Strajk powszechny robotników rolnych
w październiku 1919 r.
W świetle przeprow adzonych w ciągu ostatnich lat badań nauko wych 1 jaśniej ocenić możemy obecnie zasięg, charak ter i główne ośrodki ruchów strajkow ych w rolnictw ie w pierwszych latach istnienia II Rze czypospolitej. O garnęły one w końcu 1918 i na przedwiośniu 1919 r. w b. K rólestw ie czterdzieści kilka powiatów 2, a najbardziej rew olucyjny przebieg m iały na Lubelszczyźnie, w woj. kieleckim oraz w powiatach: płockim, ciechanowskim, włocławskim, kutnow skim , konińskim, ka liskim, skierniewickim , rawsko-mazowieckim, mińsko-mazowieckim i błońskim. W powiatach tych strajk i pow tarzały się kilkakrotnie, a na niektórych terenach, szczególnie woj. lubelskiego, przybierały charak ter stałego w rzenia rewolucyjnego.
W rezultacie strajków robotnicy rolni doprowadzili do podpisania umów zbiorowych, które zatw ierdzały podwyżkę crdynarii i płac,
skró-1 Por. W. S t a n k i e w i c z , W r z e n i e r e w o l u c y j n e na w s i skró-19skró-18— skró-19skró-19, K H L X II, 1955, nr 1; T. K u ź m i ń s k i , W a l k i k l a s o w e na w si lu b e l s k i e j 1918— 1919, W ar sza w a 1955; ten że, W i e ś w w a l c e o P o lsk ę L u d o w ą 1917— 1920, W a rsza w a 1960; S. K r z y k a ł a , L u b e l s k a R a d a D e l e g a t ó w R o b o tn i c z y c h , L u b lin 1957; W. R o g a l a , Z y c i e i w a l k i w s i w i e l k o p o l s k i e j w latach 1919— 1925, W arszaw a 1956; ten że, S z k i ce z ż y c i a r o b o t n i k ó w r o l n y c h W i e l k o p o l s k i w latach 1919— 1939, P o zn a ń 1957; H. M a l i n o w s k i , P o w s t a n i e i p i e r w s z y o k re s d z ia ła ln o śc i K P P , W arszaw a 1958; ten że, K s z t a ł t o w a n i e się p r o g r a m u ro lnego K P R P m i ę d z y I Z j a z d e m a III K o n f e r e n c j ą P a r t y j n ą , Z pw . 1960 nr 1; W. К u s z y k, W r z e n i e r e w o l u c y j n e na w s i p o l s k i e j w latach 1917— 1919, W arszaw a 1957; А. С z u b i ń s к i, M. S k r z e k , S t r a j k i ro ln e w W i e lk o p o l s c e 1919— 1922. Z b i ó r m a t e r i a ł ó w , W arszaiwa 1959; J. G ó j- s k i , 40 la t Z w . Z a w . Rob. R o ln y c h , W arszaw a 1960.
2 W ed łu g o fic ja ln y c h d an ych M in. P ra cy i O p iek i S p o łeczn ej stra jk i ro ln e do k w ie tn ia 1919 r., o b jęły 12 p o w ia tó w L u b elszczy zn y oraz c a łk o w ic ie lu b częścio w o p o w ia ty ; p lacki, p io trk o w sk i, p u łtu sk i, lip n o w sk i, k u tn o w sk i, soch a czew sk i, r y piń sk i, łód zk i, g a rw o liń sk i, w y so k o -m a z o w le c k i, k o lsk i, p ło ń sk i, słu p eck i, k o n iń sk i, ło m ży ń sk i, m iń sk o -m a z o w ie c k i, ostrołęck i, ła sk i, g ró jeck i, ło w ick i, g o sty n iń sk i, w ło c ła w sk i, w ę g r o w sk i, n ie sz a w sk i, sied leck i, op atow sk i, w a rsza w sk i, ciec h a now sk i, radom ski, rawsko-m azorw iecki,, sk iern iew ick i i sierpecki. Zob. „K urier P o lsk i“ z 5 k w ie tn ia 1919, nr 78. W sp r a w o z d a n iu R ad y G łów n ej ZZRR na II z je ź d z ie zw ią zk u stw ierd zo n o : „Z aw arto u m o w y z w ła śc ic ie la m i m a ją tk ó w w p ię ć d z ie się ciu k ilk u p o w ia ta ch , przy czy m ty lk o w 7 p o w ia ta ch ob eszło się b ez strajk u . N a j n iższe norm y u p osażen ia 13,5 g. ord yn arii i 350 m k; n a jw y ż sz e 16 g i 500 m k. Zob. „C hłopska D o la ” z 22 czerw ca 1919, nr 25.
PRZEGLĄD HISTORYCZNY Tom L III — zeszyt 3
STRAJK ROBOTNIKÓW ROLNYCH 1919 475
cenie dnia roboczego, zniesienie posyłek oraz w prow adzały niektóre ubez pieczenia socjalne s.
W walce o umowę zbiorową i popraw ę w arunków b y tu strajkow ali również w pierwszej połowie 1919 r. robotnicy rolni kilkunastu powia tów Wielkopolski 4. W Galicji zaś, wobec silnej więzi między stosunko wo nielicznymi stałym i robotnikam i rolnym i, a milionową masą półpro- letariatu i biedoty w iejskiej, robotnicy stanow ili bojowy elem ent w ruchach rew olucyjnych na wsi, nie w yodrębniali się jednak jako sa m odzielny czynhik polityczny.
Źródła archiw alne dotyczące strajk u październikowego są niezbyt liczne. Znajdujące się w AZHP archiw um ZZRR zawiera księgi proto kołów C entralnego S ek retariatu i Zarządu Głównego Związku, okólniki, odezwy strajkow e itp. M ateriały te pozw alają na pewne w ejrzenie w polityczną i organizacyjną stronę przygotow ania i przebiegu strajku. D okum enty zaw arte w zespołach K PP i P P S w AZHP naśw ietlają działalność i tak ty k ę obu p artii wśród robotników rolnych. Dla oceny przebiegu w alk strajkow ych pewne m ateriały znaleźć można w doku m entach władz policyjnych i w ywiadu wojskowego, znajdujących się w AAN, CAMSWewn., CAMSWojsk. oraz w AZHP. Zaznaczyć należy, że m ateriały w tych zespołach są często zdekom pletowane i archiw alnie nie opracowane. Poza ty m ch arak ter tych źródeł wymaga wzmożonego krytycyzm u w stosunku do podawanych przez nie faktów i ocen. S tra jk październikow y znalazł szeroki oddźwięk w prasie, co pozwala na uzu pełnienie m ateriałów archiw alnych. Dodatkowym źródłem są wreszcie wspom nienia i relacje uczestników strajk u i działaczy politycznych z tego okresu.
Wszystkie te· źródła świadczą o ogrom nym rozmachu życia politycz nego i społecznego wśród robotników rolnych, dzięki czemu do niedaw na zahukani, rozproszeni oraz klasowo nieświadomi fornale i służba folwarczna stanęli wówczas w przednich pozycjach w alki rew olucyjnej w kraju.
Zastanowienia godne jest zwłaszcza zjawisko burzliwego tem pa roz w oju Związku Zawodowego Robotników Rolnych. Jego inicjatorką była PPS. Jednakowoż ZZRR odzwierciedlał żywiołowe procesy dojrzewania politycznego robotników rolnych, co znalazło swój w yraz w ścieraniu się z nim wpływów PPS, W yzwolenia (silnych zwłaszcza w początko wym okresie) i K PR P.
Na przełomie 1918— 1919, kiedy K PR P głęboko w ierzyła w szybką realizację swego głównego postulatu, władzy Rad Delegatów Robotni czych, p artia koncentrow ała swe wysiłki w rozbudowie RDR i Rad De legatów Robotników Folwarcznych. Począwszy jednak od wiosny 1919 roku, w m iarę um acniania się państw a burżuazyjnego, K PRP coraz większy nacisk kładzie na organizowanie jednolitych klasowych zwią
3 Zob. D w a z w y c i ę s t w a r o b o t n i k ó w , „C hłopska D o la ” 13 k w ie tn ia 1919, nr 15, oraz te k st tzw . „Ugoidy L u b e lsk ie j” — A Z H P 318/III-17, poz. 11.
4 W szc z e g ó ln o śc i w p o w ia ta ch : grod zisk im , o stro w sk im , p le sz e w sk im , g o sty ń skim , w ągroiw iokim , ja ro ciń sk im , m o g ileń sk im , k o ścia ń sk im , w rzesiń sk im , p o zn a ń sk im [Zachód] i średzlkim, C z u b i ń s k i , S k r z e k , op. cit., s. 29— 69.
zków zawodowych. Organ K PR P na wsi, „G rom ada“, apeluje: „Trzeba w ejść do Związku, trzeba wlać weń ducha rewolucyjnego, trzeba z niego uczynić narzędzie w alki rew olucyjnej“ 5.
C harakterystyczny był przebieg II Zjazdu ZZRR, k tó ry obradow ał w W arszawie 8 i 9 czerwca 1919 r. Związek reprezentow ał już wówczas 103 tys. członków zorganizowanych w 53 oddziałach powiatowych. Na Zjeździe okazało się, że PPS-O pozycja w pełni solidaryzowała się z wnio skam i kom unistycznym i i zapewniła im w ten sposób większość. P rze wodniczył zjazdowi W. W arda z pow. kutnowskiego, popierający P P S - -Opozycję, a w późniejszym okresie aktyw ny działacz K PP. W ybitną rolę odegrał na nim Wł. Dąbrowski, kierow nik W ydziału Rolnego КС K P R P 6. Po długotrw ałej i burzliw ej dyskusji Zjazd przyjął szereg uchw ał o charakterze rew olucyjnym ,
Dla nastrojów panujących wśród robotników rolnych ch arak tery styczne jest przyjęcie jednogłośnie, a więc przy współudziale PPS, uchw ały wzyw ającej posłów socjalistycznych do ustąpienia z sejm u 7. Przyjęto rezolucję stw ierdzającą konieczność zrealizowania jedności ruchu zawodowego w całym kraju. Zjazd w yraził protest przeciwko aresztom i gw ałtom policji.
