Ryszard Brykowski
Stan zachowania zabytków powiatu
lubartowskiego
Ochrona Zabytków 28/3-4 (110-111), 228-247
1975
1. H. B e r g h a u s , Landbuch von Pom m ern u. R ü
gen, II Theil, Band VI, Berlin 1870
2. B r u e g g e m a n n , Ausfuehrliche Beschreibung Vor und H inter Pommern, Stettin 1784.
3. H. L e h m с к e, Die Bau и. K unstdenkm aler des LITERATURA
4. Z. R a d a c k i , A. K ą s i n o w s k i , Kamienice w
R yn ku w Trzebiatowie, Pracow nia Dokumentacji Naukowo-Historycznej, PKZ w Szczecinie.
5. Z. R a d a c k i , Studium historyczno-urbanistucz-
ne miasta Trzebiatowa, Pracow nia Dokum entacji N aukowo-Historycznej PKZ, Szczecin 1963.
Regierungsbezirks Stettin. Band IV, S tettin 1914.
INVESTIGATION OF A TENEMENT HOUSE AT TRZEBIATÓW
A set of conservation and restoration problems has been presented w ith concern to a tenem ent house si tuated w ithin the southeastern frontage of the m arket square at Trzebiatów. The technical decsription of th at house is followed by a chronological survey th at covers the period from its erection and early recon structions during the second half of the 14th century up to the adaptations and renovations carried out in the 19th and 20th centuries. The above-m entioned chronological survey has been m ade on the basis of restoration works during which a num ber of analyses
were conducted on the revealed w all portions and details. In conclusion of the article some outlines con cerning the restoration have been given by the author who is of opinion th at the layout of the house in question should be reconstructed basing on th at from the Baroque times, i.e. 17th century for which th e most abundant source m aterials are now available. The façades, however, should be brought back to their forms from the Renaissance period (16th—17th century) w ith the sim ultaneous displaying of portions dating from earlier times.
RYSZARD BRYKOWSKI
STAN ZACHOWANIA ZABYTKÓW POWIATU LUBARTOWSKIEGO
Przekazanie do druku K a ta lo g u Z a b y t k ó w
S z tu k i pow iatu lub artow sk iego 1, poprzedzone
go w stępem zaw ierającym n a jistotn iejsze dane z zakresu geografii historycznej oraz krótką ch arak terystyk ę zab ytk ów tego regionu, p oz w ala w n in iejszym k om unikacie na p om inięcie szczegółow ego om ów ienia obiektów i zw rócenie przede w szystk im u w agi na ich stan zachow a nia oraz potrzeby w zakresie ochrony.
ARCHITEKTURA
O obliczu architektury zabytkow ej pow iatu za d ecyd ow ał barok X V II, a zw łaszcza X V III s tu lecia. W cześniejsze ob iekty n ie zachow ały się, b y ły one zresztą przew ażnie drew niane, a n ie liczn e m urow ane zostały bądź znacznie prze kształcon e (kościół w K am ionce), bądź tk w ią 'zapew ne w zrębie późniejszych b udow li (za
m ek w Z aw ieprzycach).
N ajlep iej prezentują się ob iekty sakralne, naj lep szy jest też ich stan zachow ania. W ostat
nich latach restau row an e b y ły kościoły para fia ln e w L ub artow ie (1967— 1970 oraz 1974), K am ionce (restauracja kom pleksow a prow adzo na od 1972 r. objęła architekturę, a obecnie stopniow o w ystrój), O strow iu L ub elsk im (1974) i Sernikach (w n ętrze 1974). R ów nież w dobrym sta n ie znajdują się restaurow ane w cześn iej k ościoły w K ijan ach (1955; w ów czas też p rzy w rócono p ierw otn y k ształt d a c h u 2) i klasztor n y w L ub artow ie (1958). K ościoły w R udnie i M ichow ie w ym agają jed y n ie odnow ienia. Za strzeżenia n atom iast budzi fakt, że w ram ach d alszych prac restau racyjn ych przy k ościele w Sernikach p rzew id u je się w ym ian ę dachów k i na blachę oraz zastąpien ie w n iektórych p o m ieszczeniach posadzki ceglanej p łytkam i PCV. N ie m ożna też dopuścić do w ym ian y za b ytk o w y ch d rzw i w ejścio w y ch w ty m że k oś ciele. Ż ałow ać rów nież n ależy, że restauracji kościoła w K am ionce n ie w yk orzystano dla przeprow adzenia badań architektonicznych i
1 Katalog Zabytków S ztu ki w Polsce. Tom VIII. Wo
jewództwo lubelskie (pod red. Ryszarda Brykowskie-
go i Ewy Smulikowskiej). Zeszyt 11. Powiat lubar
tow ski (opr. R. Brykowski, Z. Kossakowska-Szanajca,
J. Rutkowska), W arszawa (grudzień 1974 przekazany do druku); w stępną inw entaryzację przeprowadziły w latach 1952—1953 Z. Kossakowska-Szanajca i J. R u t kowska; objazd redakcyjny połączony z ponowną
in-w entaryzacją przeproin-wadził oraz Katalog opracoin-wał R. Brykowski w latach 1970—1974; z tego też okresu pochodzą dane dotyczące stanu zachowania zabytków. 2 H. G a w а г e с к i, Prace konserwatorskie w w oje
w ództw ie lubelskim (1953—1957), „Ochrona Z abyt
ków”, XI, 1598, nr 1—2, s. 125; M. K u r z ą t k o w - s к i, Ochrona zabytków w w ojewództwie lubelskim
1. Kam ionka, kościół parafialny SS. Piotra i Pawła z końca X V w. lub pierw szej połowy X V I w., prze budow yw any w X V II w., 1734 i 1894— 1897 r. W idok od północy, stan w 1973 r. po założeniu nowych tyn kó w (fot. J. Langda, ze zb. IS PAN).
1. Kamionka, S.S. Peter and Paul parish church, late 15th or early 16th century; reconstructed during the 17th century, in 1734 and in 1894—1897; as seen from the north in its state in 1973 after fitting w ith new external plasters
p ełn iejszeg o w yjaśn ien ia h istorii budow lanej tego obiektu, będącego n ajstarszym zabytkiem m urow an ym na teren ie p ow iatu. P óźn ogotycki k ościół w K am ionce, w zn iesion y w końcu X V lub p ierw szej p ołow ie X V I w ., w 1675 r. jesz cze n ie b ył o ty n k o w a n y 3, a później poddany został w ielok rotn ym p rzekształcen iom (m.in. w 1679 (?), 1734, 1894— 1897). O dbicie podczas ostatniej restauracji tyn k ów zew n ętrzn ych sta n o w iło w ięc w yją tk o w ą okazję dla u stalenia faz jego b u d ow y i k olejn ych przekształceń. W czasie objazdu w listopad zie 1972 r. można było jed yn ie stw ierdzić, już podczas p onow nego i m ocno zaaw ansow anego tyn k ow ania p ołu d n io w ej elew acji kościoła, że p ierw otn e m ury o u kładzie gotyckim (głów ka — w ozów ka) sięgają m niej w ięcej do p ołow y w ysok ości okien, a w y żej b y ły nadbudow ane w okresie p óźn iej szym .
Przekazanie w ostatnich tygod n iach 1974 r. w u żytk ow an ie k ościołow i rzym sk ok atolick ie m u barokowej k aplicy w Z aw ieprzycach na paw a nadzieją, że cen n y ten obiekt, pochodzący z ostatniej ćw ierci X V II w . i zw iązany h ip o te tyczn ie z działalnością T ylm ana z G a m e r e n 4, a od w ielu la t n ie zagospodarow any i od po ło w y 1973 r. d ew astow an y oraz n iszczejący na sk utek zacieków (brak okien), u zysk ał w reszcie użytkow nika, który zap ew ni kaplicy w łaściw ą opiekę, zgodną z p ostu latam i konserw ator skim i.
S piesznego rem ontu w ym aga położona obok kościoła w K am ionce grobow a kaplica W eys senhoffów , w zniesion a w 1848 r. przez b u d ow niczego L udw ika S z a m o tę 5. P ro jek t założenia
3 Według wizytacji biskupiej z 1675 r., za: ks. J. A. W a d o w s k i , Kościoły w Lublinie i diecezji lubel
skiej, rkps, 1907, Biblioteka PAN w Krakowie.
