obrad posiedzeń plenarnych I. P. Gierasimow wygłosił po glądowy re fe ra t dotyczący współczesnego stanu rozw oju radzieckiego gleboznawstwa, A. W. Sokołow — problem ów chem izacji ZSRR, J . W. Pejw e — roli m ikroelem entów w chem izacji rolnictw a, W. A. Ko wda i W . W . Jegorow — stary ch i now ych problemów m elioracji wodnych w strefie irygacyjnej, E. I. Gajdam aka — katastru i zadań gleboznaw stw a, W . W. Borow ski i U. U. Uspanow — gleb K azachstanu i sposobów ich rolniczego w ykorzystania oraz A. I. B arajew — walki z deflacją gleb Kazachstanu. W końcowej fazie posiedzeń plenarnych wysłuchano i prze dyskutowano refe ra ty oraz koreferaty sprawozdawcze z działalności T o w arzystw a za lata 1966 - 1971, przedstawiono inform acje o zaaw ansow a
niu przygotowań -do X M iędzynarodowego Kongresu Gleboznawczego w Moskwie w roku 1974 oraz w ybrano nowy Zarząd Główny.
Posiedzenia komisji fachow ych były obsłużone bardzo licznymi i in teresującym i referatam i. W Kom isji Fizyki Gleb zajm ow ano się m. in. problemami ciepła i fazow ych przem ian w glebach, złożeniem i stanem stru k tu ry gleby oraz ich agrofizycznym znaczeniem, stanam i i w łaściw o ściami wody glebowej, fizykom echanicznym i w łaściwościam i gleb i ich technologią.
W Komisji Biologii Gleb przedstawiono wiele referatów om aw iają cych bilans substancji pokarm owych N PK w upraw ie roli. R eferaty te naw iązyw ały do obrad Komisji Chemii Gleby i Kom isji Agrochem ii i Ż y zności Gleby. W ym ienić należy również Kom isję Genezy, Geografii i K lasyfikacji Gleb z podkomisjami Rolniczej Rejonizacji i Bonitacji Gleb oraz Gleboznawstwa Leśnego, Kom isję M elioracji Gleb z podkomisjami M elioracji Nadmiernego Uwilgotnienia Gleb, Walki z Erozją, Kom isję Mineralogii Gleb oraz Kom isję Program ow ą i Metod Nauczania Glebo znawstwa i Agrochemii.
K onferencja terenow a obejmowała swoim zasięgiem południową część obszaru Ałma-x\ta z przedgórzami i góram i Zailijskiego Ałatau.
W średniej strefie przedgórzy Zailijskiego A łatau zapoznano się z au-tom orficznym i szaroziem am i północnymi na w ysokościach 600 - 750 m n.p.m., o m ałej miąższości poziomu próchnicznego, brunatnej barwie po ziomu przejściowego, braku pseudomyceliów węglanow ych, dobrze w y rażonym poziomie w ęglanow ym oraz słabym zróżnicowaniu profilu na poziomy genetyczne. W tej strefie znajdują się obszary z płaskim relie fem i płytkim lustrem wód gruntow ych, częściowo pod wpływem wód artezyjskich. P rzy lustre wód na 1,5 - 3 m pow stają łąkowe szaroziem y hydromo-rficzne i półhydrom orficzne, węglanowe od powierzchni, z po ziomem A 1 bogatszym w próchnicę, brunatnym lub czerw onobrunatnym
poziomem przejściow ym i cecham i oglejenia w dolnej części profilu. W y mienione dwa typy gleb pow stały z poligenetycznych lessów deluwial-nych bogatych w potas, fosfor, m angan, bor, cynk i miedź, a ubogich w molibden i kobalt. Podczas dyskusji zw racano uwagę na strefo w o -ty-pologiczną odrębność tych gleb ze względu na specyfikę warunków kli m atycznych i możliwość ich pow staw ania jednocześnie z lessami. Do głębokości 3 - 4 m w ystępują tu bowiem cechy pedogeniczne.
W tej strefie zwiedzono sowchoz tytoniow y utw orzony w 1932 r. na obszarze 7421 ha, na wysokości 600 - 800 m n.p.m.