Po zaciętej walce, większością głosów przyjął następującą uchwałę: ,,Z powodu postaw ienia w Sejmie p rojektu ustaw y w spraw ie rolnej, zm ierzającego do rozparcelow ania i skolonizowania w ielkiej własności, Zjazd krajow y stwierdza, że uspołecznienie gruntów jest jedynym roz wiązaniem spraw y rolnej, która będzie rozstrzygnięta przez rząd robot niczy, w myśl interesów całego p ro letariatu “.
Przebieg zjazdu ZZRR dał w yraz rosnącem u autorytetow i K PR P wśród aktyw u robotników rolnych. Zarazem jednak uchw ała zjazdu, przeciwko wszelkim, a więc- i rew olucyjnym , formom podziału folw arków między chłopów, w konsekw encji utrudniło oddziaływanie najbardziej bo jowej i idącej za kom unistam i części robotników rolnych na wieś. Zawa żyło to niekorzystnie na dalszym rozwoju w alk rew olucyjnych w kraju.
Między bowiem chłopskim n u rtem w alki o reform ę rolną a postulata
5 Zob. R a d y R o b o tn i c z e i Z w . Z a w o d o w e , „G rom ada” czerw iec 1919, nr 11. D la zm ian w ta k ty c e K P R P ch a ra k tery sty czn y b y ł iprzebieg zjazd u 350 d e le g a tó w R D R F w L u b lin ie 2 m arca 1919. D o m in o w a ła na n im K P R P. U tw o r z y ł on jed y n ą w k ra ju W ojew ód zk ą R adę D el. F o lw a rczn y ch , zarazem jed n a k przyijął u c h w a ły w duchu w sp ó łp ra cy jej ze ZZRR; „dlatego, żeb y ak cja n a sz a b y ła jed n o lita i s o lid a r n a ”. Por. „P raw da K o m u n isty c z n a ”, m arzec 1919, nr 2.
6 „W drugim dniu zjazd u p r zy stą p io n o do g ło so w a n ia n ad d w om a w n io sk a m i, z ło żo n y m i p rzez P P S i k o m u n istó w ... W cza sie g ło so w a n ia w n io se k D ą b ro w sk ieg o p rzeszed ł 49 g ło sa m i p r zeciw k o 41”. Zofo. Z j a z d p r a c o w n i k ó w r o l n y c h , W B K , 11 czerw ca 1919. Wł. D ą b r o w s k i w siwych w sp o m n ien ia ch p isze: „P odczas g ło s o w a n ia o d b y w a ły się sc e n y w p r o st d ram atyczn e. In stru k to rzy p e p e so w se y z e sk óry w y ła z ili, aby zm u sić d eleg a tó w , b y g ło s o w a li nad w n io sk ie m M a lin o w sk ieg o ... W sp r a w ie w y b o r ó w p o szliśm y n a k om p rom is, do zarząd u w e sz ło 8 osób — po 2 osoby: P P S , P P S -O p o zy cja , K P R P i W y zw o len ie. P rezesem z o sta ł p ep eso w iec. P o za k o ń czen iu zjazd u zo sta łem a reszto w a n y w raz z R a sta w ic k im ”. A Z H P, 7345, s. 41— 43; o ra z W sp o m n ien ia F. R a s t a w i c k i e g o , A Z H P 4910.
7 T reść u ch w a ł w e d łu g S p ra w o zd a n ia z e Z jazdu R ady Gł. i Z jazd u K ra jo w e g o D el. ZZRR Rz. Pol., „C hłopska D o la ” z 22 czerw ca 1919 nr 25 oraz Z j a z d Z w i ą z k u R oln ego, „ Z w ią z k o w ie c ” z 10 lip ca 1919, nr 4.
STRAJK ROBOTNIKÓW ROLNYCH 1919 477
mi robotników rolnych pogłębiały się rozbieżności, mimo że dążenia chłopów do zm iany stosunków agrarnych przybierały coraz bardziej ostre form y. Duże zwłaszcza w rażenie w yw arły w k ra ju rozruchy chłopskie, k tó re w ybuchły w pow iatach Galicji środkowej, w m aju i czerwcu
1919 r o k u 8.
Wzmógł się zarazem nacisk mas chłopskich na Sejm w spraw ie re form y rolnej. „Wyzwolenie“ w rub ry ce „Uchwały i dom agania się“ zamieszczało wiele głosów chłopskich coraz niecierpliw iej żądających ustaw y o reform ie rolnej 9. Maciej R ataj pisze, że w śród radykalnej części k lubu poselskiego Wyzwolenia, „która była silnie zawiana ty m co się dokonało w Rosji“, dyskutow ano zam iar opuszczenia Sejm u i przejścia do rozw iązania reform y rolnej „na drodze rosyjskiej“, lub co najm niej spowodowania nowych wyborów pod hasłem „ziemia dla chłopów“ 10.
W takim klim acie zrodziła się 10 lipca, p rzy jęta większością zaledwie 1 głosu, „Uchwała o zasadach przeprow adzenia reform y ro ln ej“ u . Uchwała ta nie została ogłoszona w D zienniku U staw i stanow iła wielki m anew r sejm u, obliczony na uspokojenie opinii mas chłopskich.
Uchwała sejmowa spowodowała w zrost niezadowolenia w śród robot ników rolnych. Zaniepokojeni obszarnicy w ykorzystali bowiem brak klauzuli wykonawczej dla uchw ały lipcowej, aby w przyśpieszonym tem pie sprzedaw ać ziemię po cenach spekulacyjnych. Z parcelow anych „dziko“ folw arków bez litości usuw ali robotników, którzy tracili pracę, a nie mogli uzyskać własnego kaw ałka ziemi. W śród robotników rolnych rosło więc oburzenie przeciwko dzikiej parcelacji, które często p rzeja w iało się we w rogim stosunku do reform y rolnej w ogóle.
N astroje głębokiego niezadowolenia przejaw iły się podczas wielkiego zjazdu ponad 3000 robotników rolnych, ta k zwanego „K ongresu fo rn ali“, k tó ry odbył się 25 i 26 sierpnia 1919 w W arszaw ie12. W ożywionej dy skusji wzięło udział 69 mówców. Uwidoczniły się w niej 3 stanow iska: PPS, W yzwolenie i K PR P, PPS-O pozycja bowiem, która początkowo zgłosiła odrębną rezolucję, zrezygnowała z niej i w yraziła swą solidar ność ze stanow iskiem komunistów. Proponow ana zresztą przez P P S
-8 S p r a w o z d a n ie K o m isji N a d zw y cza jn ej rząd u stw ierd za : „ Jed n ym z n a jja sk r a w sz y c h s k u tk ó w ro zru ch ó w m a jo w y c h jest k o lo s a ln e za o str z e n ie sto su n k ó w m ię d z y d w orem a w s ią ” A A A l/ I I R TK 6424. „D oszło d o starć z w o jsk ie m , do o b o zo w a n ia po> la sa ch lu d z i u zb rojon ych w k o s y ”. Ze w s i, „R ząd i W ojsk o” z 15 m aja 1919, nr 20. Zob. te ż P o n u r e w i d m o , „ P ia st” z 11 m a ja 1919 n r 19 o raz R o z r u c h y w G a licji, „G rom ad a” z 6 czerw ca 1919, n r 11.
9 „ W y zw o len ie” z 20 k w ie tn ia 1919, n r 16; z 6 czerw ca 1919 n r 23.
10 M. R a t a j , P a m i ę t n i k z la t 1918— 1927 t. I, s. 47— 48, B ib lio te k a N arod ow a, D z ia ł ręk o p isó w . R ataj o c e n ia ł s y tu a c ję w k ra ju n a stęp u ją co : „M ało k to w ie jak k r y ty c z n y m d la S ejm u , a m o że i d la P o lsk i b y ł lip ie c 1919 r. W a ży ły s ię lo sy refo rm y roln ej w S ejm ie... Z m a g a n ie się str o n n ic tw w S e jm ie zn a jd o w a ło ż y w y o d d źw ięk n a w si. J e ż e li z tr y b u n y sejm o w ej m ó w io n o o p rzep ro w a d zen iu refo r m y p rzy p o m o cy k o s i k ło n ic, to n ie b y ły to ty lk o z w ro ty reto ry czn e. R ew o lu cja r o sy jsk a b yła je sz c z e zb yt św ie ż a , sk u tk i jej u jem n e zb yt m ało w id o czn e, by n ie o d d zia ły w a ła n a u m y s ły w P o lsce, b y n ie a n im o w a ła g o r ę tsz y c h ż y w io łó w n a w s i, zw ła szcza w K o n g r e só w c e ”. T am że, s. 47.
11 Zob. S te n o g r . S p r a w . S e j m u U st. 67 p o sie d z e n ie 10 lip ca 1919, ł. 18.
12 P i e r w s z y K o n g r e s R o b o t n i k ó w R o ln y c h , W yd. S ekr. C en traln y ZZRR Rz. P., W arszaw a 1919.
-Opozycję rezolucja różniła się od kom unistycznej chyba tylko bardziej ostrym i sfo rm ułow aniam i13.