4 M. K u r z ą t k o w s k i , A rchitektura barokowa zie
m i lubartowskiej, [w:] Lubartów i ziemia lubar towska, 1959, s. 40.
5 St. Ł o z a , Architekci i budowniczowie w Polsce, W arszawa 1954, ss. 298, 364.
w niej m uzeum parafialnego, w y su n ię ty przez obecnego proboszcza, zasłu guje ze w szech miar na poparcie.
Mała architektura sakralna — m urow ane i d rew niane kapliczki oraz ozdobne krzyże p rzy drożne — stosu nk ow o liczn ie zachow ana na
2. Lubartów, kościół parafialny Sw. A nny z lat 1733— —1738 (architekt P. Fontana). W idok od północnego -zachodu, stan z 1972 r. (Fot. J. Langda, ze zb. IS PAN) 2. Lubartów, St. A nne parish church, erected 1733— —1738 (P. Fontana, architect), as seen from the north-w est in its state from 1972
3. Ostrów Lubelski, kościół parafialny Niepokalanego Poczęcia NPMarii i Sw. W awrzyńca z 1755 r. (architekt P. Fontana). W idok od zachodu, stan z 1974 r. (fot. J. Langda, ze zb. IS PAN)
3. Ostrów Lubelski, Our Lady’s Im m aculate Conception and St. Lawrence parish church, 1755 (P. Fontana, architect), as seen from the west in its state from 1971
teren ie pow iatu, ale n ie zaw sze w dobrym stanie, w ym aga szybkiej in terw en cji tak ze strony W ojew ódzkiego U rzędu K onserw ator skiego, jak i adm inistratorów p oszczególnych parafii. Zagrożone są zw łaszcza: m urow ana f i gura przydrożna znajdująca się w lasach w re jonie Rozkopaczewa oraz drew niana słupow a kapliczka z uszkodzoną rzeźbą św . Jana N e pom ucena w Z aw ieprzycach. M uzeum W si L u belskiej pow inno przejąć do sw y ch zbiorów przew rócony, blisko osiem d ziesięcioletn i, o zdobny krzyż drew nian y z cm entarza k ościel nego w K ijanach. W iele tego typ u krzyży roz sianych na obszarze pow iatu w ym aga rów nież zabezpieczenia 6.
R ozległe założenie daw nej rezyd en cji w Za w ieprzycach, składające się z ruin pałacow ych (w iązanych z działalnością T ylm ana z G am e- ren) 7, oficyn (XV III w.), dw oru (zapew ne 1838), lam usa (zapew ne pierw sza poł. X V II w .), oran
żerii (pierw sza poł. X IX w.), bram y w jazdow ej (X V II/X V III w.), parku oraz w spom nianej już kaplicy, ow ian e rom antyczną legen d ą liter a c ką 8, m im o p odejm ow an ych sporadycznie w u b iegły ch latach rem on tów (dachy k aplicy i lam usa — 1954), zabezpieczeń (ruiny p ałacow e — 1956), k onserw acji (brama i oranżeria — 1956), odbudów i rekonstrukcji (oficyna — 1958— 1962), jest w ciąż jako całość d ew astow a n e i n iew ła ściw ie u żytk ow an e. Stan tech n iczn y p oszczególnych obiektów , b ędących w posiada niu różnych u żytk ow n ików , jest zły, zw łaszcza n iepokojący jest stan dw oru (n iegd yś drew nia nego, przed 1939 r. obm urow anego cegłą), a oranżeria znajduje się ponow nie w ruinie. W łaściw e zagospodarow anie całego założenia i rem ont przynajm niej najbardziej zagrożonych ob iektów jest sprawą pilną i w ciąż otw artą. P rzypom nien ie w y su w a n eg o n iegd yś projektu zorganizow ania tutaj skansenu, w oparciu o
za-6 Cztery krzyże znajdują się w Lisowie, dwa w K ija nach, po jednym w Lubartowie, Nowej Woli, Szcze- karkowie, ale tylko niektóre zachowały już ozdobne otoki. O krzyżach tego typu pisał niegdyś H. Z w o - l a k i e w i c z (Figury przydrożne w okolicach Łęcz
nej, „Ziemia”, III, 1928, nr 21, ss. 337—338), w ym ie
niając tylko jeden z krzyży w Kijanach.
7 Wiadomość tę, niekiedy z pewnymi zastrzeżeniami, cytują za St. Ł o z ą (o.e., ss. 317, 422) wszyscy piszący o Zawieprzycach. Natom iast St. M o s s a k o w s k i
(Tylm an z Gameren architekt polskiego baroku, W ro
cław—W arszawa—K raków —Gdańsk 1973, s. 280) przyjm uje za T. M a k o w i e c k i m (Archiw um pla
nów Tylm ana z Gameren, W arszawa 1938, s. 156),
że cztery rysunki określone nazwą „K ijany”, a dziś nie zachowane (por. S. S a w i c k a , T. S u l e r z y s k a ,
Straty w rysunkach z G abinetu Rycin B iblioteki Uni w ersyteckiej 1939—1945, W arszawa 1960, s. 64), doty
czyły bliżej nie znanego pałacu w tej miejscowości, gdy w rzeczywistości przedstaw iały one niewątpliwie pałac w Zawieprzycach. Podobne błędy polegające na myleniu obu miejscowości popełniano w przeszłości często, m.in. uczynił to w 1670 r. dyplom ata i podróż nik U lryk W erdum (por. ks. K. L i s к e, Cudzoziem
cy w Polsce, Lwów 1876).
8 A. B r o n i k o w s k i , Zawieprzyce, Warszawa 1828; M. K u r z ą t k o w s k i , Legenda i fikcja literacka, „K am ena”, XXIX, nr 23, 1962.
4. Serniki, kościół parafialny Sw. Marii Magdaleny, klasycystyczne wejście główne, stan z 1970 r. (fot. J. Langda, ze zb. IS PAN)
4. Serniki, St. Mary Magdalene parish church, main entrance in Neoclassical style; as per 1970
w iep rzyck i zespół z a b y tk o w y 9, ma sw e uza sad nien ie w obec p odejm ow an ych ostatnio roz w ażań na tem at obecnej lokalizacji lub elsk iego parku etnograficznego i brania pod u w agę no w y ch lokalizacji (m.in. Jak ub ow ice M urowane, Różanka), co łączyłob y się z p rzeniesieniem M uzeum Wsi L ubelskiej z L ublina na n ow y teren.
9 R. B r y k o w s k i , Zespół zam kowo-pałacowy w Za-
wieprzycach, pow. lubartowski, woj. lubelskie. Do
kum entacja wstępna historyczno-architektoniczna, mps, 1966/1967, PKZ, Warszawa.
i° p race projektow e Tylm ana określił T. M a k o w i e c k i (o.e., ss. 141, 145), a jego udział w przebu dowie pałacu dopuszczają A. L u t o s t a ń s k a (L u
bartów, m.pow. woj. lubelskie. Pałac, mps, 1964, PKZ,
Warszawa) i S. M o s s a k o w s k i (o.e., ss. 226—227). N atom iast nazwisko Paw ła Antoniego Fontany po raz pierwszy powiązał z pałacem K. P i w o c k i (Pa
łac Sanguszków w Lubartowie, Streszczenie, „Biuletyn
H istorii Sztuki i K ultury”, II, 1933, nr 1, s. 81 oraz maszynopis z 1932 r. w zbiorach IS PAN w W arsza wie), a ostatnio fakt ten potw ierdziły badania archi w alne D. M i s z c z a k (Materiały archiwalne do dzia
łalności architektonicznej Pawła Fontany, „Roczniki
H um anistyczne Tow. Nauk. KUL”, XXI, 1973, z. 4, ss. 27—28.
