4 5 4 R E C E N Z JE
Krystyna W y c z a ń s k a , Polacy w K om unie P a ryskiej 1871 r , MON, Warszawa 1957, s. 259.
Książka ta jest pierwszą pracą monograficzną poświęconą polskim komunardom. D aw niejsze publikacje na ten tem at m iały charakter przyczynkowy, a po części po
pularnonaukowy lub publicystyczny. Autorka dała nam pracę typu analitycznego, jako owoc żm udnych poszukiwań rozproszonych i fragm entarycznych m ateriałów, ich system atyzacji i klasyfikacji.
Źródła rękopiśm ienne i drukowane pochodzą zarówno z paryskich jak krajo w ych zbiorów archiwalnych i bibliotecznych. Wykaz druków krajowych można by uzupełnić kilkom a ciekawym i pozycjami ł.
Czytelnik odczuwa brak szerszego krytycznego om ówienia źródeł, a zwłaszcza niedostępnych dla ogółu m ateriałów zagranicznych. N ierównom iernie też' zostały wykorzystane źródła w poszczególnych rozdziałach. Przy przedstawieniu niektórych zagadnień oparto się na bogatym m ateriale archiwalnym , przy innych w yzyskano tylko źródła drukowane, jeszcze in ne przedstawiono jedynie na podstaw ie literatury.
Na całość pracy składa się w stęp i siedem rozdziałów zawierających następujące zagadnienia: dzieje em igracji polskiej w e Francji przed 1870 r., udział Polaków w w ojnie francusko-pruskiej, historię Komuny Paryskiej, dane biograficzne i dzia łalność Polaków w Komunie, stosunek prawicowej em igracji do Komuny i konsek w encje rew olucji paryskiej dla dalszych dziejów em igracji polskiej w e Francji. Główną uwagę autorka skupia na szczegółowym zbadaniu, kto z Polaków przyłą czył się do rew olucji i z jakich powodów, jakie funkcje pełnili Polacy w rządzie i wojsku Komuny, w reszcie jakie były ich losy po klęsce.
Wobec dużych braków, jakie odczuwamy w znajomości dziejów em igracji pol skiej w e Francji w latach 1863— 1870, wiadomości, jakie daje na ten tem at W y- c z a ń s к a, stanowią cenny przyczynek. Autorka om awia pochodzenie i warunki życia emigracji, stw orzone przez nią instytucje samopomocowe, naukowe i kultu- turalne, charakteryzuje obozy polityczne i ich programy, wreszcie próbuje ocenić em igrację jako zjaw isko historyczne. Problem atyczne w ydaje się szukanie przyczyn nienadążania Towarzystw a Demokratycznego Polskiegc za postępem m yśli dem okra tycznej, m iędzy innym i, w niedocenianiu siły rodzącej się klasy robotniczej (s. 21). N iedocenianie znaczenia proletariatu przez T.D.P. nie powinno w pływ ać na ocenę ideologii Towarzystwa, ponieważ członkowie organizacji w yszli z kraju o m inim al nych tradycjach proletariackich i słabo też orientowali się w ruchu robotniczym we Francji.
Cenną wartość książki stanowi zestaw nazwisk Polaków uczestniczących w w oj nie francusko-pruskiej i om ówienie ich roli. Przyczyny udziału Polaków w tej w oj nie potraktowano jednak w sposób zbyt uproszczony. Autorka dowodzi, że w pierw szej fazie w ojny lew ica em igracji odnosi- się z rezerwą do ew entualnego udziału P o laków. Pow ołuje się w związku z tym na Ognisko Republikańskie Polskie, które w ypow iedziało się za udziałem Polaków dopiero wówczas, gdy wojna zam ieni się w w alk ę w olnościow ą ludów. Lew ica em igracji pragnęłaby w ięc przede w szystkim rewolucji, aby w ziąć udział w obronie Francji już jako republiki (s. 43). Otóż w ydaje się, że poglądy Ogniska R epublikańskiego Polskiego nie mogą przesądzać o
stano-1 T. J e ż - M i ł k o w s k i , Szkice w ojen ne i n iew ojenne, „Tygodnik Ilustrow a ny” 1871, nr 160— 167; E. S i w i ń s k i , W ybuch Prochow ni Grenelle, W spom nienia
z czasów K om uny, „Kurier W arszawski” 1887, nr 35—40; K a ty i ofiary K om u n y Pa ryskiej. Ze źródeł au ten tyczn ych francuskich zeb ra ł i w y d a ł L. R., Poznań 1871.