Na wysokości 700 - 800 m n.p.m. w w arunkach bardziej suchego kli m atu kontynentalnego, z opadami 491 - 414 m m do 350 - 380 mm, głów nie wiosną, i średnią w ilgotnością pow ietrza latem od 30 - 35 do 10 - 20%, w ykształciły się z lessów na rów ninie przedgórskiej w ęglanowe gleby
jasnokasztanow e strefy stepowej i pustyniow o-stepow ej. D eficytow ą gospodarkę wodną ty ch gleb polepsza się przez stosow anie czarnego ugo ru z reten cją do 50 - 60% opadów w iosennych o następczym działaniu od 2 do 3 lat. Na tych glebach, odznaczających się dobrze w ykształconym profilem, znajduje się Kazachski N aukow o-Badaw czy Instytut U praw y Roli, założony w roku 1934. M iasteczko Instytutu, zbudowane w latach 1960 - 1970, leży 18 km na zachód od A łm a-A ty wśród dobrze pielęgno wanych i stale naw adnianych terenów zielonych oraz pól obram ow anych pasami leśnymi.
Z ogólnej powierzchni Instytutu, wynoszącej 6274 ha, nawadnia się 2487 ha. Badania w ykazały, że nawadnianie pól spowodowało podniesie nie lustra wód o 6 - 7 m oraz zmieniło' zasolenie gleb. Jednocześnie dw u krotnie w zrosły plony roślin upraw nych.
Na om aw ianym obszarze w ystępują również podgórskie gleby ciem -nokasztanowe o bardziej typow ych form ach na wysokościach 800 - 1000 m n.p.m. Te stepow e gleby, burzące z HC1, od powierzchni odznaczają się ciem niejszą barw ą poziomu próchnicznego i jego większą miąższością do 45 - 50 cm. W ytrącen ia C a C 0 3 w ystępują zazwyczaj w dolnej części po ziomu A 1 z maksim um na 120 - 130 cm. Skałami m acierzystym i są pło-
wożółte lub szarożółte lessy o miąższości od kilku do kilkudziesięciu m e trów z gruntow ym i wodami na głębokości 6 - 1 2 m . Gleby te są bogate w potas oraz ubogie w fosfor. Przew ażnie w ykorzystuje się je pod sady. Na wysokościach 1000 - 1400 m n.p.m . w ykształciły się z lessów eo-licznego pochodzenia podgórskie łąkow o-stepow e czarnoziem y. W silnie rozczłonowanym w czw artorzędzie reliefie trzeciorzędowej penepleny wschodnie i północne stoki lessowe są mniej pocięte bruzdami erozyjny mi i m ają większe nachylenie od stoków południowych i zachodnich. Na stokach SW i W pow stały słabo próchniczne i małomiąższe gleby czar-noziemne pod roślinnością stepową. Na stokach N i NE natom iast — miąższe i próchniczne czarnoziem y z roślinnością leśno-stepow ą o dużym udziale dzikiej jabłoni. Profil czam oziem u średniopróchnicznego i śred nio,'miąższego prezentow any w górnej części stoku wierzchow iny Zielo nej G óry (kazachskie Kok-Tiube) składa się z silnie próchnicznego i gru-zełkowatego poziomu A b sięgającego do 85 cm, pod którym znajduje się węglanow y less bogaty we frakcje iłowe. Poziom A x jest zasobny w po
tas, miedź, cynk, m agnez, kobalt i bor, jednak w węglanowej skale m a cierzystej zaw artość tych składników m aleje 1 , 5 - 3 razy.