5. Zawieprzyce, dawna kaplica pałacowa zapewne
z końca X V II w., wnętrze zapewne z lat 1723—1748, stan z 1973 r. (fot. J. Langda, ze zb. IS PAN)
5. Zawieprzyce, form er palatial chapel, late 17th cen tu ry (?), interior architecture and decorations suppo sedly dating from the period of 1723—1748; as per 1973
K olejn a rezydencja —■ pałac w L ubartow ie, łą czony rów nież z T ylm anem z Gam eren, n astęp n ie gru n tow n ie przebudow any w latach 1722— — 1741 w ed łu g projektu arch. P aw ła A ntoniego F o n ta n y 10, został po spaleniu w 1934 r. oraz p óźn iejszych dew astacjach odbudow any w
6. Rozkopaczew, figura przydrożna z końca X V III lub początku X IX w., stan z 1968 r. (fot. J. Langda, ze zb. IS PAN)
6. Rozkopaczew, a roadside statue, late 18th or early 19 the century; as per 1968
7. Lubartów, krzyż przydrożny z
X I X —X X w., stan z 1973 r. (jot. J. Langda, ze zb. IS PAN)
7. Lubartów, a roadside cross; 19/20th century; as per 1973
okresie 1950— 1970 11 i jest dziś praw ie w ca łości rekonstrukcją. P rzeznaczony na siedzibę m iejscow ych w ład z adm inistracyjnych, w y m a ga w ciąż jeszcze przeprow adzenia prac w yk oń czeniow ych, takich jak rekonstrukcja hallu oraz w ielu elem en tów z detalu architektonicznego. W spaniałe późnobarokow e założenie pałacow e w K ozłów ce 12 od 1944 r. m iało kilku u żytk ow ników , co w p ły n ęło n iekorzystn ie na ogólny stan budynków . Pałac w okresie 1944— 1954 udostępniony został jako m uzeum , a n astępnie jako Składnica M uzealna M inisterstw a K u ltu ry
i S ztu k i b ył w latach 1955— 1958, I960— 1961, 1966 rem ontow any i o d n a w ia n y 13. O becn ie w zw iązku z p rzeznaczeniem całego zespołu na cele m u zealn o -tu rystyczn e op racow yw ane są p rojekty gru n tow n ej restau racji i częściow ej m odernizacji budynków , które w n ajb liższym czasie będą stopniow o p rzejm ow an e od d o ty ch czasow ych u żytk ow n ików . W nętrza p ałacow e m ają być przeznaczone na ek sp ozycję m eblar stw a. W obec różnych p rojektów d o tyczących tej ekspozycji, n ajtrafniejsza w y d a je się propo zycja odtw orzenia w n ętrza z la t 1879— 1906, co
11 H. G a w а г e с к i, o.e., s. 123; M. К u r z ą t к o w s к i, Prace konserwatorskie — województwo lubel
skie (1958 — 1966), „Ochrona Zabytków”, XX, 1967, nr 4, ss. 56—57; t e n ż e , Ochrona zabytków w w oje
wództwie lu b e lsk im ..., o.e., s. 137.
12 Powstało ono w dwóch etapach: przed 1742 r., kosztem Tekli z Pepłowskich i Michała Bielińskich, oraz w okresie od ok. 1879 do 1907 r., kosztem Anieli z Potockich i Konstantego Zamoyskich (Por. T. K r z y k - L i b u c h o w a , Pałac w Kozłówce, „S tu
dia i M ateriały Lubelskie”, II, 1963, ss. 153—200). W tym miejscu w arto zaznaczyć, że w zbiorach IS PAN znajduje się zdjęcie rysunku pałacu z sygn.
S. Z. 1915 i podpisami: rysowane przez Stasia Z a moyskiego, gdy był w szkole w Lublinie oraz drugim Grudzień koło 20-go. Dziś bym lepiej podrobił.
13 Por. H. G a w a r e c k i , o.e.; H. K u r z ą t k o w - s к i, Ochrona zabytków w w ojew ództw ie lubel skim ..., o.c.
-4 В 8. Zawieprzyce, założenie pałacowe z lat 1674—1679: A — w idok od północnego zachodu (wg rysunku z tzw. A lbum u Stroczyńskiego, fot. E. K ozłow ska-Tom czyk, ze zb. IS PAN), В — widok od południowego zachodu, stan z 1972 r. (fot. J. Langda, ze zb. IS PAN)
8. Zawieprzyce, a palatial setting from the years 1674—1679: A — as seen from the north-w est (after the so -called Stroczyński Album ), В — as seen from the south-w est in its state of preservation in 1972
jednak w iązałob y się z k oniecznością r e w in d y kacji rozproszonego w u b iegłych latach u rzą dzenia po różnych in stytu cjach w kraju. R em ontu i p ew n ej m odernizacji w ym aga m u row any, k la sy c y sty cz n y dw ór w Sam ok lęs- kach u , u żytk ow an y obecnie jako D om O pieki S połeczn ej. R em ont p ow in ien być prow adzony jednak pod ścisły m nadzorem konserw atorskim , k tóry n ie dopuściłby do zb yt daleko posuniętej m odernizacji i czuw ał nad zachow aniem relik tów daw nego w yp osażen ia (parkietow e posadz ki, kom inek, skrom na dekoracja stiukow a, w ięźba dachowa, itp.).
14 W iązany z działalnością architekta P iotra Aignera (por. T. J a r o s z e w s k i , Chrystian Piotr Aigner
1756—1841, W arszawa 1965 i 1970).
15 Wzniesiony po 1880 r. (zapewne na starszym zrębie) przez architekta Apoloniusza P aw ła Nieniewskiego (por St. Ł o z a, o.e., ss. 214—215, 364).
W okół dw oru w K ijanach 15 zn ikn ęły już d aw n e budynki gospodarcze i folw arczne; zostały bądź gru n tow n ie przekształcone, bądź roze brane. Na ochronę konserw atorską zasługują relik ty parku krajobrazow ego oraz m urow ane ogrodzenie otaczające założenie od frontu. W ostatnich latach rozebrano w L ubartow ie n ie które m urow ane dom y z X VIII w . i pierw szej p ołow y X IX w. P ozostałe obiekty, które bez w zg lęd n ie pow inn y być zachow ane 16, w ym aga ją zdecydow anej akcji ze strony w ładz konser w atorskich na rzecz ich rem ontu i koniecznej m odernizacji.
16 M.in. domy: Rynek I (nry 12, 14, 16—23, 25), Ry nek II nry 2 (w ruinie) i 18, ul. Poprzeczna nr 20, Słowackiego nr 1. Z domów drewnianych winien być zachowany przynajm niej dom bliźni przy ul. 25 P aź dziernika nr 11. 9. Zawieprzyce, dwór z X I X w. W idok od za chodu, stan z 1972 r. (fot. J. Langda, ze zb. IS PAN) 9. Zawieprzyce, manor house, 19th century; as seen from the w est in its state of preservation in 1972
10. Zawieprzyce, oranżeria z pierwszej połowy X IX w., konserwowana w 1956 r. W idok od południa, stan z 1972 r. (fot. J. Langda, ze zb. IS PAN)
10. Zawieprzyce, hothouse, first hałf of the 19th century; subjected to restoration in 1956; cs seen from the south in its state of preservation in 1972
Z drew nianej architektury zabytkow ej w y m ie nić m ożna dw a obiekty zachow ane w stosu nk o w o dobrym stanie. Są to: kościół w F irleju (1879— 1881) i podm iejski dw orek w L ubarto w ie (pierw sza poł. X IX w.) przy ul. K ościuszki
11. Lubartów, pałac z drugiej połowy X V II w. i z lat 1722—1741 (architekt P. Fontana). W nętrze hallu z klatką schodową, stan przed 1933 r. (ze zb. IS PAN) 11. Lubartów,, palace, second half of the 19th cen tury; reconstructed and extended in 1722— 1741 (P. Fontana, architect); entrance hall and staircase in their state before 1933
nr 3/5 (zw iązany z osobą pisarza K lem ensa J u n o szy-S zan iaw sk iego).
Rozebrano n atom iast po 1953 r. drew niany dwór w Sernikach (z końca X V III w . ) 17, a w 1974 r. w N iem cach (pierw sza poł. X IX w .) 18 i w ty m że roku zd ew astow an y został ostatni dw ór d rew n ian y na teren ie p ow iatu znajdujący się w P ałeczn icy-F o lw ark u (z 1893 r.). Kiedy przestał istn ieć, znany ze zdjęcia, m urowany spichlerz w Z aw ieprzycach — n ie udało się ustalić.
W spom niany dw ór w P ałeczn icy-F olw ark u i kilka in n ych w ięk szych ob iektów w ym ien io n ych w K a ta lo g u Z a b y t k ó w S z t u k i n ie figuru je ani w opublikow anych spisach zabytków 19, ani kartotekach k onserw atorskich, a ty m bar dziej w rejestrze zabytków . T oteż zajęcie się ty m i obiektam i pow inno n astąpić w m ożliw ie krótkim czasie 20. W reszcie na u w ag ę zasługuje drew niana, w ciąż jeszcze liczna zabudow a w ie lu w si (np. B rzostów ka, N iedźw iadna) oraz in teresująca m ałom iasteczkow a zabudow a Firle ja, K am ionki, M ichowa, O strow a Lubelskiego, Rudna i obrzeży L ubartow a, n ie ste ty obecnie
coraz szyb ciej zanikająca.
