Kazimierz Czepiel
Działalność PP PKZ w zakresie
konserwacji zabytkowych organów
Ochrona Zabytków 34/3-4 (134-135), 219-221
Мм
^ «фМфФ' Х<Ф »««.M /■ 4^«4ое^44»л49( ^ « >М^« ■ V Л W444M4)(A(lA»A««rtÿ * { ч 4 < av X /V4.C *У*Х«*Ф40« wo» / Л<4><*//■/ ‘><>^<>v^//4A)^ .$•£*•< ■Л
/ s v> Х/£ NW// <>!*’»
/«<<«(0 >*■
J ЪХ ( f •* < «vx« oyv. < v. X
Л V . w j //wv>>h»Mv. W 4«• v»«v« <«•
у
Г>У-« \ 44 4« v«/i// л 4 v/v/ *■ ^. %
W
.\ .y , / A
V
' «<W
V
■
// Л
.
> л Х X« X sX 4 *ч< <- «. п X* « 4<>44/«W ■ '< 4 ^'№','«v>‘vł<»■'"»" » '
AÿO»,OWvVM<> и w W « »rt»4 C4 / ^ «ч > л ио.М(А«44'4>^Д// VA Л>ччу.4>Ч 1Ч<г«ХчЧл«4%ч «Jvv* < чСу,ч V)V 4X4 49^ X' - ч4У <■ <.*OgC««C««OCpOO> #*Cf J4X-y- <£> , ^ 4С*ф*4«у>> vHvOfrA^VV
.V
H
<ÿ »««ÿ
»X
«ł>K
v^»v<»> ą//*
: >>бфс:^>^^<'«>>А >ое^о;«^<л:■'•>««»' Ж
О
С
Ь
О
С
?«
ни/ .
s 4 «O 4^X4^« « >>Л
Ж
№
Ч
•>
■
'*л$с wv
«■
:
AV 4 .*»,•-> <40 <v4fr*v* » s 0 l4 ''WW
^O
ъ /»^444К
O
C
/ » . f s ÿ . w w ^ w r W t«4У)4М
^4>а4» :
A
V
<*<
<sW
4>A ^.O A 4»ÿv«4X ^4»W 4(xwvy/
4 (^4«Л Х О М (Х М 4 44*«М :> »«A^/AWÄrt
44’« < > /> 4 ^ 4 f< N M 4 A 0 4 { W 4 t^ 4«09 <>ч/{л<Уучс« ;
M
O
/O
O
O
<vsrf Ха,< 4bvt^ ,X->4vXÿX< :
ÿooo^boot-ÿwc'ix/^oÿjoox^^«««^»
^ХулдоОМ<>4<^/Х*У«ДО''«<Х40С>Х m 4//)<yO (V H H v<X ЛГУ »jÿMAÿ«x- >>oç«»x<£* *■;<« хдокг'и.ж»«
7. ,,Pseudo Augustinus” — inkunabuł (Biblioteka Narodowa w Warszawie), karta 98 i odwrocie karty 97: A
wacji ( wykonanej przez mgr E. Ważyńską w 1971 r.)
- przed konserwacją, В — po
konser-Jako przykład takiego obiektu może posłużyć „M apa Diecezji Sejneńskiej” Bernarda Gratowskiego — całkowity destrukt, którego maleńkie i większe fragmenty zaczepione były na płótnie dublującym. Pojedyncze znaki przestan kowe, literki, linijki, kreski łączyły się z podłożem płóciennym jedynie dzięki farbie drukarskiej, która w miejscach zarysu znaku drukarskiego mocniej zwią zała włókno papieru. W konserwacji mapy zastosowano kleje przeciwstawne, odwra calne. Zabezpieczenie lica bibułką japoń ską, klejoną klejem nieorganicznym, usu nięcie dublażu, wiele precyzyjnych zabie gów, a następnie „wtopienie” wszystkich, najdrobniejszych nawet resztek substancji zabytkowej w nowy, miękki dublaż z pa pieru japońskiego, usunięcie warstw za bezpieczających, kleju i scalające punkto wanie — składają się na całość prac
uwieńczonych doskonałym efektem este tycznym. Autorką tych prac jest mgr Ewa Ważyńska.
Autografy Fryderyka Chopina konserwo wano przez wiele lat: zakonserwowany przez Pracownię ich zbiór znajduje się w Towarzystwie im. Fryderyka Chopina w Warszawie. Ostatnio konserwowany był zbiór listów i dokumentów podaro wany Towarzystwu przez Artura Rubin steina.