K PR P wzywała zjazd, aby wypowiedział się „przeciw uchwalonej przez reak cy jn y sejm reform ie rolnej i za rew olucyjną walką, o utw o rzenie rządu RDR“ u . Niepowodzeniem zakończyła się próba przedsta wicieli Wyzwolenia, usiłujących nakłonić Kongres, aby w yraził poparcie dla uchw ały z 10 lipca 1919 15. Duża zręczność taktyczna cechowała sta nowisko PPS, która w ystąpiła z ostrą k ry ty k ą uchw ały w sprawie re form y rolnej, mimo że posłowie ZPPS głosowali za nią w S e jm ie ie. Rezolucja P P S stw ierdzała, że Sejm nie odzwierciedla rzeczywistego układu sił i dlatego „powinien być rozpędzonym“. Proponowała „prow a dzenie w możliwie szerokich rozm iarach zbiorowej gospodarki w ro ln i ctw ie“. Zastrzegała się jednak, że nie chce narzucać robotnikom rolnym zespołowego w ładania ziemią. Przyznaw ała, że reform a rolna projekto w ana przez sejm nie odpowiada dążeniom robotników rolnych, zarazem jednak form ułowała, że: „Zjazd postanaw ia dążyć do w yzyskania w szystkich korzystnych stro n tej reform y“. Stanowisko P P S zdobyło sobie popularność w śród delegatów i stanowiło podstawę dla uchwał Kongresu.
Uchwały te świadczą zarazem o rew olucyjnych nastrojach robotni ków 17. Odrzucili oni bowiem popieraną przez prawicę P P S koncepcję arb itrażu i komisji rozjemczych zaw artą w ustaw ie sejmowej 18. W za gadnieniach taktycznych delegaci poparli więc stanowisko komunistów, którzy głosili konieczność przygotow ania się do strajk u w obronie po stulatów ZZRR. K ongres wezwał robotników rolnych do w alki przeciw ko „dzikiej parcelacji“, postulował, aby ziemia obszarnicza przeszła w ręce służby folwarcznej, bezrolnych i m ałorolnych bez w ykupu, kate gorycznie żądał zaprzestania represji w stosunku do ZZRR oraz uw ol
13 „Z w alczać sejm o w ą r e fo r m ę roln ą i w e z w a ć m a sy ro b o tn ik ó w ro ln y ch do n ied o p u szczen ia d o p a rcela cji. Z iem ia m:usi b y ć odebrana o b sza rn ik o m i u sp o łecz n io n a je d y n ie d rogą r e w o lu c ji so c ja ln e j”. R ezo lu cja P P S O pozycji. T am że, s. 13— 14. P o g lą d y P P S -O p o zy cji: T. Ż a r s k i , Co to je s t r e w o l u c j a i d la c z e g o ona c h ło p u b e z r o l n e m u i m a ł o r o l n e m u p o t r z e b n a , „C hłopska D o la ” z 26 sty czn ia 1919, n r 4.
14 P i e r w s z y K o n g r e s R o b o t n i k ó w R o ln y c h , s. 16— 17. C zo ło w y m m ó w cą z ra m ie n ia K P R P b y ł S zczep a n R yb ick i. J. B o k , u c z e stn ik k o n g resu ipisze w sw y c h w sp o m n ien ia ch : „ D eleg a ci w y s łu c h a li jeg o p r z e m ó w ie n ia z p o w agą. N ie b y ło ani jed n eg o p ro w o k a cy jn eg o okrzyku. K ied y sk oń czył, rozległy s ię o k la sk i“. Zob. For n a l s k i t r u d i bó j, W arszaw a 1960, s. 80.
15 P i e r w s z y K o n g r e s R o b o t n i k ó w R o ln y c h , s. 16— 17. 16 T am że, s. 8— 11.
17 W. K u s z y к p o w ta r z a b e z k r y ty c z n ie za „ R o b o tn ik iem ” p o g lą d o rzekom ej ca łk o w itej p orażce K P R P n a k o n g resie. N ie u w z g lę d n ia jed n a k m a n ew ru P P S , która szereg p o stu la tó w K P R P w łą c z y ła do sw e j r e z o lu c ji a n i też sp ra w o zd a n ia z k o n g resu , za m ieszczo n eg o w o r g a n ie P P S -O p o z y c ji, g d z ie m . in. czytam y: „S p ro w a d zili na sa lę obrad k ilk u d z ie s ię c iu c z ło n k ó w o rg a n iza cji w a rsza w sk iej u zb ro jo n y ch w k ije. P o d cza s g ło s o w a n ia r e z o lu c ji n a szej p o d n ie śli on i n ieo p isa n y w rzask , b iją c k ija m i po ręk ach g ło s u ją c y c h i zm u sza ją c do ich op u szczen ia. W y tw o r z y ł się str a sz liw y tu m u lt, z k tó reg o sk o r z y sta ło p rezyd iu m , o g ła sza ją c r e z o lu c ję P P S za p rzy jętą , choć n ie p o d liczo n o w c a le g ło s ó w ”. Por. W. K u s z y k , op. cit., s . 161 o r a z K o n g r e s r o b o t n i k ó w r o l n y c h , „W alk a” z 1 w r z e śn ia 1919, n r 1, s. 6.
18 O z a ł a t w i e n i u z a t a r g ó w z b i o r o w y c h p o m i ę d z y p r a c o d a w c a m i a p r a c o w n i k a m i r o l n y m i , „M onitor P o ls k i” z 31 m a rca 1919, n r 73; „G rom ada” z 20 k w ie tn ia 1919, n r 9.
STRAJK ROBOTNIKÓW ROLNYCH 1919 479
nienia wszystkich aresztowanych. W nie opublikow anej uchw ale Kongres upoważnił Zarząd Główny do proklam ow ania strajk u powszechnego dla poparcia tych żądań 19.
Uchwały K ongresu ZZRR w płynęły na zaostrzenie się walki robot ników rolnych przeciwko „dzikiej parcelacji“ . Źródła archiw alne i prasa podają wiele faktów przepędzania geometrów, niedopuszczania na pola dworskie chłopów, pragnących nabyć ziemię itp.20 W ten sposób robot nicy przygotow ując się do decydującej w alki z obszarnikam i osłabiali jednak swą pozycję wśród chłopów.
Powszechne zainteresow anie w k ra ju wzbudziło posiedzenie Rady Głównej ZZRR (11 i 12 września 1919), m ające na celu konkretyzację uchw ał k o n g re su 21. Brało w niej udział 43 delegatów powiatowych Z w iązku22. Obecni byli również goście z G alicji i Śląska Cieszyńskie go 23. Rada Główna postanow iła zwrócić się do rządu i Zw. Ziemian z kategorycznym i żąd an iam i24: 1) natychm iastowego i bezwarunkowego zaprzestania parcelacji; 2) unieważnienia wszystkich transak cji sprzeda ży ziemi, zaw artych po 10 lipca 1919; 3) przekazania robotnikom rolnym i m ałorolnym ziemi obszarniczej bez w ykupu; 4) zorganizowania gospo darki na tych gruntach przy współudziale ZZRR; 5) zw alniania i p rz y j mowania robotników jedynie za pośrednictwem Związku; 6) dotrzym y wania umów zbiorowych; 7) uwolnienia wszystkich aresztowanych członków i pracow ników Związku; 8) przyjęcia do pracy wszystkich w ydalonych robotników. W razie odrzucenia powyższych żądań, Rada postanowiła proklam ować strajk powszechny robotników rolnych. Uchwalono również, aby zwrócić się o poparcie strajk u do następujących organizacji: Komisji C entralnej Zw. Zaw., Zw. Zaw. K olejarzy, Zw. P ra cowników Poczty i Telegrafu, R ady Stowarzyszeń Pracowniczych, Zw. Prac. Branżowych, do KW R ad Del. Robotniczych oraz do kierow nictw partii robotniczych i stronnictw ludowych.
Rada Główna powołała nowy skład S ekretariatu Centralnego, który stał się sztabem przygotow ań strajkow ych 25. Z ram ienia P P S do władz kierowniczych ZZRR wszedł wówczas J. Kwapiński, k tó ry odegrał w związku tak ważną rolę, M. Nowicki, W. Fabierkiewicz, K. Kuczewski
19 Por. P o sied zen ie S ek retariatu G en eraln ego ZZRR z 30 sierp n ia 1919, AZH P, 318/IH 17, poz. 2, t. 2, k. 4— 6.
20 Por. T. K u ź m i ń s k i , op. cit., s, 192— 194.
21 P ro to k o ły zebrań S ek r e ta r ia tu C en traln ego ZZRR, A Z H P, 318/ΙΠ -17, t. 2, k. 7— 8; Z p o s i e d z e n ia R a d y G ł ó w n e j ZZRR , „R o b o tn ik ” z 16 w r z e śn ia 1919, nr 309. J a k Z Z R R p r z e p r o w a d z a ł p e r t r a k t a c j e z o b s z a r n i k a m i i r z ą d e m , „N ied ola C h ło p sk a ” z 19 p a źd ziern ik a 1919, n r 6.
22 W m y śl sta tu tu ZZR R R ada G łów n a sta n o w iła n a czeln ą in sta n c ję Z w iązk u . W jej sk ład w c h o d z ili d e leg a ci z o d d zia łó w p o w ia to w y c h . K ad en cja jej tr w a ła 1 rok. R ada G łów n a w y b ie r a ła spośród sie b ie sta le u rzęd u ją ce p rezy d iu m zw a n e S ek reta ria tem C en traln ym . Por. S t a t u t Z w i ą z k u Z a w o d o w e g o R o b o t n i k ó w R o ln y c h R zeczy p o sp o litej P o lsk iej, W arszaw a 1919, s. 7.
23 S ek reta ria t G en era ln y P P S w sw y m liś c ie do K W P P S G a licji i Ś lą s k a C ieszy ń sk ieg o p isze: „C hodzi o rea liza cję u c h w a ł nad'Zw yczajnego Z jazd u R ob. R oln ych oraz p rzep ro w a d zen ie g ru n to w n y ch zm ian w S e k reta ria cie Z w iązk u w m y ś l in te r e só w n aszej p a r tii”, w S e k r e ta r ia c ie „ w ięk szo ści n ie m a m y ”, zaś „op a n o w a n ie ZZR R, k tóry ju ż d ziś liczy z górą 100 ty s. c z ło n k ó w m ieć b ęd zie ty m w ię k s z e zn a czen ie, że w ten sp osób w p ro w a d zim y 3 d e le g a tó w z ra m ien ia Z w ią zk u do K C Z Z ”. A Z H P, 305/VI, t. 19, pkt. I, poz. 43.