17 Opis dworu według maszynopisu cytowanego K a
talogu Zabytków Sztuki: „DAW NY DWOR. Koniec w. X V III, modrzewiowy, konstrukcji wieńcowej, par terowy, częściowo podpiwniczony. Fasada jedenasto- osiowa z dwoma wejściami. Układ w nętrza dw utrak- towy. K ryty dachem czterospadowym, gontow ym z ża bimi oczkami. Wiązania dachowe stare. ST A JN IA D W ORSKA. Pocz. w. X IX , drewniana, konstrukcji wieńcowej, oszalowana, kryta dachem gontowym, dwuspadowym , na szczytach k rzyża ki z rzeźbionymi głowami końskim i”.
18 Por. R. B r y k o w s k i , Dwór w Niemcach przestał
istnieć, „Ochrona Zabytków”, XXVIII, 1975, nr 2,
s. 136.
19 Spis zabytków architektury i budownictwa, War szawa 1964, ss. 255—256; Z a b ytki architektury % bu downictwa w Polsce. Zeszyt 8. W ojew ództw o lubel skie (opr. H. G a w a r e c k i , B. W o l f f - Ł o z i ń -
s к a, J. Z. Ł o z i ń s k i ) , W arszawa 1973, ss. 35—38. W pierwszym spisie wymieniono w powiecie lrbar- towskim 36 pozycji, w tym 6 zespołów, co łącznie stanowiło 56 pojedynczych zabytków; w drugim — 55 pozycji, w tym 8 zespołów, razem 80 zabytków. Obecnie, wraz z uzupełnieniami, ale nie wliczając za bytkowych zespołów małomiasteczkowych i wiejskich, liczbę zabytków architektury można określić na ok. 95 obiektów.
20 Zabytki te znajdują się w następujących miejsco wościach: Jadw inów — dawny dworek (ok. poł. XIX w.), Kam ionka — plebania (pierwsza poł. XIX w.), Kozłówka — dom n r 3, zapewne daw na zarządcówka (XVIII/XIX w.), Nasutów — dwór (zapewne pierwsza poł. X IX w., gruntow nie przekształcony) i relikty p a r ku, Niemce — dwór (pierwsza poł. XIX w., rozebrany w 1974 r.), relikty park u (XVIII/XIX w.), dom para fialny (ok. poł. XIX w., gruntow nie przekształcony przed 1973 r.), Michów — kaplica cm entarna (zapew ne pierwsza poł. X IX w.), Pałecznica—Folwark— dwór (1893) i relikty park u (XIX w.), Podzamcze Łęczyńskie — pozostałości park u (pierwsza pof. X IX w.?), Rogoźno — spichlerz dworski, drewniany, obecnie kościół (XVIII?—XIX w.), Spiczyn — domy nr 17 i 44 (XIX w.).
в
12. Kozłówka, założenie pałacowe z łat 1735— 1742 i 1879—1907: A — widok od południa (wg rysunku St. Z a moyskiego, 1915 r., ze zb. IS PAN), В — widok od zachodu, stan z 1973 r. (fot. J. Langda, ze zb. IS PAN) 12. Kozłówka, palatial setting from 1735—1742; reconstructed and extended in 1879—1907: A — as seen from the south (after a drawing by St. Zam oyski, 1915), В — as seen from the west, 1973
13. Lubartów, dom przy ul. Poprzecznej nr 20 z X V III w., przebudowany w X I X —X X w., stan z 1973 r. (fot. J. Langda, ze zb. IS PAN)
13. Lubartów, tow n house No 20, Poprzeczna street dating from the 18th century; reconstructed in the 19th and 20th centuries; as per 1973
Pod jęcie sp ecjalistyczn ych badań teren ow ych i w yk on an ie m ożliw ie pełnej dokum entacji po- m iarow o-fotograficzno-opisow ej tych zespołów w y d a je się jedn ym z p ierw szoplan ow ych zadań dla Biura D okum entacji Z abytków w L ublinie.
14. Spiczyn, nie istniejący obecnie spichlerz, stan sprzed 1920 r. (ze zb. IS PAN)
14. Spiczyn, the not survived to our days granary in its state before 1920
URZĄDZENIA WNĘTRZ
Z achow ane stosu nk ow o liczn ie za b y tk ow e urzą dzenia w n ętrz k ościeln ych i zak ry stii pochodzą z X V III stu lecia. Do sty lo w o jed n o lity ch należą póżnobarokow e w yp osażen ia k ościołów kapu cyn ów i farnego w L u b artow ie (to ostatn ie pokryte ornam entem regen cyjn ym ), rokokow e urządzenia w K am ionce, K ijan ach i O strow iu L ubelskim oraz póżnobarokow e u rząd zenie za k rystii w farze lub artow sk iej. W yposażenia te
znajdują się w stosu nk ow o d obrym sta n ie bądź dzięki p ieczołow itej opiece u ży tk o w n ik ó w (koś ciół kapu cyn ów w L ubartow ie), bądź przepro w adzonym pracom konserw atorskim 21.
N iem niej jednak zabiegów restau racyjn ych w ym aga w yp o sażen ie fary w L ubartow ie, zw łaszcza ołtarze boczne, k ontrastu jące obec n ie sw ą szarzyzną na tle odnow ionej arch itek tu ry w nętrza, a szczególn ie barw nego o ży w y m k olorycie prezbiterium . O dnow ienia w ym ag ają też w yp osażen ia kościołów w R udnie, S ern i kach, częściow o w O strow iu L ub elsk im . W tej ostatniej m iejscow ości jeszcze w 1970 r. znaj dow ał się w b ocznym p om ieszczeniu d zw on n icy rozm ontow any i częściow o zru jn ow an y póź- n oren esan sow y ołtarz z p ierw szej p ołow y X V II w ., dalsze jego lo sy n ie są jednak znane. Fachow ej i p ieczołow itej k onserw acji w ym aga d ekorow any lustram i barokow y ołtarz z k a p li
cy w Z aw ieprzycach (zapew ne z la t 1723— — 1748) oraz pięć an tep en d iów rokokow ych, in - tarsjow anych, w ty p ie k olb u szow sk im (w y k o nanych około połow y XV III w .) z kościoła ka p ucynów w L ubartow ie, a sp ecjalistyczn ej opieki konserw atorskiej — zab y tk o w e pros p ek ty organow e z p arafialn ych k ościołów w Firleju, L ubartow ie, M ichow ie i Sernikach.
Z d alszych p ojed yn czych ob iektów u rządze nia k ościeln ego pracam i k onserw atorskim i w in n y być objęte: rokokow y ołtarz g łó w n y (druga poł. X V III w .) z kościoła w F irleju, ram y ro kokow ego feretron u (druga poł. X V III w.) z Sernik, ozdobna m alow ana szafka ścienna na o leje św . (druga ćw. X V III w.) z K ijan oraz szafa zak rystyjn a (zapew ne z początku XV III w.), z m alow aną sceną Z w ia s to w a n ie z fary lub artow sk iej. Z abytek ten należałob y też p rzenieść z loży w bardziej d ostęp n e i ek sp o now ane m iejsce.
Z abiegów k on serw atorsko-rek on stru k cyjn ych w ym aga żeliw n y ołtarz z k ap licy grobow ej w K am ionce, który w raz z portalem , schodam i, tablicą insk ryp cyjną i nagrobkiem gen. Jana W eyssenh offa (zm. 1848) oraz jego żon y T ekli
15. Spiczyn, dom nr 17 z drugiej połowy X IX w., stan z 1973 r. (fot. J. Langda, ze zb. IS PAN)
15. Spiczyn, No 17 dwelling house, second half of the 19th century; as per 1973
21 M.in. w ostatnich latach konserwowane były: oł tarz główny w farze lubartow skiej (1963—1964 r., przez m alarza Eugeniusza Czuhorskiego z Krakowa), wyposażenie kościoła w Kamionce (restaurow ane od 1970 r.), ołtarz główny w Sernikach (1974 r.).