Pracownia Konserwacji Grafiki i Książki Zabytkowej konserwuje obiekty zgłaszane przez muzea i biblioteki z całego kraju. Wieloletnie kontakty łączą ją z Muzeum Narodowym we Wrocławiu i w Gdańsku, Muzeum Śląska Opolskiego w Opolu, Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku, Biblioteką Narodową w Warszawie, Biblio teką Gdańską PAN, Muzeum Architek tury we Wrocławiu, Muzeum Historycz
nym m. st. Warszawy, Książnicą Miejską w Toruniu, Warszawskim Towarzystwem Muzycznym, Towarzystwem im. F. Cho pina w Warszawie, Muzeum Okręgowym w Przemyślu.
Z kadry Pracowni Konserwacji Grafiki i Książki wyszli wykładowcy Katedry Konserwacji Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, na ich miejsce przyszli z kolei młodzi konserwatorzy, którzy pracują z wielką energią i uczuciem. Mimo nie sprzyjających warunków lokalo wych, wielu przeprowadzek i innych utrudnień w pracy w trzydziestopięcio lecie istnienia postawiono przed Pracownią nowe zadania wraz z przejściem jej do Zakładu Badawczo-Rozwojowego przy Zarządzie PP PKZ.
Witomila Wołk-Jezierska
DZIAŁALNOŚĆ PP PKZ W ZAKRESIE KONSERWACJI ZABYTKOWYCH ORGANÓW
Wśród wielu pracowni specjalistycznych PKZ na szczególną uwagę zasługuje Pracownia Konserwacji Zabytkowych Or ganów.
Duża liczba ząbytkowych instrumentów organowych znajdujących się w Polsce z autentycznym aparatem brzmienia i me chaniką oraz skromny do niedawna stan wiedzy na ich temat spowodowały zainte resowanie się nimi w latach sześćdziesią tych Ośrodka Dokumentacji Zabytków w Warszawie. Dorobek ODZ w tym zakresie oraz inicjatywy wojewódzkich konserwatorów zabytków i PKZ dopro wadziły do podjęcia prac badawczych nad zabytkowymi organami w Pracowni Doku mentacji Naukowo-Historycznej toruń skiego Oddziału PKZ, a w krakowskim Oddziale PKZ do otwarcia Pracowni Kon serwacji Zabytkowych Organów, która zajmuje się problematyką badawczą, do kumentacyjną, konserwatorską.
Współpraca z wyższymi szkołami muzycz nymi, instytutami naukowo-badawczymi w kraju i za granicą, a także z praktykują cymi organmistrzami, organistami i kon serwatorami pozwoliła na wypracowanie metody konserwacji zabytkowych orga nów w PKZ, która w miarę zdobywania doświadczeń jest stale udoskonalana. Me toda ta opiera się na zasadach komplekso wości prowadzonych prac, czyli na wyko naniu wszystkich niezbędnych badań i in wentaryzacji, wzajemnym konsultowaniu wyników badań w celu najwłaściwszego zaprogramowania i następnie wykonania prac konserwatorskich przy pomocy wielo branżowego zespołu.
W skład programu konserwacji zabytko wych organów wchodzą następujące ele menty :
D o k u m e n t a c j a h i s t o r y c z n a prospektu i szafy organowej, wykonywana przez historyków sztuki — polega na
zgromadzeniu, analizie, naukowym opra cowaniu materiałów dotyczących historii, wartości zabytkowych i artystycznych obiektu oraz propozycji postępowania konserwatorskiego w zakresie wydobycia i zachowania wartości ideowych prospektu. Dokumentacja historyczna określa również propozycje badań towarzyszących, np. przy konserwacji organów w kościele cystersów w Jędrzejowie wykonano bada nia archeologiczne i architektoniczne za krytych przez organy wątków pierwszego kościoła cysterskiego z XIII w.