w isku całej lew icy em igracyjnej. Fakty, przytoczone przez autorkę (odezwa Zje dnoczenia Emigracji Polskiej z 23 sierpnia 1870 r. w zyw ająca do gotowości do walki, rzucenie przez Zjednoczenie hasła konsolidacji, uczestnictwo Bosaka i W róblewskie go w Reprezentacji, w ysiłki, m. in. Jarosław a Dąbrowskiego około utworzenia jed nostki w ojskowej polskiej w Paryżu, nie m ówiąc już o późniejszych związkach Bo saka i Dąbrowskiego z Legionem Polskim) n ie świadczą bynajmniej o wyczekującej postaw ie lewicy. Jeżeli aktywność jej była stosunkowo m ała, przyczyn tego zja w iska należy szukać nie tyle w niechęci lew icow ych ugrupowań do obrony Fran cji, ile w negatywnym stosunku cesarstw a i rządu obrony narodowej do w szelkich propozycji polskiej pomocy. N ależałoby szerzej uwzględnić sprawę Legionu P olsk ie go, m oralne skutki jego rozwiązania itp. Stosunek Polaków do w ypadków z 31 paź dziernika 1870 r. i 22 stycznia 1871 r. przedstawiono jako pełen rezerwy, nie zanali zowano jednak przyczyn takiej postaw y emigracji.
Odnośnie zagadnienia udziału Polaków w K om unie autorka podejm uje rozważa nia na tem at ilości i danych osobowych uczestników rewolucji. Należy podkreślić dużą precyzję tych badań i ostrożne sform ułowanie wniosków. Podkreśla w ięc Wy- czańska w ielorakość m otyw ów przystąpienia Polaków do Kom uny — od świadomego uczestnictwa, w ynikającego z poglądów społeczno-politycznych, bądź w zględów na tury ekonomicznej, do zupełnej przypadkowości. Za mało uwagi poświęcono roli czynnika narodowego. Prócz ustalenia przybliżonej liczby uczestników rewolucji, autorka klasyfikuje polskich komunardów, w edług rodzaju pracy w Kom unie i stop nia aktywności poszczególnych osób.
Pisząc o Jarosławie Dąbrowskim i o próbach jego przekupienia przez Wersal autorka nie rozwiązuje do końca pasjonującej sprawy oszczerczych kampanii aran żowanych wokół Dąbrowskiego zarówno przez Wersal, jak i prawicę emigracji. Od powiedź na to, kto i dla jakich w zględów był ich inspiratorem, byłaby nade;: ciekawa.
Mam w ątpliw ości, czy uwagi o B ronisław ie W ołowskim nie są zbyt jednostron ne. W ołowski pełnił wpraw dzie dość dwuznaczną rolę w m ediacjach m iędzy Dą browskim a Wersalem, ale w swoich wspom nieniach podjął się obrony Dąbrowskie go, i to w czasie pośmiertnej kampanii przeciw generałow i Komuny; nie szczędzi też krytycznych uwag pod adresem Wersalu i nie ukrywa sympatii, jaką darzył Dą- orowskiego.
N iezw ykle cenne uzupełnienie tych rozważań stanowią dwa aneksy. Jeden z nich zawiera, dość obszerne, sylw etki 175 osób, których udział w rew olucji nie ulega w ątpliw ości, drugi życiorysy 178, których przystąpienie do Komuny zdaje się mniej pewne. Część nazw isk tych pojaw ia się w literaturze po raz pierwszy.