16. Kam ionka, zabudowa ul. Lubar tow skiej z X I X — X X w., stan z 1973r. (fot. J.L angda, ze zb. IS PAN) 16. Kamionka, building in Lubar towska street, second half of the 19th century; as per 1973
z O tffin ow sk ich (zm. 1843) stan ow i jedno z w cześn iejszy ch i n ieliczn ych w yp osażeń w L u b elsk iem w y k on an ych z żeliw a, n iew ą tp liw ie w ed łu g projektu tw órcy k aplicy, w sp om n iane go już budow niczego L udw ika Szam oty.
W ydane kilk ad ziesiąt lat tem u przez w ład ze k ościeln e zarządzenie w sp raw ie m etalo w ych pom ieszczeń w tabernakulach, podyk tow an e w zględam i b ezp ieczeń stw a, spow odow ało u su n ięcie i w k on sek w en cji zn iszczen ie w ielu za b ytk ów . Te zaś, które p ozostały, stanow ią dziś p rzew ażn ie okaleczone d estru k ty, pozbaw ione w zn acznym stopniu sw ej p ierw otnej substan cji. L osu tego n ie u nik nęło n aw et w sp aniałe ażurow e tabernakulum reg en cyjn e z ołtarza głów n ego fary w L ubartow ie. T oteż zab ytk ow e tabernakula znajdujące się jeszcze po skarb cach i strychach (K am ionka, L ubartów — fara) należałob y zabezpieczyć dla p rzyszłych celów ek sp ozycyjnych, je żeli już n ie u żytk ow ych . W reszcie obiektem , k tóry w ed łu g tradycji sta n ow i ołtarz p ołow y 1 P u łk u U łanów , pozosta w ion y w k ościele w F irleju w czasie kam panii 1831 r., pow inno zain teresow ać się M uzeum W ojska P olsk iego w W arszaw ie.
Z m ebli św ieckich , k tóre poza pałacem w K oz łó w ce (m .in. d w ie sied em n astow ieczn e szafy gdańskie) zachow ały się w n ieliczn y ch jedyn ie egzem plarzach, zabezpieczenia i podjęcia na tych m iastow ych prac konserw atorskich w y m a ga w sp an iały sek retarzyk z K ijan (druga poł. X VII w.), w yk on an y tech nik ą m arkietażow ą,
22 K. T. W i l g a t o w i e , H. G a w a r e c k i , W oje
wództwo lubelskie. Przewodnik, Lublin 1957, s. 364.
23 Należy nie dopuścić, aby na skutek nieświadomości czy braku troski podzieliły los wspaniałego rokoko wego stolika z kościoła parafialnego w Końskowoli, który kilka lat temu, w czasie odnaw iania wnętrza, używany przez m alarzy jako pomost do rusztow ań został doszczętnie zniszczony.
ofiarow any do kościoła w 1720 r. przez A nnę z D en h offów D aniłow iczow ą 22.
W w ielu kościołach znajdują się także, n iestety rów nież już nieliczne, stoliki, fo tele i taborety. T ym reliktom św ieck iego, tak bardzo p rzetrze bionego m eblarstw a, n a leży się specjalna opie ka. P ow in n o ono być chronione i k onserw ow a ne, a n ie usuw ane, w y m ien ia n e i niszczone, jak to się jeszcze obecnie często zdarza. Tej opieki w kościołach p ow iatu lub artow sk iego w ym aga ją m .in. fo tel z K ijan oraz rokokow e stoliki, d w a z F irleja i jeden z Sernik 23.
MALARSTWO ŚCIENNE
N a teren ie p ow iatu w dw óch w nętrzach sakral n ych zachow ały się w y stro je m alarskie, nato m iast w trzecim odkryto w 1974 r. ich frag m enty.
17. Lubartów, dom „bliźni" przy ul. 25 Października nr 11 z drugiej połowy X I X w., stan z 1973 r. (fot. J. Langda, ze zb. IS PAN)
17. Lubartów, the "tw in" house No 11, 25th October street, second half of the 19th century; as per 1973
18. K ijany, kościół parafialny Sw. Anny, fragm ent sekretarzyka z drugiej połowy X V II w., stan z 1970 r. (fot. J. Langda, ze zb. IS PAN)
18. K ijany, St. Anne parish church: partial view of a davenport dating from the second half of the 17th century; as per 1970
W dobrym sta n ie znajduje się późnobarokowa iluzjon istyczn a polichrom ia w prezbiterium fary w L ubartow ie (ok. poł. X V III w .), konser w ow an a w latach 1963— 1964 przez k onserw a tora E ugeniusza Czuhorskiego z Krakowa, a w cześn iej w ielok rotn ie restaurow ana i prze- m alow yw an a. R eprezentu je ona ty p o w e na średnim poziom ie m alarstw o sw ego okresu. Znane m alow idła z k ap licy w Z aw ieprzycach, k onserw ow an e w 1957 r. rów nież przez E. Czu horskiego, obecnie po d ew astacji obiektu wr okresie 1973— 1974 w ym agają p onow nie szyb kiego zabezpieczenia. P ow stały one n iew ą tp li w ie w latach 1723— 1748 na zam ów ien ie Piotra M iączyńskiego, w ojew o d y czern ich o w sk ieg o 24; a jako n ie zw y k le in teresu jące ze w zględów ikon ograficzn o-tem atyczn ych oczekują w ciąż na w szech stron n e opracow anie m onograficzne. Przynajm niej zabezpieczenia w ym agają rów n ież frag m en ty p ierw otn ych iluzjon istyczn ych ołtarzy z drugiej p ołow y X VIII w ., od kryte w Sernikach pod d rew nian ym i n astaw am i bocz n ych ołtarzy z 1890 r. W skazane b yło b y roz w a żen ie m ożliw ości ich ew en tu aln ego odsłonię
*4 Nieco obszerniej na ten tem at we wstępie do K a
talogu Z abytków Sztuki, o. c.
cia i eksponow ania, n a w et przy częściow ej rekonstrukcji.
MALARSTWO SZTALUGOWE
Na om aw ian ym obszarze zachow ały się w y ją t kow o liczn e zesp o ły m alarstw a relig ijn eg o i portretow ego, z najstarszym i przykładam i z X V I/X V II w . (obrazy M a tk i B oskiej z D zie
c ią tk iem w ołtarzu g łó w n ym w K ijanach i w
feretron ie w K am ionce) i n ajliczn iejszym i obiektam i z X V III stulecia. N ajw ięk sze zespoły znajdują się w pałacu w K ozłów ce, w obu koś ciołach lub artow sk ich oraz w K ijanach i K a m ionce.
W ostatnich latach n iektóre zabytki b y ły k o n serw ow an e. N ależą do nich: obraz M atka B oska
z D ziec ią tk iem , tzw . Ś nieżn a (X V I/X V II w.),
m alow an y na desce, z feretron u w K am ion ce 25; obrazy: S w . A n n a S a m o trze ć 1694), S en Ja
ku ba i Ofiara A b ra h a m a (oba z 1737 r.) z ołta
rza g łó w n eg o w farze lub artow sk iej, a ponadto dwa duże obrazy C h r y stu s i J aw n ogrze szn ica oraz P o w r ó t s y n a m a rn o tra w n e g o (oba te g o sa m ego pędzla z drugiej poł. XV III w .), za w ie szone w prezbiteriu m tejże św iątyn i. P race k on serw atorsk ie w L ub artow ie w yk on ał kon serw ator E ugeniu sz Czuhorski, który na obra zie S e n Jak u b a odkrył sygn atu rę n ie znanego dotychczas m alarza Józefa K o łcza n o w sk ieg o 26. W k ościele k ap u cyn ów w L ub artow ie spo śród d ziesięciu obrazów ołtarzow ych, od daw na zw iązanych z n azw isk iem Szym ona C zech ow i cza 27, odnow iono dwa obrazy z ołtarza g łó w nego (M ę c z e ń stw o św. W a w r z y ń c a i S w . M ik o
łaj) oraz dw a obrazy (H ołd p a s te r z y i Z łożen ie
25 K onserw acja tego obrazu była niezbyt udana, a obecnie wym aga on ponownego zabezpieczenia. 26 E. C z u h o r s k i , Sprawozdanie z prac konserw a
torskich 1963—1964, rkps, Archiwum P arafialne w Lubartowie.