D o k u m e n t a c j a i n s t r u m e n t o - z n a w c z a — określa indywidualne cechy mechaniki i aparatu brzmienia, wskazuje zakres i konsekwencje przebudów i prze róbek organów, określa ich stan zacho wania i program postępowania konserwa torskiego. Dokumentacja instrumento- znawcza opiera się na analizie źródeł pisanych, bibliografii, analizie porównaw
czej, a w szczególności na analizie samego obiektu. Wykorzystuje dla swoich celów wszystkie konieczne badania pomocnicze
i inwentaryzacje:
— dokumentację fotograficzną czarno -białą i kolorową;
— dokumentację fotograficzną wykonaną technikami specjalnymi (w promieniach podczerwonych, ultrafioletowych, rent gena);
— inwentaryzację fotogrametryczną pro spektu i szafy organowej;
— inwentaryzację rysunkowo-pomiarową mechaniki i aparatu brzmienia
— badania dendrologiczne określające ga tunki zastosowanych materiałów drzew nych, stan ich zachowania oraz możliwość dalszego pełnienia funkcji konstrukcyj nych;
— badania mikrobiologiczne drewna, skó ry, papieru wraz ze wskazaniami koniecz nych metod i środków postępowania konserwatorskiego ;
— badania metaloznawcze, określające skład procentowy stopów piszczałkowych, ich strukturę oraz zniszczenia korozyjne; — badania akustyczne, rejestrujące stan zachowania wartości brzmieniowych orga nów przed konserwacją, a głównie wyka zujące indywidualne cechy akustyczne instrumentu w dziedzinie dyspozycji i ukie runkowujące dalsze postępowanie konser watorskie w zakresie konserwacji indywi dualnych wartości brzmieniowych instru mentu.
B a d a n i a k o n s e r w a t o r s k i e prospektu i szafy organowej — polegają
na ustaleniu stratygrafii warstw malarskich, warstw gruntów, złoceń, srebrzeń, lase runków, laboratoryjnym określeniu rodza jów farb i spoiw, a także na opracowaniu propozycji postępowania konserwatorskie go dla warstw polichromowanych i zło conych.
I n n e b a d a n i a i e k s p e r t y z y — w zależności od indywidualnych warun ków, w jakich organy się znajdują, wyko nuje się ekspertyzy konstrukcji nośnej organów i chóru muzycznego oraz opraco wuje projekty ich zabezpieczenia w powią zaniu z konstrukcją całego kościoła. Dla potrzeb zabezpieczenia zakonserwowanych organów przed czynnikami zewnętrznymi wykonuje się ekspertyzy mikrobiologiczne wszystkich elementów wyposażenia wnę trza kościoła, przeprowadza się dezyn fekcję i dezynsekcję — często do więźby dachowej włącznie (np. kościół parafial ny w Kazimierzu Dolnym).
W celu zabezpieczenia zakonserwowanego instrumentu przed codziennym intensyw nym użytkowaniem, podejmuje się próby oprącowanią projektów i wykonania orga nów mniejszych do użytku codziennego, podczas gdy organy o dużych wartościach zabytkowych służyłyby tylko do koncer towania i uświetniania ważniejszych uro czystości.
P r a c e k o n s e r w a t o r s k i e ■— na podstawie badań, inwentaryzacji i doku mentacji zostaje opracowany szczegółowy program postępowania konserwatorskiego Program zatwierdza komisja powołana przez odpowiedniego wojewódzkiego kon
serwatora zabytków, a złożona jest z rze czoznawców, pracowników instytutów nau kowych, praktyków konserwatorów, archi tektów, konstruktorów, mikrobiologów, metaloznawców, konserwatorów skóry, papieru, historyków sztuki, muzykologów, organistów, organmistrzów i czynników społecznych. Głównym elementem przy zatwierdzaniu programu jest brzmienie instrumentu i wszystkie omawiane prob lemy są temu celowi podporządkowane. Panuje zasada poszanowania zastanej substancji zabytkowej, a wszystkie propo zycje zmian w zakresie dyspozycji lub materiału piszczałkowego są poddawane szczegółowej analizie.