24 U c h w a ł y R a d y G ł ó w n e j , „ Z w ią z k o w ie c ” z. 30 p a źd ziern ik a 1919, nr 2, s. 4. 25 A Z H P 318/III 17, poz. 2, t. 2, k. 16— 18 oraz t. I, k. 24— 25.
oraz dokooptowany później T. S zturm De Sztrem. Do S ek retariatu Cen tralnego weszło kilku w ybitnych działaczy K PR P: Wł. K owalski- -Grzech, członek КС K PR P, E. Sokołowski-Ziemiński, ówczesny kie row nik W ydziału Rolnego КС K PR P, R. Jabłonow ski-G ruszecki, w ybit ny ekonom ista rolny, później (po zwolnieniu z więzienia) dokooptowany został Wł. Dąbrowski. PPS-O pozycję reprezentow ali T. Żarski i W. W ar- da, W yzwolenie zaś T. Nocznicki i M. Margol.
Ja n K w apiński w y brany został prezesem Sekr. Centralnego, Edw ard Sokołowski generalnym se k re ta rz e m 26. T. Duracz, w ybitny obrońca ko m unistyczny, został radcą praw nym ZZRR. W stałej łączności z władzami związku pozostawał Sz. Rybacki, członek КС K PR P, z ty tu łu swego stano wiska wiceprzewodniczącego W ydziału Wykonawczego КС ZZ 27. Zgru powanie ty lu w ybitnych działaczy K PR P w kierow nictw ie ZZRR i ich bliskie współdziałanie z PPS-O pozycją zapewniły partii kom unistycznej duże w pływ y we władzach Związku.
Uchwały R ady Głównej ZZRR w ysunęły spraw ę strajk u rolnego na czołowe miejsce życia politycznego kraju. Rada Naczelna P P S omówiła list S ek reta riatu ZZRR n a swym posiedzeniu 18 września 1919 28. Spraw ę stra jk u rolnego zreferow ał J. Kwapiński. Pismo ZZRR odczytał J. So chacki. Przeciwko strajkow i w ystąpił zdecydowanie F. Perl. Złożył on wniosek stw ierdzający, że ,,Rada Naczelna uważa chwilę obecną za nie odpowiednią do stra jk u rolnego“ . Większość R ady Naczelnej wypowie działa się jednak za rezolucją zgłoszoną przez Sochackiego, M alinow skiego, Szczerkowskiego i Stańczyka: „W razie, o ile by pokojowa akcja ZPPS nie doprowadziła do zadow alających wyników... P P S z całą siłą poprze inicjatyw ę ZZRR i w porozum ieniu z zawodowymi organizacja m i robotników zawezwie cały p ro letariat do strajk u powszechnego... RN upoważnia CKW do akcji w tej spraw ie“. Za ustępstw o wobec p ra wicy P P S uznać jednak należy dodatkową poufną uchw ałę głoszącą, że „E w entualny stra jk Rada Naczelna rozumie jako krótkoterm inow y stra jk dem onstracyjny“. Uchwała ta nie została opublikow ana i kierow nictwo ZZRR miało praw o ocenić postanowienia RN PPS, jako jedno znaczną deklarację poparcia dla strajk u . F akt te n odbił się fatalnie na losach w alki robotników rolnych.
Poważnym ciosem dla ZZRR było zdecydowane w ystąpienie przeciw
26 N a p o sied zen iu S ek r. C en tra ln eg o 1 T. Ż arsk i d o m a g a ł się , aby śc iśle trzy m a ć się u c h w a l R a d y G łów n ej, k tóra orzekła, ż e „Z iem iń sk i m a b y ć w ic ep rezesem 1 p e łn ić fu n k c je sek reta rza ”. T am że, 318/Ш 17, ρ ο ζ. 2, t. 2, k. 9— 11.
27 W liipcu 1919 r. na n a ra d zie zw . za w o d o w y ch w L u b lin ie p o sta n o w io n o u tw o r z e n ie je d n o lity c h zrwłążków k la so w y c h . W sk ła d n o w o w y b r a n e j K o m isji C en traln ej ZZ w e sz ło 13 c z ło n k ó w P P S i 11 c z ło n k ó w K P R P oraz 2 cz ło n k ó w P P S -O p o z y c ji. P rzew o d n iczą cy m W y d zia łu W y k o n a w czeg o KCZZ z o sta ł Z. Ż u ła w s k i z P P S , zastęp cą p rzew o d n iczą ceg o Sz. R y b a ck i z K P R P , sek r e ta r z e m g e n e r a ln y m A . Z d a n o w sk i z P P S , za stęp cą sek reta rza M. Z d zia rsk i z K PR P. W sk ła d W y d zia łu W y k o n a w czeg o w c h o d z ili poza ty m w y b itn y k o m u n ista _ W ł. U lm a n , z ra m ien ia zaś P P S -O p o z y c ji A. L an d y. Por. N a r a d y Z j e d n o c z e n i o w e ,„ Z w ią zk o w iec” в 10 sie r p n ia 1919, n r 1; S p r a w o z d a n i e К С K l a s o w y c h Z w . Z a w o d o w y c h 1919— 1920, W arszaw a 1920, s. 6— 7.
28 P ro to k o ły p o sied zeń R ad y N a czeln ej P P S . P o sie d z e n ie z 18 w r z e śn ia 1919 A Z H P 305/VI t. 7, podt. 1, k. 4. oraz R a d a N a c z e ln a P P S , „ R ob otn ik ” z 19 w r z e ś n ia 1919, n r 312.
STRAJK ROBOTNIKÓW ROLNYCH 1919 481.
ko strajkow i Zarządu Głównego W yzw olenia29, k tóry uznał postulaty robotników rolnych za sprzeczne z program em stronnictw a i z uchw ałą sejm u z 10 lipca 19 1 9 30. Stanowisko Wyzwolenia było tym większym zaskoczeniem, że na Radzie Głównej ZZRR przedstawiciele ludowców w ystępowali za strajkiem . W m yśl oświadczenia J. Kwapińskiego, wnio sek o konieczności proklam ow ania strajk u pierw szy w ysunął reprezen tu jący Wyzwolenie M. M a rg o l31.
W rezultacie publicznego wypowiedzenia się Zarządu Głównego W yzwolenia przeciwko strajkow i S ek retariat C entralny p rzy jął n astę pującą uchwałę: „Wobec stanow iska ludowców w spraw ie ew entualnego strajku , przedstawiciele ludowców są w ykluczeni z Komisji S trajk o wej 32. Faktycznie zaś Wyzwolenie wycofało się w ogóle z władz cen tral nych ZZRR.
W w yniku tej uchw ały nastąpiła zasadnicza zmiana w układzie sił w kierow nictw ie ZZRR. O dtąd bowiem na posiedzeniach Centralnego S ek retariatu i Centralnego K om itetu Strajkow ego przedstawiciele K PR P wraz ze w spółpracującym i z nimi członkami PPS-O pozycji uzyskali stałą przew agę nad zwolennikami PPS. K PR P w ten sposób mogła n a dawać kierunek przygotowaniom do strajk u powszechnego.
Poważna różnica zdań między większością składającą się z K PR P i PPS-O pozycji oraz mniejszością pepesowską przejaw iła się w czasie dyskusji nad odpowiedzią Zw. Ziemian na żądanie ZZRR 33. Większością głosów przyjęto rezolucję zaproponowaną przez Sokołowskiego-Zie- mińskiego. Oceniła ona odpowiedź obszarników jako odrzucenie żądań służby folw arcznej. W związku z ty m rezolucja głosi: „S ek retariat Cen tra ln y ZZRR, uważa za bezcelowe dalsze prowadzenie układów z rządem i Związkiem Ziem ian i postanaw ia zgodnie z uchw ałam i Rady Głównej ZZRR, proklam ować strajk powszechny robotników rolnych od ponie działku 13 X br.“.
W odpowiedzi na to K w apiński w im ieniu grupy P P S oświadczył, że „powyższej uchw ale się nie podporządkuje, uważając za konieczne dalsze prowadzenie rokow ań“. Przedstaw iciele K PR P dążyli jednak do zachowania jedności działania z P P S i dlatego po dłuższej dyskusji do szło do uzgodnienia poglądów. Jednogłośnie zapadła bowiem uchwała, aby po raz ostatni „ultym atyw nie“ wystąpić do Zw. Ziemian i rządu
28 Co u c h w a li ł i p o s t a n o w i ł Z. Gł. i K l u b P o s e ls k i P S L W y z w o l e n i e , „W yzw o le n ie ” z 28 w r z e śn ia 1919, nr 39; P S L W y z w o l e n i e w s p r a w i e s t r a j k u ro lnego, „G a zeta P o ls k a ” z 28 w r z e śn ia 1919, n r 341.
30 St. Thuigutt, k tó ry b y ł w n io sk o d a w c ą r e z o lu c ji aratystrajkow ej, w sw y m w y w ia d zie p ra so w y m stw ierd ził: „ N ie w id z ę p rzed e w s z y stk im ża d n y ch isto tn y c h różn ic m ię d z y sta n o w isk ie m n a szy m a p o g lą d a m i P P S . I m y i o n i u w a ż a m y stra jk w te j c h w ili za k a ta s tr o fę , k tórej zap ob iec n a leży . J e ż e li m y poza ty m stw ie r d z a m y, ż e jest on ta k ż e p e łn ą p e r fid ii p róbą ż y w io łó w z g o ła n ieo d p o w ied zia ln y ch rozp ętan ia w krajiu an arch ii, to n ie p rzyp u szczam , żeb y te n p ogląd m ó g ł p o d lec z a p rzeczen iu w sfera ch k ie r o w n ic z y c h P P S ”. W y stą p ien ie T h u g u tta sta n o w i ch a r a k tery sty czn y k o m en ta rz do o p u b lik o w a n ej u c h w a ły R ad y N a czeln ej P P S , w y rażającej p o p a rcie dla strajk u . Por. N o w y k u r s u l u d o w c ó w , „G azeta P o lsk a ” z 22 w r z e śn ia 1919, nr 335.