27 J. O r a ń s k a , Szym on Czechowicz 1689—1775, Poz nań 1948.
19. Serniki, kościół parafialny Sw. Marii Magdaleny, stolik z drugiej połowy X V III w., stan z 1970 r. (fot. J. Langda, ze zb. IS PAN)
19. Serniki, St. M ary Magdalene parish church: table, second half of the 18th century; as per 1970
20. Serniki, kościół parafialny Sw. Marii Magdaleny, polichromia przedstawiająca św. Mikołaja odkryta w 1974 r. a pochodząca z drugiej połowy X V III w., stan z 1974 r. (fot. J. Langda, ze zb. IS PAN)
20. Serniki, St. Mary Magdalene parish church: a po lychrome painting from the second half of the 18th century showing St. Nicholas; revealed in 1974
do grobu, oba z X V III w .) zaw ieszon e w prez
biterium . P race konserw atorskie prow adzili przy nich w 1972 r. L. M. K aszyccy z Lublina. P od jęto jeszcze próby k onserw acji k ilk u inn ych obrazów religijn ych , ale n ie b y ły to przew ażnie prace w ła ściw ie przeprow adzone i udane. P rzy kładem tak ich realizacji są trzy duże obrazy ołtarzow e z kościoła w Sernikach (Z djęcie z
K r z y ż a , M a tk a B oska N P , Maria Magdalena),
k tóre w ed łu g tradycji m iejscow ej uchodzą za dzieła P lerscha 28. O brazy te zostały gru n tow n ie i barbarzyńsko p rzem alow an e w latach 1945— 1946 przez K azim ierza K uleck iego. O becnie ty lk o żm udne i k osztow n e prace kon serw atorsk ie m ogłyb y przyw rócić im p ierw ot n y w y gląd i dopom óc w ew en tu a ln ym rozw ią zaniu k w estii a u to r stw a 29. C zw arty z tej serii obraz B óg Ojciec, jed y n ie częściow o przem alo w a n y w 1948 r. przez Józefa Jarosza z Z
ale-28 Według K roniki parafii Serniki, założonej we w rześniu 1952 r. przez ks. Stanisław a K o n r a d a . 29 Ja k dalece zostały one przem alow ane świadczy fakt, że po „konserw acji” nie powróciły już do ołtarzy i zo stały umieszczone w schowku. Dopiero kilka la t tem u
21. Serniki, kościół parafialny Sw. Marii Magdaleny, rokokow y feretron z obrazem Nawiedzenia NPMarii z 1760 r., sygn. (Jan Bogumił) Plersch, stan z 1970 r. (fot. J. Langda, ze zb. IS PAN)
21. Serniki, St. Mary Magdalene parish church: a Rococo feretory w ith a painting showing A n n u n ciation, 1760 by J. B. Plersch; as per 1970
sia, po starannym odczyszczeniu w 1974 r. zdra dza w yraźn ie rękę dobrego malarza.
Z ajęcie się sem ic k im i obrazam i i przeprow a d zen ie choćby w stęp n ych badań jest o ty le w skazane, że w ty m że k ościele na k olejn y m obrazie N a w ie d z e n ie NPM arii, um ieszczonym w d użym rokokow ym feretronie, odnaleziono w czasie prac redak cyjnych sygn. (Jana B ogu m iła) Plerscha (P in x it P le r s z 1760). U kład kom p ozycyjn y obrazu w y w o d zi się n iew ą tp liw ie z tego sam ego p ierw ow zoru co przedstaw ien ie z kościoła w L e ś n e j 30, jest jednak znacznie bogatszy, a um ieszczona na nim data św iadczy, że jest on n ajw cześn iejszym datow an ym obra zem malarza. K szta łty ram feretronu i obrazu w skazują, że n ie b y ł on m alow any z przezna
czeniem do tego feretron u i dopiero później zo stał w nim u m ieszczony. Obraz n ie b ył d otych czas przem alow yw an y, a le sposób u żytkow ania
ponownie umieszczono w ołtarzu głównym obraz p a tronki kościoła — M arii Magdaleny.
30 H. M a r k o w s k a , Odnalezienie sygnatury Pler
scha na obrazie z kościoła w Leśnej, „Ochrona Za
22. Lubartów, kościół kapucynów Sw. Wawrzyńca, obraz św. Feliksa z Cantalicio z około połowy X V III w. (malował Sz. Czechowicz). Fragment oczysz czony próbnie, stan z 1972 r. (fot. J. Langda, ze zb. IS PAN)
22. Lubartów, St. Lawrence Capucine church: a pain ting by S. Czechowicz showing St. Felix of Canta licio, m id-eighteenth century; fragm ent after preli m inary cleaning in 1972
pozostaw ił na nim w idoczne uszkodzenia. Toteż p ostu lu je się w yk on an ie kopii obrazu (w obec w ielk ieg o przyw iązania doń parafian), a oryg i nał p ow inien b yć eksponow any w k ościele w in n ym m iejscu lub przekazany do rea k ty w o w an ego w 1974 r. M uzeum D iecezjaln ego w L u b lin ie 31. W feretron ie zn ajd u je się drugi
obraz U m y w a n ie nóg C h r y s tu s a p r z e z Marię
Magdalenę, g ru n tow n ie p rzem alow an y w 1882 r., k tóry m oże być rów nież pędzla J. B. Plerscha, ale i to p rzyp u szczen ie m ogą w y ja ś nić tylk o sp ecja listyczn e badania 32.
Poza w y m ien io n y m i w y żej k ilk u realizacjam i konserw atorskim i oraz sy stem a ty czn ą k o n ser w acją m alarskich zbiorów znajdujących się w pałacu w K ozłów ce, w ięk szość zachow anych na obszarze pow iatu obrazów relig ijn ych i p ortre tów w ym aga fachow ej opieki. D o ty czy to przede w szy stk im pozostałych obrazów S zy m o na C zechow icza z k lasztorn ego kościoła w L u bartow ie, zespołu dobrych ołtarzow ych obrazów (koniec X V III ^w.) z kościoła w Rudnie, m ocno zniszczonych dw óch d użych obrazów:
Sw.
P io tri
Sw.
Maria M agdalena oraz trzeciego m n ie jszego
Sw.
Rozalia, u m ieszczon ych w e w n ęk achścian kaplicy w Z aw ieprzycach i u zu pełn iają cych jej architektoniczno-m alarsk ie w y p o sa że nia. K onserw acji p ow in n y b yć poddane obrazy apostołów , z k tórych osiem jest zaw ieszon ych w n aw ie fary lu b artow sk iej, a d ziew ią ty od naleziono w 1974 r. dość p ow ażn ie uszkodzo n y 33.
Z p ojed yn czych obrazów o tem a ty ce r e lig ij nej pracam i konserw atorskim i należałob y objąć p rzede w szy stk im obraz
Sw.
P io tr z K ijan,w y k on a n y w 1713 r. przez m alarza Józefa H o- roszew icza dla unickiej k ated ry w e W łodzim ie rzu (odnaw iany b y ł w 1753 i 1884 r.) oraz osiem n astow ieczn e obrazy M ę c z e ń stw o św . A g a t y z fary w L ubartow ie, Mała
Sw.
R odzinaz kościoła w M ichow ie, M a tk a Boska z D z ie
cią tk ie m (w ty p ie w sch od niego „u m ilen ja”) z
kościoła w O strów ku,
Sw.
T ek la z kościoła wS ernikach i inne.
W kościołach p ow iatu lub artow sk iego zachow a ły się też p ortrety d u chow nych i przede w szy stk im św ieck ich d ostojn ików -fu nd atorów . N a jliczn iejszy zespół p ortretów (osiem) znajdu je się w K ijanach, cztery w farze lu b artow skiej, trzy w K am ionce, dw a w S ernikach i po jed n ym w F irleju oraz k ościele k lasztorn ym w L ubartow ie. P ra k tyczn ie w szy stk ie p ortrety w ym agają prac lub zabezpieczeń konserw ator skich, a w śród n ich n a w et k onserw ow an y w 1957 r. portret W aleriana T rem bińskiego, pod- sądka ziem i lu b elsk iej (zm. 1754), z kościoła w K ijanach 34. Do szczególn ie zniszczonych na leżą portrety: P aw ła R ybińskiego, proboszcza lub artow sk iego, z datą 1664 r., B a zylego N o
-31 Istniejące przed 1939 r. Muzeum Diecezjalne w L u blinie uległo zagładzie w czasie okupacji. Część zbio rów Niemcy wywieźli, część zniszczyli na miejscu, a tylko nieliczne obiekty zostały zdeponowane w Okręgowym Muzeum Państwowym w Lublinie. 32 Na obrazie tym znajduje się napis następującej treści: „Obraz ten odrestaurowany w roku 1892 sta
raniem Pawła Olejnika i ... Woźniaka z Woli S yr- nieckiej — szczególny opis w środku".