Nieco wiadom ości podaje autorka na temat Polaków walczących po stronie Wersalu. Mówiąc jednak o emigrantach, którzy w czasie trwania w alk bądź dla sensacji, bądź dla szpiegostwa naw iązyw ali kontakt z Paryżem, pom inięto postać Juliana Klaczki.
Często powtarzane słow o „reakcyjny” jest zbyt ogólnikowe, by mogło zastąpić rzeczowe określenie lub nazwę danej grupy emigracyjnej.
Żałować należy, że książka pom inęła całkow icie zagadnienia opinii społeczeń stwa polskiego w kraju o udziale Polaków w Komunie. O zainteresowaniu tą walką świadczą zarówno wzm ianki w prasie krajowej, jak również w ydane w kraju w spom nienia i pamiętniki.
Stosunek kraju do udziału Polaków w Komunie nie był jednolity. Przejawy za interesow ania walką Polaków w K rólestw ie Polskim były stosunkowo niew ielkie. W pływ ały na to nie tylko carska cenzura, ale i sugestie jakoby Komuna nie miała
45 6 R E C E N Z JE
chp.rakteru rewolucji społecznej, lecz sam orządow ej2. W zmianki o Polakach znaj dują się dopiero w prasie z ostatnich dni m aja 1871 r. Są one wyrazem reakcji społeczeństwa na w ieści o represjach Wersalu. AVięcej zainteresowania uczestni ctw em Polaków w K om unie w ykazyw ały Galicja i K sięstwo Poznańskie. W ypowie dzi kół ziem iańsko-klerykalnych szły w dwóch kierunkach. Po pierwsze przedsta wiano komunardów jako ludzi bądź niezwiązanych z Polską, bądź też jako odstęp- ców od sprawy narodowej; po drugie starano się w ykazać nieaktualność idei socja listycznych na ziem iach p o lsk ich 3. Sfery liberalne natom iast próbowały uspra w ied liw ić komunardów utrzymując, jakoby ich udział w w alkach był zjaw iskiem przypadkowym, w ynikającym z niezrozumienia przez nich charakteru paryskiej r e w olucji 4. O przychylnej polskim komunardom opinii świadczą opublikowane w .,Kraju” dwa w yw iady z Jarosław em Dąbrowskim prawdopodobnie pióra Broni sław a W ołowskiego, list Teofila Dąbrowskiego zam ieszczony w „Gazecie N arodowej” oraz korespondencje z Paryża, Lyonu i Brukseli przychylnie oceniające ruch pary ski 5 Stanowisko kół liberalnych nie było k on sekw en tne.. W reprezentujących je pism ach nie zabrakło rów nież krytycznych uwag na tem at w m ieszania się Polaków w w ojnę domową Francji 6.
Zasadniczą zm ianę opinii społecznej w yw ołały dopiero represje Wersalu. W okresie tym przychylne Polakom w ypow iedzi spotykamy rów nież w dziennikach, które w czasie rewolucji oceniały ich negatyw nie 7.