31 Por. S p ra w o zd a n ie K w a p iń sk ieg o na III Z jeźd zie ZZRR, „N ap rzód ” z 13 gru d n ia 1919, n r 284.
32 A Z H P, 318/III, p o z. 2, t. 2, k. 11— 12.
33 P o sie d z e n ie C en tra ln eg o S ek reta ria tu ZZRR z 10 p a źd ziern ik a 1919, A Z H P , 318/III 17, t. 2. k. 16— 18.
z propozycjam i porozumienia, z ty m jednak, że „w razie odmownej od powiedzi ziemian, dalsze pertrakcje m ają być zerw ane i strajk robotni ków rolnych m a być rozpoczęty w czw artek 16 października“.
Na następnym posiedzeniu S ekretariatu omawiano p ro jek t odezwy s tra jk o w e j34. Przedm iotem dyskusji były dwa projekty: opracowany przez E. Sokołowskiego-Ziemińskiego reprezentow ał stanowisko K PR P 1 PPS-Opozycji, zaś przedstaw iony przez T. Szturm de Sztrem-M ałego w yrażał poglądy PPS. W odróżnieniu od projektu Sokołowskiego ode zwa P P S akcentow ała jedynie najbardziej aktualne ekonomiczne postu laty. Głosowanie miało charakterystyczny przebieg. Początkowo przy jęto większością głosów pro jekt Sokołowskiego-Ziemińskiego. Wówczas jednak Sokołowski złożył oświadczenie, że w celu zachowania jedności w kierow nictw ie strajk u odezwę swoją, mimo że uzyskała większość, wycofuje. Przyjęto i w ydrukow ano odezwę proponowaną przez PPS, którą rozkolportowano przy pomocy ap aratu ZZRR i obu partii ro botniczych.
Żywy niepokój w kołach burżuazyjnych wzbudził fakt, że równo cześnie z narastaniem strajk u rolnego silne w rzenie panowało wśród robotników miejskich. S ytuacja gospodarcza k ra ju była ciężka. P a ń stwowy U rząd Pośrednictw a P racy zarejestrow ał 1 lipca 1919 rekordo wą liczbę 453 422 bezrobotnych. Trudności aprow izacyjne i masowe bez robocie doprowadziły do m anifestacji głodowych w kraju. Głośnym echem odbiły się zwłaszcza w ydarzenia z 17 września 1919 w Łodzi, gdzie w czasie m anifestacji strajk ujących robotników drogowych doszło do w alk ulicznych z policją i wojskiem. Padli zabici i ran n i z obu stron :i5. W ypadki łódzkie spowodowały strajk i solidarnościowe w kraju , m. in. w zakładach wojskowych na Pradze.
D em onstracje bezrobotnych odbyły się również w K rak o w ie3B, w Częstochowie, gdzie od kul policji 1 robotnik został zabity i 3 ra n nych, oraz w Płocku i innych miejscowościach. N apięta była również sytuacja w stolicy. 18 w rześnia strajkow ali tram w ajarze warszawscy 37, 2 października odbyły się burzliw e dem onstracje bezrobotnych, 7 paź dziernika w ybuchł strajk metalowców. Pod wpływem tych nastrojów W arszawska Rada Delegatów S. N. pozostająca pod wpływ am i P P S przyjęła uchwałę, że: „robotnicy stolicy na wezwanie KW RDR poprą wszelkimi rozporządzalnym i środkami dążenia robotników rolnych do zdobycia wolności organizacji oraz do położenia kresu tzw. dzikiej p ar celacji“ 38.
31 A ZH P, З Ш Ш 17, t. 2, k. 18.
35 Odezrwa R ady Zw. Z.aw. Ł odzi, A ZH P, 318/11-9, k. 4. W ed łu g m eld u n k u II Oddz. zg in ęło 3 r o b o tn ik ó w i 2 p o lic ja n tó w , m. in. p rzo d o w n ik B. Sztorc. A ZH P, 296/11, t. 17. P ra sa p o d a w a ła zn a c z n ie w ię k s z ą liczb ę ofiar. W y p a d k i w Ł o d z i, „D zień P o ls k i” z 20 w rześn ia 1919, nr 25; W c z o r a j s z e w y p a d k i , „K u rier Ł ó d z k i” z 18 w rześn ia 1919, nr 249. O rgan N ZR stw ierd za : „Z d n iem k a ż d y m coraz g o rzej d zieje się w R zeczy p o sp o litej naszej... Z n a jd u jem y się w p rzed ed n iu burzy, k tó ra zb liża s ię do n a s z za w ro tn ą szy b k o ścią . P r z e d b u r z ą , „S p raw a R o b o tn icza ” z 21 w rześn ia 1919, n r 53. 30 W i e l k a d e m o n s t r a c j a g ł o d o w a w K r a k o w i e , „ R ob otn ik ” z 20 w rześn ia 1919, nr 313. 37 S t r a j k p r a c o w n i k ó w t r a m w a j o w y c h , „G azeta P o ls k a ” z 19 w r z e śn ia 1919, n r 332. 38 U c h w a ł y R a d y D e l e g a t ó w R o b . S. N., „G azeta P o ls k a ” z 27 w rześn ia 1919, n r 340 oraz D a ls z e p o d b u r z a n i e fo r n a li, „Z iem ia L u b e lsk a ” z 19 m a ja 1919, nr 417.
STRAJK ROBOTNIKÓW ROUNYCH 1919 483
N astroje strajkow e panow ały również wśród kolejarzy. Na zebra niach kolejarzy w Krakowie, Przem yślu i Lwowie domagano się p rokla mowania strajku . K rajow y zjazd ZZK wystosował do rządu ułtym atyw - ne żądania w spraw ie polepszenia w arunków aprow izacyjnych i zmian w pragm atyce służbowej, zapowiadając stra jk pow szechny39. S tały ferm ent panow ał na terenie Zagłębia Dąbrowskiego, gdzie 25 sierpnia 1919 zakończył się 10-dniowy strajk g ó rn ik ó w 40. 8 października 1919 w ybuchł strajk w cukrow niach 41. Lokalne strajk i m iały miejsce w wielu
zakładach pracy.
R aporty Komendy Gł. Policji Państw ow ej donoszą: „Policja w ar szawska zaspokojona na razie 13-tą pensją i w ypłaceniem dodatku, do strajk u się nie przyłączy. Zapał do stłum ienia rozruchów jest jednak bardzo m ały“ 42. W innym raporcie znajdujem y następujące stw ierdze nie: „Związki Zawodowe ogromnie życzliwie odnoszą się do strajk u Robotników Rolnych, w razie silnych rep resji rządowych hasło strajk u powszechnego niew ątpliw ie zwycięży. Komuniści silnie ag itu ją za tym “ 43.
Do bawiącego w P ary żu prem iera Paderew skiego MSZ przesyła de pesze utrzym ane w alarm ującym tonie 44.
W ówczesnej sytuacji politycznej Polski robotnicy rolni w ysuw ali się na pierwsze pozycje w alki mas pracujących przeciwko reakcyjnej polityce rządu i wojnie antyradzieckiej o rew olucyjne przeobrażenia w kraju. Szereg obiektyw nych czynników u tru d n iał realizację tych po stulatów . P ro letariat przem ysłowy był osłabiony w , w yniku dezorgani zacji gospodarki narodow ej i w swej większości bezrobotny. Rozbicie zaś RDR przez praw icę P P S spowodowało przygnębienie wśród robotników.
K P R P liczyła na to, że bojowy zryw robotników rolnych pobudzi do czynu ośrodki robotnicze w k ra ju i spowoduje nowy wzrost fali rew olu cyjnej. Z tego też powodu było do przewidzenia, że rząd oraz p artie go popierające uczynią wszystko, aby strajk złamać 45.
Spraw a strajk u rolnego rozpatryw ana była w sejm ie 14 października
39 C z y w y b u c h n i e s t r a j k k o l e j a r z y , „Z iem ia L u b e lsk a ” z 15 m aja 1919, nr 424; G r o z i n a m s t r a j k k o l e j o w y . O k ó l n i k Min. K o le i, „K urier P o ls k i’' z 18 p a źd ziern i k a 1919, nir 273.
40 U z y sk a li on i p o d w y żk ę o 30°/o i ak ord ow ych o 25%, ale w zro st d rożyzn y p rzek reślił tę p o d w y żk ę. „G łos P r a c y ” z 28 sie r p n ia 1919, n r 97.
41 „ R ob otn ik ” z 8 p a źd ziern ik a 1919, nr 333. 42 A ZH P, R aport z 3 p a źd ziern ik a 1919, 278/II-1. 43 T am że, R aport z 16 p a źd ziern ik a 1919.
44 Zob. A A N Z esp. P a d erew sk ieg o , 553, k. 2— 3. „ N a sze sto su n k i w e w n ę tr z n e są po p ro stu p o tw o r n e — p is z e 25 w r z e śn ia 1919 do prem iera P a d e r e w sk ie g o w ic e m in iste r Wł. S k rzy ń sk i. — N iem cy w y w o z ili d w ie tr z e c ie zb iorów , jed n a k jak oś s ię żyło. D ziś, w p a rę ty g o d n i po zbiorach, R ząd n ie m a na sk ła d a ch zboża ani na jeden dzień. S tra jk k o le jo w y b y w y sta rczy ł, aby m ia sto m w ciągu 24 g o d zin zabrakło ch le b a ”.