W 1970 r.. w czasie pierwszego pobytu w Sernikach ekipy redakcyjnej In sty tu tu Sztuki PAN, wyczuwalny był pod palcami niewielki pakiet znajdujący się
po-między oboma płótnam i. Gdy w 1973 r. uzyskano ze zwolenie na częściowy demontaż feretronu (dokonany wspólnie z kol. Jerzym Langdą) pakietu tego nie od naleziono. Być może, że ów „szczególny opis” znajduje się na odwrociu obrazu w jego górnych partiach (po częściowym rozmontowaniu ram feretronu dostępne były jedynie dolne fragm enty płótna).
33 W ydaje się celowe nie tylko odrestaurow anie zna lezionego obrazu, ale również uzupełnienie zespołu przez „dorobienie” trzech brakujących już dziś m a lowideł.
23. Kam ionka, kościół parafialny SS. Piotra i Pawła, portret Pawła; Zielonkowskiego, kanonika lubel skiego, stan z 1973 r. (fot. J. Lang da, ze zb. IS PAN)
23. Kam ionka, S.S. Peter and Paul parish church: portrait of Paweł Zielonkowski, the Lublin Canon; as per 1973
w ik iew icza, kanonika lub elsk iego, proboszcza lub artow sk iego (druga poł. X V III w); P aw ła Karola Sanguszki, m arszałka W ielk iego K się stw a L itew sk ieg o (zm. 1750), z datą 1756 35, w szy stk ie z fary w L ubartow ie, oraz dw a por trety P aw ła Z ielonkow skiego, kanonika lu b el skiego, dziekana parczew skiego, proboszcza lub artow sk iego (zm. 1781), jeden z fary, drugi z kościoła w K am ionce.
Wśród kilk u zn iszczonych obrazów o tem atyce religijn ej, u m ieszczon ych w sch ow k u klasztoru kapucynów w L ubartow ie, zn ajd u je się obraz p rzedstaw iający kapelana Jana III — kapucyna
35 P o rtret ten, jak zwróciła na to uwagę dr B arbara Wolff-Łozińska, jest niew ątpliw ie kopią p o rtretu
wy-M arka z A viniano. Ze w zględ ów h istorycznych obraz w in ien b yć odrestaurow any.
RZEŹBA
N ajstarszym zab ytk iem jest tu gotycka rzeź ba C hrystusa U krzyżow anego (ostatnia ćw. X IV w .) z kościoła w R udnie (w edług tradycji przeniesiona z n ie istn iejącego kościoła w Ra w ie). Ten n ie znany i n ie p ublikow any d otych czas obiekt, w yw o d zą cy się n iew ą tp liw ie z krę gu rzeźby m ałopolskiej tego okresu, jest p ozy cją ty m cenniejszą, że średniow ieczna rzeźba zachow ała się w L ub elsk iem w n iew ielu tylk o
konanego w 1745 r. i znajdującego się obecnie w Mu zeum Państwowym w Tarnowie.
24. Rudno, kościół parafialny Sw. M ikołaja, k ru cyfiks z końca X IV w., stan z 1969 r. (fot. J. Langda, ze zb. IS PAN)
24. Rudno, St. Nicholas parish church: crucifix, late 13th century; as per 1969
przykładach. Z abytek jest w dobrym stan ie (w ostatnich latach b ył odnaw iany), a na pod k reślen ie zasłu guje u m iejętn e w łączen ie go w architekturę n ow ego litu rgiczn ego ołtarza. W iększość ob iektów rzeźby figu raln ej zw ią zana jest z w ystro jem regen cyjn ych (fara w L ubartow ie) i rokokow ych ołtarzy (Firlej, K a m ionka, K ijany, O strów Lubelski); łącznie też z nim i rzeźba ta była konserw ow ana. Na str y chu kościoła w O strow iu L ub elsk im znajdują się nieco uszkodzone rzeźby ojców kościoła, k tóre n iegd yś u m ieszczone b y ły przy korpusie am bony. G dyby okazało się, że pochodzą one z obecnej am bony barok ow o-k lasycystycznej, należałob y rozw ażyć m ożliw ość um ieszczenia ich na p ierw otn ym m iejscu.
Fachow y, ok resow y przegląd konserw atorski w in ien objąć zespół sześciu w sp an iałych posą gów ojców kościoła z n aw y fary w L ubartow ie (druga ćw. X V III w.), które sta ły się n ie w ą tp li w ie inspiracją dla późniejszych, podobnych ze społów z Chełm a i W łodaw y, oraz p ojed yn cze
obiekty rzeźbiarskie (np. barokow e k ru cyfik sy z O strow a L ubelskiego, Rudna, obu kościołów lubartow skich), w śród k tórych k on serw acji w y m aga rzeźba C hrystusa Z m a rtw ych w sta łego (XVIII w.) z kościoła w K am ionce.
O sobny i palący problem stan ow ią znajdujące się jeszcze w liczn ych kapliczkach przydroż nych ob iek ty lud ow ej rzeźby, k tóre w w ielu w ypadkach w ym agają z jedn ej stro n y k onser w acji (np. Rozkopaczew, Spiczyn, Z aw iep rzy- ce), z drugiej zabezpieczenia przed k radzieża m i 36.
W ty m m iejscu w sp om n ieć też w ypada o po trzebie zabezpieczenia p ły ty pom nikow ej, zn aj dującej się w p ałacow ym parku w K ozłów ce, na grobie zm arłych tu w 1812 r. żołn ierzy na poleońskich. Skrom ny pom nik z odlaną w fir m ie B raci Ł opieńskich p łytą, przedstaw iającą scenę braterstw a żołn ierzy p olsk ich i francus kich, w y sta w io n y został przez Z am oyskich w
1930 r . 37
WYROBY ZŁOTNICZE
W yroby te reprezentują przede w szystk im pro dukcję w arsztatów z drugiej p ołow y X V II w. i X V III stulecia, w śród n ich rów nież w arszta tów lubelskich, jak w sk azu ją na to zachow ane p u n c e 38. M onstrancje, k ielich y, puszki, r e li kw iarze i p aten y zachow ały się w dobrym sta nie, a część z nich b yła w ostatn ich latach od naw iana, chociaż n ie zaw sze prace te zostały w yk on ane na odpow iednim poziom ie.
Na tym tle n iep rzyjem n y zgrzy t stan ow i duża, prom ienista m onstrancja z M ichow a (1697, fu n dacji S tefana M ichow skiego), połam ana na w ie le oddzielnych c z ę ś c i39.
N a osobną w zm iank ę za słu g u je m osiężna m isa chrzcielna z przełom u X V /X V I w ., dzieło n o rym berskiego w arsztatu, z typ ow ą sceną Z w i a
stowanie, n iegd yś dość p ow szech n ie do nas im
portowana. Misa, ujaw niona w skarbczyku k oś cioła w K am ionce podczas prac redak cyjnych nad K a ta lo g ie m Z a b y t k ó w S ztu k i, stanow i p ierw szy tego rodzaju za b y tek w L ubelskiem . Po starannym odczyszczeniu w in n a b yć w p rzy szłości eksponow ana in situ w p rojektow anym m uzeum w k ap licy grobow ej.
TKANINY
W kościołach p ow iatu lu b a rtow sk iego zachow a ła się dość znaczna ilość szat litu rgiczn ych ornatów i dalm atyk; n ie m a n atom iast ani jed nej zabytkow ej kapy. Z ach ow an e zespoły — to
36 Według otrzym anych inform acji w drugiej połowie 1974 r. skradziona została z kapliczki w Brzostówce interesująca ludowa rzeźba C hrystusa Z m artw ych wstałego.
37 W ten sposób spełniona została wola Zofii z Czar toryskich Zamoyskiej (zm. 1837), której władze za
borcze nie pozwoliły na w ystaw ienie pomnika. 38 Obszerniej por. wstęp do Katalogu Zabytków S ztu
ki, o. c.