W wilgotniejszym i um iarkow anym klim acie strefy leśno-stepowej z 760 mm opadów, głównie wiosną i w początku lata, średnią roczną te m p eratu rą + 8,1°C , ukształtow ały się silnie próchniczne górskie czam ozie-m y ozie-miąższe wyługow ane i zdegradowane. Gleby te są bogate w fosfor, potas, miedź, m angan i molibden oraz w ysycone zasadami. Uwaga d y
skutujących skoncentrow ała się na ostrym i rów nym przejściu А г w w ę
glanową skałę m acierzystą. Wiele wypowiedzi wskazyw ało na możliwą w w arunkach reliefu górskiego dwuczłonowość profilu określającą m or fologiczną budowę współczesnej gleby. S trefy wzbogacenia w koloidy m ineralne, w ystępujące na styku A x z C, są z kolei wskaźnikami ługo
wania względnie degradacji tych gleb. Bardzo żyzne górskie czam oziem y znajdują się częściowo pod resztkam i daw nych lasów jabłoniowo-osiko-wo-głogow ych z silnie rozw iniętą w arstw ą traw iasto-krzew iastą. W dol nej części strefy są one przeważnie użytkow ane rolniczo. W arunki kli m atyczne sp rzyjają rozwojowi sadow nictw a. Orka powoduje jednak za nikanie próchnicy oraz zniszczenie naturalnej stru k tu ry agregatow ej w poziomie A x. Zbita w arstw a orna jest podatna na erozję powierzchnio
w ą i wgłębną,
W łąkowo-leśno-stepowej strefie na wysokościach 1400 - 1700 m n.p.m. dyskutowano genezę i klasyfikację ciem noszarych gleb górskich pod la sem osikowym z domieszką św ierka oraz ciem nobarw nych zbielicowanych gleb pod lasam i św ierkow ym i z domieszką osiki i jarzębiny, czerem chy oraz iwy. Silnie przerzedzone lasy tw orzą wyspowe kępy, głównie na nie nasłonecznionych stokach N i NE. Świerk tjańszański. o pięknej kolumno wej sylw ecie, odnawia cię bardzo słabo pod starym i drzewostanam i. Na spełzowiskach i powierzchniach erozyjnych stosunkowo łatw o pow stają zalesienia samosiewne. Skałam i m iecierzystym i tych gleb są lessy, cien ką w arstw ą leżące na bogatych w części szkieletowe pylasto-ilastych zw ietrzelinach skalnych z cecham i kcmgeliflukcji w profilu. Z zazwyczaj wieloczłonowych i allochtonicznych skał powstały gleby bogate w nad kładową substancję organiczną, słabo rozw iniętym poziomem A { z cech a
mi oglejenia opadowego w płytko w ystępujących w ęglanowych skalach
m acierzystych. Cechy bielicowania są bardzo słabo rozw inięte, naw et pod butwinowymi lub traw iasto-butw inow ym i poziomami w lasach św ier kowych.
Z glebami wysokogórskiej łąkowej strefy od 1700 do 2800 m n.p.m. w terenach źródliskowych rzeki Wielkiej Ałm a-Atinki zapoznało się n ie wielu uczestników Zjazdu. Do wTysokości 3200 m sięga strefa gleb sub-alpejskich łąk i torfiastych gleb wysokogórskich. Tereny te odznaczają się dużą aktyw nością procesów zboczowych wskutek nachyleń dochodzą cych do 24°, procesów m rozow ych oraz tektonicznej aktywności. Relief wysokogórski alpejski na wysokościach 2800 - 3100 m n.p.m. jest uroz m aicony bardzo licznym i kam ienistym i m orenam i końcowymi o łukowa tych kształtach i bardzo strom ych stokach. Na m niejszych nachyleniach ukształtow ały się gleby poligonalne, porośnięte skąpą roślinnością łąk alpejskich. Na zboczach przechodzą one w smugi kam ieniste lub jęzory kongeliflukcyjne i soliflukcyjne. W zbogacony w półtoratlenki bardzo słabo
rozw inięty i zubożały w S i 0 2 poziom A t jest pokryty cienką w arstw ą
butw iny torfow ej.
Pow yżej 3100 - 3200 m n.p.m. znajduje się strefa aktualnego zlodo wacenia, w której współczesne lodowce zajm ują obszar ok. 30 km2. Je st to strefa skalista o stokach o bardzo dużym nachyleniu, pocięta płaskimi dolinami polodowcowymi z dnem w ysłanym m orenam i kam ienistym i.
Podsum ow ując terenow e dyskusje oraz wygłoszone re fe ra ty można stw ierdzić, że gleboznawcy ZSRR usilnie dążą do zerw ania z resztkam i dogm atyzm u i zacofania w zakresie teorii i praktyki gleboznawstwa oraz rozpracow ują współczesną, now ą teorię tej dziedziny nauki. Ten k ieru nek jest odzwierciedlony w historycznym ew olucyjnym podejściu badań nad poznaniem gleb, m iędzy innymi przez zastosowanie bezpośredniego datow ania gleb za pomocą węgla radioaktyw nego.
Drugie ważne metodologiczne założenie określa drogę postępowania od dynam icznego poznania właściwości gleb do procesów glebotw órczych i czynników kształtow ania gleb, przy zastosowaniu najnow ocześniejszych technicznych urządzeń i metod. Zasadniczą m yślą przewodnią jest ko nieczność zastąpienia wniosków dedukcyjnych analityczną dokum enta cją zinterpretow aną w aspekcie zwrotnie sprzężonych układów związ kowych. W yraźniej zarysow ują się również współczesne problemy od działywania człowieka na środowisko.