45 R aport II O ddz. M SW ojsk. stw ierd za: „ O statn ie w y p a d k i w Ł odzi, k tó re ży w o za n iep o k o iły o p in ię sp o łeczn ą , m n o żą ce s ię w za trw a ża ją cy sposób str a jk i rodne, ro sn ą ce ja k grzy b y po deszczu , za p o w ied zi str a jk u p o w szech n eg o — w s z y s t k o to w sk a zu je, że rozp oczęła się w ie lk a , p la n o w a n a akcja w y w r o to w a , p rzeciw k o której P o lsk a m u si w y tę ż y ć w s z y s tk ie sw e siły , je ż e li w w a lc e te j n ie ch ce u le c i u to n ą ć w m ę tn y c h fa la c h p o to p u id ącego od w sc h o d u ”. CAM SW , ż/8, t. 1, poz. 73.
1919 r.46. Przedstaw iciel endecji, Głąbiński, zgłosił następujący wniosek nagły: „Wzywa się rząd, aby w całej pełni i z całą energią zastosował przepisy ustaw y przeciw spraw com akcji przeciw państw u i bezpie czeństwu publicznem u, tudzież przeciw podstawom b y tu społeczeństwa skierow anej oraz by zawczasu przedsięwziąć wszystko celem zapobie żenia następstw om tej zbrodniczej agitacji“. Przeciwko tem u wnioskowi w ystąpił w im ieniu ZPPS poseł Niedziałkowski, k tó ry zarzucił Związko wi Ziemian, że świadomie prowokował stra jk rolny, aby uzyskać p re tek st dla rozbicia ZZRR przy pomocy siły zbrojnej. Wniosek Głąbiń- skiego został jednak p rzy jęty i posłużył jako uzasadnienie dla władz adm inistracyjnych do przeprow adzenia generalnej rozpraw y z robotni kami rolnym i. Większość Sejm u zam anifestowała w ten sposób solidar ność z najbardziej wsteczną grupą społeczną — z obszarnikami.
M inisterstwo Spraw W ew nętrznych wydało specjalny o k ó ln ik 47,. w zyw ający' władze adm inistracyjne do wzmożenia represji w stosunku do oddziałów ZZRR i jego działaczy. Okólnik, na podstawie ustaw y z 25 lipca 1919 o w prow adzeniu stan u wyjątkowego, przekazyw ał do dy spozycji starostów oddziały wojskowe.
Dla postaw y prasy burżuazyjnej charakterystyczne są arty ku ły „K uriera W arszawskiego“, który wzywa rząd do rozpraw y z ZZRR, jako z organizacją opanow aną przez kom un istów 48. Pisze on: „Dziś w Zarz. Gł. Związku zasiada 4 komunistów, 2 socjalistów i 2 z Wyzwolenia. ...Stronnictw o W yzwolenia umyło już od tej roboty ręce... Jedynym i kierow nikam i są w istocie komuniści, dążący do przew rotu — do dyk ta tu ry p ro letariatu “. „Nie wątpimy, że rząd ty m razem w yciągnie z tego wszystkie właściwe wnioski. G dyby się bowiem zaw ahał choć na chwilę, państw o polskie mogłoby zadrżeć w swych posadach“ 49.
Kierownictwo ZZRR zdawało sobie spraw ę z tego, że zapowiada się zaciekła w alka i czyniło do niej staranne przygotowania. O zjeździe ro botników rolnych pow. zamojskiego donosi korespondent, że „fornale wypowiedzieli się za w alką pod hasłem : zwyciężyć lub zginąć“ 50. P ełną solidarność z uchw ałam i Rady Głównej w yraził również zjazd ZZRR powiatów nieszawskiego i włocławskiego. Brało w nim udział 470 dele gatów reprezentujących 9000 zorganizowanych członków 51. W powiecie kutnow skim na wiecu służby folw arcznej uchwalono przystąpić do strajk u , oraz aby „służby domowej nie dopuścić do w ykonywania ja
49 Sten . S p r a w . S. V., 88 p o sie d z e n ie z 14 p a źd ziern ik a 1919, ł. 35— 37. F o r m a l ną p o d sta w ę p r a w n ą dla te g o w n io sk u sta n o w iła u sta w a z 2 sierp n ia 1919 o za b ezp iecz en iu sp rzętu i z a sie w ó w ro ln y ch , p rzew id u ją ca za n a m a w ia n ie lu b sk ła n ia n ie do str a jk ó w ro ln y c h k a ry d o 6 m ie się c y aresztu w d ro d ze a d m in istra cy jn ej. „ D zien n ik U s ta w R P ”, 1919, n r 64, s. 674, p. 383.
47 Z M i n i s t e r s t w a S p r a w W e w n ę t r z n y c h , „M onitor P o ls k i” z 14 października. 1919, nr 221.
48 G r o ź b a s t r a j k ó w r o l n y c h , „K urier W a r sz a w sk i” z 12 p a źd ziern ik a 1919, rur 282.
49 N o w e p r ó b y — n o w e p l a n y , „K urier W a rsza w sk i” z 13 p a źd ziern ik a 1919, nr 283.
50 Z p o w i a t u z a m o j s k i e g o , „ N ied o la C h ło p sk a ” z 5 p a źd ziern ik a 1919, n r 4. 51 Z p o w . w ł o c ł a w s k i e g o i n i e s z a w s k i e g o , „N ied ola C h ło p sk a ” z 12 p a źd zier n ik a 1919, n r 5.
STRAJK ROBOTNIKÓW ROLNYCH 1919 485
kichkolw iek robót, które służą do zaspokajania potrzeb obszarników i oficjalistów “ 52.
Na terenie powiatów częstochowskiego i radomszczańskiego zwoły wano wiece pod hasłem ziemi bez w ykupu. W gm. Brzeźnica odbyło się 11 podobnych wieców. W pow. łom żyńskim w ybuchły strajk i lokalne w kilku fo lw ark ach 53. U chw ały o przystąpieniu do stra jk u rolnego przy jęło 200 delegatów folw arcznych pow. tu rec k ieg o 54, zjazd powiatowy rzem ieślników dworskich pow. jędrzejowskiego oraz zjazd ZZRR pow. k aliskieg o55. P ełne poparcie dla strajk u powszechnego w yraził zjazd zarządów powiatowych ZZRR woj. lubelskiego 5G. 4000 robotników ro l nych pow. tomaszowskiego w yraziło swe poparcie dla strajk u „aż do ostatecznego zw ycięstw a“ 57. Podobną uchw ałę powzięło 3000 robotników rolnych pow. puławskiego, zjazd rob. rolnych pow. biłgorajskiego oraz 1200 fornali zebranych w Chełmie 58.
Bezpośrednią przyczyną w ybuchu strajk u było oświadczenie przed stawiciela rządu, w icem inistra Becka, że „wobec uchw ały Sejmu, doma gającej się energicznej akcji przeciw strajko m rolnym , uważa dalsze ro kowania za zbyteczne“ 59. N aw et kom unikat rząd o w y 60 podkreśla, że p ertrak tacje były w tedy jeszcze w toku i że przedstaw iciele ZZRR oświadczyli swą gotowość do rozpatrzenia wniosków Zw. Ziemian, jeżeli rząd zarządzi uw olnienie w szystkich aresztow anych członków ZZRR i cofnie okólnik do starostów w zyw ający do represji w stosunku do lo kalnych oddziałów ZZRR.
""Przewodniczący ZZRR, K wapiński, w w ywiadzie prasow ym oświad czył, że nie otrzym ał żadnego zawiadomienia o tym , że rząd definityw nie odrzucił żądania ZZRR 61. W świetle powyższego z w ielu stron skiero w ano pod adresem J. Becka uzasadniony zarzut, że w jego nagłej decyzji zerw ania rozmów z przedstaw icielam i ZZRR tkw ił elem ent prowokacji.
S trajk powszechny robotników rolnych rozpoczął się w godzinach rannych 16 października i mimo zdecydowanego przeciw działania obszar ników i władz państw ow ych rozszerzał się w ciągu dni następnych. Cele i zadania strajk u form ułow ała odezwa C entralnego K om itetu Strajkow
e-52 B iu le ty n sy tu a c y jn y z 16 p a źd ziern ik a 1919. M S W ojsk D ep. II, A Z H P, 296/11, t. 9.
53 R aport in fo rm a cy jn io -p o lity czn y z 13 p a źd ziern ik a 1919 M SW ojsk. D ep. II, A Z H P 296/Π , t. 12.
54 Z p o w . tu r e c k ie g o , „ N ied o la C h ło p sk a ” z 19 p a źd ziern ik a 1919, n r 6. 55 Z p o w . j ę d r z e j o w s k i e g o , ta m że 12 p a źd ziern ik a 1919, nr 5, Z p o w . k a l i s k i e go, ta m że, 5 p a źd ziern ik a 1919, n r 4.
56 Z j a z d Z a r z . Z w . R ob. z i e m i L u b e l s k i e j , „D zień P o ls k i” z 9 p a źd ziern ik a 1919, n r 44.
57 Z j a z d ro b. r o l n y c h p o w . t o m a s z o w s k i e g o , tam że, 20 w r z e śn ia 1919, nr 25. 58 Z j a z d s ł u ż b y f o l w a r c z n e j p o w . p u ł a w s k i e g o w O p o łu , tam że, 25 w r z e śn ia 1919, nr 30. Z j a z d ro b. r o l n y c h p o w , b i ł g o r a j s k ie g o , ta m że, 30 w r z e śn ia 1919, n r 35. Z j a z d p o w i a t u c h e łm iń s k ie g o , ta m ż e 17 p a źd ziern ik a 1919, nr 52.
59 S t r a j k r o b o t n i k ó w r o l n y c h m a d z i ś w y b u c h n ą ć , „ Ilu stro w a n y K u rier Co d z ie n n y ” z 17 p a źd ziern ik a 1919, n r 283.