39 W celu wykonania zdjęcia została ona przez kol. Jerzego Langdę złożona za pomocą drutu, gwoździ i plasteliny.
25. Rozkopaczew, rzeźba Chrystusa z 1865 r. strącona ze zwieńczenia figury przydrożnej, stan z 1968 r. (fot. J. Langda ze ZJ. IS PAN) ' 25. Rozkopaczew, Christ’s figure, 1865, thrown o ff from a roadside pedestal, as per 1968
już jednak tylk o relik ty, n ie tak daw no jeszcze pokaźnych zasobów . Część z n ich jest nadal u żytkow ana, część w ycofan a do sch ow k ów i i skarbców (Kam ionka, K ijany, kościół klasz torny w L ubartow ie). Jed n e i drugie tk an in y narażone są w ciąż na dalsze niszczenie, przede w szy stk im na sk u tek n ieu m iejętn ych odnow ień i w ycin an ia fragm en tów lep iej zachow anych. W ydaje się, że w ięk szość ty ch tkanin, jeżeli n ie m oże stan ow ić na m iejscu dekoracji w ty pie m u zealn ym n iek tórych p o m ieszc zeń 40,
po-40 Np. przez umieszczenie w zakrystiach w płytkich specjalnie do tego celu wykonanych oszklonych szaf kach ściennych.
26. Brzostówka, ludowa rzeźba Chrystusa Frasobliwego z X I X w. (?) zaginiona w 1974 r., stan z 1973 r. (fot. J. Langda, ze zb. IS PAN)
26. Brzostówka, Man of Sorrows, a rustic figure, 19th century (?), as per 1973; lost in 1974
27. Michów, kościół parafialny Wniebowzięcia NP Marii, monstrancja z 1697 r., składana do zdjęcia w 1973 r. z k ilk u oddzielnych części (fot. J. Langda, ze zb. IS PAN)
27. Michów, Assum ption of the Virgin Mary parish church: monstrance dating from 1697 in exploded view to enable the taking of its photograph in 1973
w inna być w łączona do zbiorów M uzeum D ie cezjalnego. P rzed e w szystk im zabezpieczone p ow in n y b yć ornaty z reliktam i pasów p olskich (Firlej, M ichów).
D o n ajcen n iejszych obiektów należą: barokow y, w y p u k ło h aftow an y ornat z fary w L ubartow ie (koniec X V II w .) z figu ra ln ym i scenam i T a jem n ic Różańcow ych, ornaty z tkanin francus kich (tzw. „p ierzaste”, ok. 1700) z K ijan oraz
p ięć ornatów z klasztoru w L ub artow ie (pierw sza poł. X V III w .), h a ftow an y ch żyw ą, w ielo barw ną w ełn ą na p łótn ie (tzw. h aft polski).
RÓŻNE ZABYTKI RUCHOME
Do n iedaw na jeszcze w n ętrza k ościołów i za k rystii w y p ełn io n e b y ły liczn y m i drobnym i n ie raz w yrobam i rzem iosła artystyczn ego. O bec n ie w y ro b y te narażone są coraz bardziej na zn iszczen ie i rozproszenie. Z jednej strony p raw ie każdorazow a zm iana adm inistratorów parafii p ow od u je u suw an ie do sch ow k ów i na stry ch y rzekom o już n ie przyd atn ych , a prze de w szy stk im „n ien ow oczesn ych ” ob iektów , po prostu „staroci”, z drugiej natom iast, w obec zbieractw a i w zm ożonego zain teresow an ia za bytkam i sztuki, te sam e „ starocie” zn ikają ze sch ow k ów i strych ów , p rzew ażn ie bez w ied zy tych, k tórzy p olecili je tam u m ieścić. Coraz po w ażn iejszy m p roblem em stają się też kradzie że, zw łaszcza m n iejszych , ła tw y c h do ukrycia i w y n iesien ia z kościoła zab y tk ów rzem iosła ar ty styczn eg o.
Na teren ie pow iatu lu b artow sk iego, w tak bo ga ty ch n ie g d y ś parafiach n ie znaleziono już ani jednego zab y tk o w ego um brakulum , n ie spotka no tacek, am pułek, hostiarek, d zw onków , kro- p ielniczek , form na opłatki, bębnów , zegarów . Na sk u tek zm ian litu rg iczn y ch zn ik n ęły z oł tarzy zab ytk ow e kanony i dziś próżno szukać
28. Lubartów , kościół kapucynów Sw. W awrzyńca, ornat z pierw szej połowy X V I II w., stan z 1972 r. (fot. J. Langda, ze zb. IS PAN)
28. Lubartów , St. Lawrence Capucine church: cha suble from the first half of the 18th century as per 1972
29. K ijany, kościół p a rafialny Sw. Anny, zaginione kanony z
X V I II w., stan sprzed 1918 r. (fot. K. Bro niew ski, ze zb. IS PAN) 29. K ijany, St. Anne parish church: the lost canons from the 18th ce n tu ry; photograph ta ken prior to 1918
in teresu ją cy ch kanonów z K ijan, k tóre zn am y już jed y n ie z d aw n ych fotografii. O dnotow ano ty lk o dwa naczynia na w od ę (L ubartów — klasztor, Rogoźno; oba z X V III w.), jedno n a czynk o na o leje (K ijan y XV III w.), jedną łódkę na kadzidło (K ijany, pierw sza poł. X V III w.), jedną skrom ną kadzielnicę (L ubartów — koś ciół cm entarny, pierw sza poł. X IX w.) oraz n ie w ie le już zab ytk ow ych k rzyży ołtarzow ych, lich tarzy i relik w iarzy.
Spośród w y co fa n y ch z u żytk ow an ia zab ytk ów rzem iosła artystyczn ego lub takich, k tóre w najb liższym czasie p ow inn y zostać w ycofan e, n ależałob y w sposób szczególn y zabezpieczyć, n ajlep iej przez przekazanie do M uzeum D ie cezjaln ego (jeżeli m iejscow e w arun k i n ie poz w alają na ich odpow iednie p rzech ow yw an ie i ew en tu aln ą ekspozycję), n astęp u jące obiekty: lich tarz m ied zian y z K am ionki i relik w iarzyk ow aln y z opraw ą filigranow ą z K ijan (oba ob iek ty zap ew n e z końca X V II w.); ozdobny bogato d ekorow any kanon z h a fto w an ym i sce n am i i p ostaciam i św iętych , opraw ny w szeroką ram ę m etalow ą (X V II/X V III w .) i baldachim z tk an in y reg en cyjn ej, oba zab ytk i z fary w L ubartow ie; cztery d rew nian e relik w iarze, dw a b arokow e z ażurow ą dekoracją roślinną z O strow a L ub elsk iego i dw a rokokow e, kartu szo w e (druga poł. X V III w .) z Sernik; w reszcie luźno leżące w K am ionce ep itafiu m A n ton iego R zem ińskiego, dziekana p arczew sk iego (zm. 1740) i z K ijan tab licę pam iątkow ą, pośw ięconą A tanazem u M iączyńskiem u, w ojew o d zie w o łyń sk iem u (zm. 1723), fu n datorow i kościoła, dw ustronną z herbam i i napisam i.
KSIĘGOZBIORY I DOKUMENTY
W K ijanach zn ajd u je się księgozbiór liczący k ilk aset tom ów , a w K am ionce — około stu. Są to p olsk ie i obce w y d a w n ictw a od połow y X V I stu lecia po w iek X IX , często opraw ne w p ergam in lub skórę. K ilk a starodruków zn aj d uje się w klasztorze w L ubartow ie, a p ojed yn cze egzem plarze, m szały i B iblie, p raw ie w k aż
d ym k ościele. N ajbardziej pow ołana do przej rzenia, zabezpieczenia i opracow ania ty ch zbio rów w yd a je się B ibliotek a U n iw ersyteck a K U L. K onserw acji w ym aga pergam in ow y akt fu n dacji kościoła w K ijanach z 1599 r., z za
chow aną pieczęcią w osk ow ą kardynała Jerzego R adziw iłła.
30. Kijany, kościół parafialny Sw. A nny, relikw iarzyk z oprawą filigranową, zapewne z końca X V II w., stan z 1970 r. (fot. J. Langda, ze zb. IS PAN)
30. K ijany, St. A nne parish church: reliquary w ith a filigree fram ing coming supposedly from the end of the 17th century; as per 1970