Po zakończeniu prac Pracownia Konser wacji Zabytkowych Organów PKZ w ra mach gwarancji prowadzi nadzór nad instrumentem, korygując powstałe w tym czasie nieprawidłowości. W czasie przeka zania obiektu użytkownikowi wspólnie z placówkami muzycznymi ustala się program użytkowania instrumentu oraz wytycza zasady bieżących konserwacji. Ważniejsze obiekty poddane zabiegom konserwatorskim w PP PKZ :
— organy (XVII w.) z kościoła parafial nego w Kazimierzu Dolnym,
— organy (XVII w.) z kościoła parafial nego w Olkuszu,
— organy (XVIII w.) z kościoła cystersów w Jędrzejowie,
- organy (XVII w.) z kościoła w Orawee, — organy (XVII w ) z kościoła w Święca- nach,
— pozytyw przenośny (XVII w ) z klasz toru klarysek w Starym Sączu,
7. Organy ( XVI I w.) z kościoła parafialnego w Kazimierzu Dolnym 2. Organy ( XVI I w.) z kościoła parafialnego u1 Olkuszu
3. Organy (XVIII w.) z kościoła cystersów w Jędrzejowie 4. Organy ( XVI I w.) z kościoła w Orawce ( wszystkie zdjęcia". J. Do niczek)
pozytyw przenośny (XVII w.) z kościo ła Św. Katarzyny w Krakowie,
— organy (XViri w.) z Muzeum im. W. Orkana w Rabce,
pozytyw przenośny (XVIII w.) z koś cioła w Dębnie Podhalańskim,
— pozytyw (XVII w.) z kościoła w Po rąbce Uszewskiej,
— pozytyw (XVIII w.) z kaplicy w Nowej Białej,
— pozytyw (XIX w.) z kościoła na Salwa torze w Krakowie,
— pozytyw (XIX w.) z prezbiterium koś cioła Św. Katarzyny w Krakowie, — pozytyw (XVIII w.) z kościoła w Bie runiu Starym,
— pozytyw (XVIII w.) z kościoła Na Bocheńcu k. Jadownik.
Kazimierz Czepie!
ORGANIZACJA PRAC I PROFIL DZIAŁALNOŚCI PRACOWNI KONSERWACJI MURÓW PP PKZ — ODDZIAŁ W SZCZECINIE
Pracownia istnieje ponad 3 lata. Zlokalizo wana jest w pionie naukowo-konserwa torskim i ma stanowić zaplecze naukowo -techniczne produkcji podstawowej, tzn. budownictwa konserwatorskiego. Cel ten jest realizowany poprzez własne prace naukowo-badawcze i adaptowanie osiąg nięć innych jednostek, lecz dla uzyskania możliwie korzystnych efektów musi istnieć więź między tak pomyślanym zapleczem a mającymi je wykorzystywać budowami. Na wstępie warto wspomnieć o specyficz nym charakterze budownictwa konserwa torskiego, o szczególnych warunkach, w jakich ona działa. Chodzi tu o cały zespół cech (wynikających z podstawowego parametru każdego zabytku — jego d ł u g o w i e c z n o ś c i ) wszystkich bu dowli zabytkowych, a więc:
— długowieczność materiałów, prowadzą ca do wielu zmian fizykochemicznych;
— powszechny brak izolacji przeciwwilgo ciowych i przeciwwodnych oraz dość częsty brak instalacji odprowadzania wód deszczowych z dachów;
— dość częste, znaczne zniszczenie obiek tów lub ich części na skutek obecnych lub minionych zaniedbań remontowych, dewastacji i klęsk żywiołowych.
Wymienione zmiany fizykochemiczne ma teriału budowlanego podzielić można na: — zawilgocenie odgruntowe murów, — zanieczyszczenie i zasolenie murów, — ochłodzenie odgruntowe przegród, — wietrzenie materiału.
„Schorzenia” murów i tynków — pękanie i łuszczenie lica muru oraz powłok ma larskich, pogarszanie mikroklimatu wnętrz, wykwity solne, plamy, odbarwienia i za wilgocenia tynków, korozja chemiczna i biologiczna — są objawami zniszczeń, zmniejszenia trwałości i wytrzymałości
materiału itd., które znacznie obniżają walory estetyczne elewacji i wnętrz oraz pogarszają ich warunki cieplno-wilgotnoś- ciowe.
Przeprowadzone liczne badania murów zabytkowych wykazały, że niekorzystne zmiany fizykochemiczne są p o w s z e c h n e , różnicuje je tylko stopień nasilenia, rozległość itd. Zjawiskami tymi, a szczegól nie zawilgoceniem i wszelkimi typami korozji zajmuje się Pracownia Konser wacji Murów PP PKZ.
Prawie wszystkie rodzaje korozji o podłożu fizykochemicznym i biologicznym związane są z oddziaływaniem wody, przy czym za dopuszczalne zawilgocenie materiału cera micznego murów zabytkowych uznawane jest 4—5% wilgotności wagowej.
Jeżeli prace rzemieślników budowlanych mają być skuteczne (pod względem
!["Έάν μηδείς έαθήι στρατευσαθαι in U. P. Z. 110 (164 B. C.) 1. 162", T. Reekmans, "Aegyptus", XXXII, nr 2 : [recenzja]]()