60 R z ą d ' w s p r a w i e s t r a j k u r oln ego, „Z iem ia L u b elsk a ” z 17 p a źd ziern ik a 1919, n r 429.
°i W y j a ś n i e n i e P r e z e s a Z w . Rob. R o ln y c h , „D zień P o lsk i” z 17 p a źd ziern ik a 1919, nr 52. J. K w a p iń sk i w w y w ia d z ie ty m stw ie r d z ił m . in.: „Ja o so b iśc ie n ie c h cia łem teg o stra jk u i c z y n iłe m w s z e lk ie sta ra n ia , b y n ie d op u ścić do w y b u c h u , le c z w s z e lk ie sta ra n ia m o je ok a za ły s ię p ło n n e ”.
g o ÖL>. Na czoło w ysunięte zostały w niej następujące postulaty: w ypusz czenie z więzień w szystkich aresztow anych działaczy związkowych; przy jęcie do pracy wszystkich zredukow anych robotników rolnych; przyjm o wanie do pracy i zw alnianie z niej robotników wyłącznie za pośredni ctwem ZZRR; natychm iastow e zaprzestanie dzikiej parcelacji. Żądania robotników skierow ane były zarówno do obszarników, jak i do rządu, tym sam ym w alka ekonomiczna m iała znaczenie wybitnie polityczne.
C harakter i form y organizacyjne strajk u powszechnego robotników rolnych poznać możemy bliżej na podstawie opracowanego przez Cen tra ln y K om itet S trajkow y i rozesłanego w teren „Regulam inu S tra j k u “ e:i. P latform a żądań robotniczych została w nim zredukow ana w porów naniu z uchw ałą wrześniowej Rady Głównej ZZRR do n ajb ar dziej aktualnych bolączek robotników rolnych: „do w ym uszenia na obszarnikach i rządzie polskim dotrzym ania umów, zaw artych w kom i sjach rozjemczych, czy polubow nych“, „zaprzestania b ru talnych represji ze strony właścicieli ziemskich i rządu, pow rotu do pracy wszystkich niepraw nie w ydalonych“ oraz „pow strzym ania dzikiej parcelacji, która pozbawia w arsztatów pracy całe rzesze robotników folw arcznych“.
Zarówno odezwę jak i regulam in strajkow y cechują więc um iarko w any i w zasadzie obronny ch arak ter żądań. Nie ma w nich bezpośred nich w ystąpień przeciwko uchw ale o reform ie rolnej ani postulatu 0 przekazaniu ziemi obszarniczej robotnikom rolnym i chłopom m ałorol nym bez w ykupu. Te różnice w porów naniu z żądaniam i opracowanymi na Radzie Głównej we w rześniu świadczą o tym , że przedstawiciele K P R P i PPS-O pozycji szli na duże ustępstw a taktyczne w stosunku do PPS, aby w ten sposób utrzym ać z nimi jedność działania.
K ierow nictwo ZZRR przestrzegało, aby w toku strajk u nie uległy zniszczeniu w arsztaty pracy, narzędzia i inw entarz żywy. Zalecało w y konywanie w czasie strajk u robót gospodarczo nieodzownych, jak obrzą dek żywego inw entarza, pilnowanie magazynów itp. Dotkliwie natom iast odczuli obszarnicy wezwanie do udziału w strajk u służby domowej 1 obsługi przeznaczonej do zaspokajania potrzeb dworu.
Regulam in zm ierzał do tego, aby przezwyciężyć niebezpieczeństwa w ynikające z rozproszenia robotników rolnych, pracujących w wielu izolowanych i często odległych od siebie folwarkach, drogą ustalania ścisłej łączności między nimi. Przew idyw ał utw orzenie w ty m celu całe go, wielostopniowego system u kom itetów strajkow ych. Obok C entralne go K om itetu wyposażonego w szerokie pełnomocnictwa pow staw ały okręgowe, powiatowe, gminne i folwarczne kom itety strajkow e. K on ta k t między nimi utrzym yw ali specjalnie dobrani i odpowiednio poin struow ani łącznicy. Cały ten system kierow ania strajkiem o party był na zasadach scentralizowanego i jednolitego sztabu, zdolnego do szybkiej interw encji, a zarazem w yzw alał inicjatyw ę w szystkich ogniw ZZRR.
W punkcie dotyczącym zadań folw arcznych kom itetów strajkow ych znajdujem y charakterystyczną sugestię, aby wzmóc ich działanie przez odbudowanie we w szystkich folw arkach dawniej istniejących kom itetów folwarcznych, celem bezpośredniego przeprow adzenia strajk u na miejscu oraz dopilnowania instrukcji i rozkazów otrzym anych z Powiatowych
62 C e n t r a l n y K o m i t e t S t r a j k o w y R o b o t n i k ó w R o ln y c h . Do w s z y s t k i c h fo r n a li i r o b o t n i k ó w f o l w a r c z n y c h R z e c z y p o s p o l i t e j P o ls k i e j, A ZH P, 318/III-17, poz. 7.
STRAJK ROBOTNIKÓW ROLNYCH 1919 487
K om itetów Strajkow ych. P róba odbudowania i rozbudow ania komitetów folwarcznych, pochodzenia rewolucyjnego, świadczyła o tym, że organiza torzy strajk u przewidywali możliwość jego przekształcenia się w ofeńsyw- ną w alkę rew olucyjną.
O m etodach wychowawczych, stosowanych przez C entralny Komitet S trajkow y w celu przeciwdziałania łam istrajkostw u, świadczyć może jego ulotka skierow ana do robotników folw arku Wyczółki. Wzywa w niej „do natychm iastowego porzucenia pracy wobec tego, że tak postanowił ogół. W przeciw nym razie nazwiska wasze, jeśli nie zechcecie wysłuchać rozka zu, zostaną w ydrukow ane w gazetach i pismach dla wiadomości ogółu“ 61. Łączność między kom itetam i strajkow ym i i ich działalność została jednak już w pierw szym dniu stra jk u pokrzyżowana przez masowe aresz ty i represje. Min. Spraw W ew nętrznych oceniło, że „strajk godzi w po rządek samego Państw a Polskiego“ i oświadczyło, że „z całą stanow czością i zgodnie z praw em w ystąpi przeciw strajk u jący m “ 65. W praktyce jednak „stanowcza“ postawa władz w yrażała się w bezkarnym łam aniu wszelkich praw, aby drogą zmasowanego terro ru , siłą złamać strajk oraz rozgromić ZZRR. Starostow ie masowo delegalizowali i rozwiązywali oddziały ZZRR oraz aresztowali działaczy strajkow ych. Zamknięto 34 oddziały ZZRR i aresztowano około 4750 strajkujących (ifi, w pierw szym rzędzie aktyw ZZRR i robotników podejrzanych o komunizm, Drogą adm inistracyjną skazywano wielu aresztow anych na 6 miesięczne w ię zienie.
„Starostowie zamawiali sobie po kilka oddziałów wojska i policji, zamawiali samochody z karabinam i maszynowymi, no i dostawali n a tychm iast zamówione oddziały w ojska“ 67. T error policji i wojska rozpo czął się już pierwszego dnia stra jk u i wzmagał się w dniach następ nych. P rasa podaje liczne fak ty znęcania się nad s tra jk u ją c y m i68. W pow. w arszaw skim bito i m asakrow ano robotników w Lipkowie, Krasnowoli, Zabrowsku. W m ajątk u Izbica „Jaworowskiego A leksandra pokaleczono tak, że go własna żona poznać nie mogła, Skorzewskiego Józefa, omdlałego od bicia, pozostawiono na drodze“ . W Lipkowie od dział 26 żołnierzy przeprow adził aresztowania, pobito przy tym służbę. „Z dziewczyn pozdzierano ubrania i nagie wypędzono na drogę“. W pow. mławskim w folw arku Wróblewo — ta rtak , skatowano Rogowskiego
“·* A Z H P, 318/III 17, poz. 7.
65 O d e z w a M i n i s t e r s t w a S p r a w W e w n ę t r z n y c h , „K urier P o ls k i” z 18 p a źd zier n ik a 1919, nr 273. D o w ó d ztw o żan d arm erii w sw y m rozk azie z a ty tu ło w a n y m „Za ch o w a n ie s ię w o b ec str a jk u ”, d ało d y sp o zy cje n ied w u zn a czn e: „Strajk te n m u si b yć stłu m io n y ... W razie żąd an ia p om ocy ze stro n y K om isarza R ząd ow ego, u d zielić tej pom ocy, w e z w a w s z y do w sp ó łd z ia ła n ia w o jsk a z n a jb liższeg o garnizonu... o ile za jd zie k o n ieczn o ść u ży ć b r o n i”. CAM SW , ż/8, t. 3, poiz. 30.
66 Por. S p r a w o z d a n i e J. K w a p i ń s k i e g o na III Z j e ź d z i e Z Z R R , „N ap rzód ” z 13 g rudnia 1919, nr 284.
67 R aport II D ep a rta m en tu M SW ojsk., A Z H P, 296/11, t. 12.
68 F a k ty i o p is y d o ty czą ce d zia ła ln o ści w ła d z a d m in istra cy jn y ch w czasie stra jk u za czerp n ięte m. in. z n a stęp u ją cy ch źródeł: R ap orty II D ep. M SW ojsk., A..ZHP, 296/11. t. 12; P o li c ja i w o j s k o na usłu g a ch o b s z a r n i k ó w , „N ied ola C hłop s k a ” z 26 p aźd ziern ik a 1919, nr 7: T r z e c i d z i e ń s t r a jk u , „R o b o tn ik ” z 19 paźd zier nik a 1919, nr 342; M. N o w i c k i , S t r a j k a r e p r e s je , ta m że 21 p a źd ziern ik a 1919, nr 344; E cha s t r a j k u rolnego, „R ob otn ik ” z 23, 24 i 25 p a źd ziern ik a 1919, nr 346, 347 1 348; B o l s z e w i c y rolni w O p o ls k i m , „Z iem ia L u b e lsk a ” z 31 p aźd ziern ik a 1919, nr 451.
Stanisław a i jego żonę Franciszkę. W Dębsku policja biła kolbami ro botników. W Szreńsku robotników „deptano i znęcano się w o k ru tn y sposób. S kutek był ten, że wieś opustoszała jak przed najściem band ta tarsk ich “.
W M irówku (pow. radomski) połamano szczęki i pobito do u tra ty przytom ności 2 starców. W folw arkach Starzówka, Brudzew i Kolnica bito strajk ujący ch do krw i, w ty m również kobiety. W folw arku Męcka Wola (pow. sieradzki) policjant kopnął kobietę w ciąży, która na skutek tego dostała krw otoku. W pow. włoszczowskim policja gnała stra jk u ją cych zakutych w kajdany m iędzy końmi. W Oblasach (pow. kozienicki) bito ludzi w pięty do krw i. 30 aresztow anym przez 3 dni nie dano nic jeść. W K opydłów ku (pow. Konin) rozpasanie policji nie znało granic. Bito służbę kolbami, postrzelono F. Wysockiego. Skatowano w iele osób, w tym 66-letniego starca. W Lipnowskim „bito wszystkich, nie w yłącza jąc kobiet. Pokłuto bagnetem Szm atulę“. W pow. błońskim „Policja w straszny sposób katu je ludzi odm awiających pow rotu do pracy“. W M ińsku Mazowieckim „hula ekspedycja, areszty, bicia... Makowskiego dopiero co przywiezionego z więzienia pobito w niemożliwy sposób“. Starostowie, w oparciu o okólnik MSW masowo skazywali bez sądu n a więzienie aktyw s tra jk o w y 69.
Dochodziło do licznych starć strajkujących z policją i wojskiem. W Zalasku (pow. kaliski) robotnicy uzbrojeni w cepy i w idły napadli na oddział w ojska i wymogli zwolnienie aresztow anych fornali. 12 000 ro botników rolnych i chłopów dem onstrowało w Sochaczewie, domagając się uw olnienia 27 uwięzionych działaczy związkowych. W Węgrowie w obronie uwięzionych robotników tłum nie zebrała się służba folw arcz na. Rzuciło się na nią wojsko i policja, i w ciągu 1,5 godziny trw ała m a sakra bezbronnych ludzi. W fol. W yczułki (pow. warszawski) żandarm e ria strzelała w tłum . W W ielicach w tym że powiecie grom ada nie po zwoliła aresztować delegatów. W miejscowościach Żdanne i Sułchów (pow. krasnystaw ski) oraz Polikije (pow. lubelski) również doszło do w alki robotników z żandarm erią. K ilkuset fornali m anifestow ało w Opo lu (pow. puławski), domagając się zwolnienia uwięzionych d eleg ató w 70. Podziwiać można h art ducha i w ytrzym ałość jaką przejaw iali bez bronni robotnicy wobec zm asowanych terrorystycznych działań oddzia łów ekspedycyjnych policji, żandarm erii i wojska. S trajk zduszony siłą w jednych folw arkach, w ybuchał w innych, często po odjeździe żan darm erii ponownie rozpoczynał się i mimo bezm iaru gwałtów władz, rozszerzał się w ciągu pierw szych trzech dni 71.
69 D la p r z y k ła d u p rzy to czy ć m o żn a o p in ie niepfodejrzame ch yb a o sy m p a tię dla str a jk u ją c y c h II D ep. M S W ojsk. „ D la ch a r a k te r y sty k i _ n ie k tó r y c h sta ro stó w w tłu m ie n iu str a jk u słu ż y ć m o że sta n o w isk o sta r o sty w p o w . ja n o w sk im . N ie zn a ją c areszto w a n y ch , n ie b a d a ją c ich, p o d p is y w a ł in blan co 6 -m ie się c a n e w y ro k i. K o m isa rz w J a n o w ie ro zp o czy n a ł sw o je b a d a n ia od słów : t y b y d le ch am sk ie, w p a k u je cię do fco.z.y”. Zob. E cha str a jk u ro ln eg o . R ap ort in f. p o lity c z n y D ep. II M S W ojsk, z 1 listo p a d a 1919, A Z H P, 296/11, t. 12.
70 P . P o la k , w y r o b n ik fo lw a r c z n y z K rze sim o w a , p o w . lu b e lsk ie g o , w sp o m in a o w ie lk im w ie c u w C zern iejew ie, k tó reg o p o lic ji n ie u d ało się ro zp ęd zić „ p on iew aż na p o m o c p r z y b y ła ch ło p sk a C zerw on a G w ard ia z cze r w o n y m i o p a sk a m i n a cza p k a ch i z b ron ią w r ę k u ”. Zob. W. M у к, K a r t k i z d z i e j ó w p o w i a t u lu b e l s k i e g o , L u b lin 1960, s. 70— 71.
71 „R o b o tn ik ” p o d a je n a stęp u ją cą r e la c ję o p rzeb ieg u trzecieg o d n ia stra jk u : „P om im o n ie sły c h a n y c h rep resji fa la str a jk o w a w zb iera . R o zg o ry czen ie p o p y c h a
STRAJK ROBOTNIKÓW ROLNYCH 1919
W postawie prasy reakcyjnej wobec strajk u zaobserwować można dwie sprzeczne tendencje: z jednej strony w yolbrzym ianie poszczegól nych faktów, aby ty m skuteczniej uzasadniać represje, z drugiej zaś strony próby pom niejszania lub przem ilczania strajku.
K om unikat oficjalny PA T podaje, że: „stosunkowo najszersze obszary objął i najuporczyw iej utrzym yw ał się stra jk w 8 powiatach: kutnow skim , płockim, lubelskim , lubartow skim , zamojskim, tom a szowskim, hrubieszow skim i pinczowskim“ 72. W edług oceny II De partam entu MSWojsk stra jk przybrał najbardziej powszechny charakter w pow. warszawskim, włocławskim, płockim, ciechanowskim, łowickim i w ziemi lubelskiej 73.
Inform acja Zw. Ziemian m. in. podaje, że w pow. kaliskim — „strajk w całej okolicy“, w ciechanowskim —- „strajk w całym powiecie“ , w m ła wskim — „strajk o przebiegu spokojnym w ybuchł w całym powiecie“, w częstochowskim — „strajk ogólny służby folw arcznej ma przebieg spo kojny“. K om unikat podaje, że większość, względnie, znaczna część fol w arków przystąpiła do strajk u w powiatach: iłżeckim, opatowskim, p u ławskim, bielskim, konińskim, przasnyskim, radzyńskim , krasnostaw skim , włocławskim i płockim 74. Sytuację w pow. hrubieszow skim Zw. Ziemian oceniał następująco: „Położenie groźne. Starosta i m agistrat zażądali w prowadzenia stanu w yjątkow ego“. W innym kom unikacie Zw. Ziemian stw ierdza: „N ajostrzejszy przebieg stra jk u zaznaczył się w pow. h ru b ie szowskim, pińczowskim i włocławskim, w skutek tego w pow iatach tych ogłoszony będzie prawdopodobnie stan w yjątkow y“. Kom. Woj. Policji w Lublinie donosi że w pow. radzyńskim stra jk objął w szystkie folw ar ki 73. Żandarm eria donosi o szczególnie m asowym przebiegu strajk u w pow iatach nieszawskim, włocławskim i kutnow skim 76.
K orespondencje „Robotnika“ stw ierdzają, że w pow. miechowskim „mimo aresztów stra jk objął cały pow iat“; w ciechanowskim „strajk się rozszerzył“ ; w m ław skim „cały pow iat s tra jk u je “ ; błońskie stra jk u je praw ie całe“ ; w radom skim „strajk ogarnął cały pow iat“ ; w sandom ier skim „strajk objął wszystkie folw arki“.
Na podstawie danych z różnych źródeł 77 zarysow uje się następujący obraz. S trajk m iał przebieg niejednolity. O garnął on znaczną część m a jątków w całym b. Królestwie. N ajbardziej uporczyw y ch arak ter przy
słu żb ę fo lw a r c z n ą do r o b ie n ia n a jp rzeró żn iejszy ch w y n a la z k ó w , zm ierza ją cy ch do obrony d eleg a tó w . W p o sz c z e g ó ln y c h p o w ia ta c h słu żb a się grom ad zi i ch o d zi p o w sia c h , n ie rozch od ząc się n a w e t n a n o c. G d zie in d ziej k ilk a d z ie sią t lu d z i ła d u je s ię n a sam och ód , g d z ie z n a jd u je s ię d e le g a t i w te n sp o só b u n ie m o ż liw ia w y w ie z ie n ie go. P o licja hu la. W ojsk o n a to m ia st n ie c h ę tn ie w y k o n u je r o z k a z y k o m e n d y ”. T r z e c i d z i e ń s t r a j k u , „ R ob otn ik ” z· 19 p a źd ziern ik a 1919, n r 342.
72 „K urier P o ls k i” z 22 p a ź d z ie r n ik a 1919, n r 277.
73 R aport II dep. M SW ojsk. z 17 p a źd ziern ik a 1919, A ZH P, 296/11, t. 12. 74 R o z m i a r y i p r z e b i e g s t r a j k u . I n f o r m a c j a Z w . Z ie m ia n , „K urier L w o w s k i” z 28 p a źd ziern ik a 1919, nr 287; K o m u n i k a t C T R i Z w . Z ie m ia n , „K u rier W a rsza w s k i” z 22 p aźd ziern ik a 1919, n r 292.
75 C AM SW , K om . W oj. P P L u b lin t. 1, k. 199— 200. 76 Por. T. K u ź m i ń s k i , oip. cit., s. 205.
77 O bok p rzy to czo n y ch j.uż u p rzed n io m a te r ia łó w a r c h iw a ln y c h por.: „R obot n ik ” z 17, 18, 19, 23, 24, 25 p a źd ziern ik a 1919, n r 340, 341, 342, 346, 347, 348; „G a zeta K ie le c k a ” z 18 p a źd ziern ik a 1919, n r 237; „Z iem ia L u b e lsk a ” z 18 p a źd ziern i k a 1919, n r 430; „K urier W a r sz a w sk i” z 22 p a źd ziern ik a 1919, n r 292. „D zień P o ls k i” z 19 p aźd ziern ik a 1919, nr 54.