‘Głów nym przedm iotem zainteresowań była sprawa polskich dowódców Komuny, szczególnie Jarosława Dąbrowskiego. Wyczańska mówi o licznych protestach, które w yw ołało przystąpienie Dąbrowskiego do walki. B yły one rezultatem pierwszej z kilku akcji, jakie w szczęto w okół Dąbrowskiego. Celem jej było udow odnienie jego luźnych kontaktów z Polską, w yłączenie go ze społeczeństwa polskiego a zarazem odżegnanie się od jego rewolucjonizmu. Kampanię tę zainicjował Wersal. Solidaryzm części społeczeństwa polskiego z W ersalem w yp ływ ał z obawy przed zerwaniem stosunków z rządem francuskim, z chęci obrony przed zarzutami zagranicy, jakoby Polacy dostarczyli paryskiej rew olucji dowódców, w reszcie z obaw przed odżyciem rew olucyjnych tradycji w kraju. Stanowisko emigracji skupionej w okół Hotelu Lambert popierały zarówno sfery ziem iańskie Galicji i Ks. Poznańskiego jak bur- żuazyjne i m ieszczańskie K rólestwa P olsk ieg o 8. Obrony Jarosława Dąbrowskiego podjął się n ie tylko jego brat Teofil, ale również Bronisław W ołowski oraz lew icow e
2 „Kurier W arszawski” 1871, 29 marca, 3 kwietnia, 4 kw ietnia E. S i w i ń s k i ,
W ybuch prochow ni G renelle. W spom nienia z czasów K om u n y, loc. cit.
3 J. K l a c z k o , N ota tk i z podróży, „Przegląd P olski”, 1871, z kwietnia, s. 460; „Przegląd Polski” Ш71, z maja, s. 100'—182; „Czas” 1871, 1Θ kwietnia, 26 kwietnia; 28 kwietnia, 22 maja; „Tygodnik K atolicki” 1871 z 15 kwietnia; S. S c h n ü r - Р e- p J o w s k i , P olacy nad Sekw aną, w spom nien ia z lat 1870—71, „Kraj” 1897, nr 13; E. S i w i ń s k i , W ybuch prochow ni G renelle, „Kurier W arszawski” 1887, nr 35; „Tydzień polityczny, naukowy, literacki i artystyczny” 1871, nr 21 s. 172, nr 18 s. 147.
4 „Dziennik Poznański” 1871 z dn. 23 m aja; „Kraj” 1871, 12 maja, 14 czerwca; B. W o ł o w s k i , Polacy w rew o lu cji paryskiej. K ilk a szczegółów odsłaniających
k u lisy rządu w ersalskiego, Lw ów 1871.
5 „Kraj” 1871, 26 kwietnia, 6 m aja (nr 95 i 104); „Gazeta Narodowa” 1872, nr 262 z dnia 24 września.
6 „Kraj” 1871, 29 kw ietnia; „Gazeta Narodowa” 1871, 14 kwietnia.
7 E. S i w i ń s k i , W ybuch prochow ni, loc. cit.; „Dziennik P olsk i” 1871, 12 czerwca.
8 E. S i w i ń s k i , W ybuch prochow ni, loc. cit.; „Dziennik Polski” 1871, 13 maja; „Przegląd Polski” ІШіІ z maja, s. i 31.; „Czas” 1371, 213' kwietnia, 28 kwietnia; Z y z m a, P am iętn ik z czasów K om uny. Z listów i notât przepisał..., „Przegląd L ite racki” 1889, nr 3, s. 6, 7.
dzienniki w k ra ju 9. Wobec staw ianych Dąbrowskiem u przez W ersal zarzutów fał szowania rubli i zdrady Francji na rzecz Prus a Komuny na rzecz Wersalu, urażone am bicje narodowe każą stanąć w obronie Dąbrowskiego również tym grupom spo łecznym , które negatyw nie oceniały jego udział w w a lc e 10. W ysuwano natom iast sugestie, jakoby Jarosław nie był dowódcą Komuny; przytaczano jego list. do Fal- kenhagena-Zaleskiego, w którym Jarosław donosi o zamiarze usunięcia się na zawsze od życia p u b liczn egoи . Po raz ostatni podniesiono larum w związku ze śm iercią Jarosława. I tym razem insynuacje o opuszczeniu Dąbrowskiego przez żoł nierzy zakw estionow ał Teofil D ąb row sk i12.
Wszystkie zestaw ione powyżej uwagi i w ątpliw ości nie zm ieniają faktu, że K, W yczańska zasłużyła się wyciągając na św iatło dzienne w iele nieznanych dotąd wiadom ości związanych z w alką Polaków w Kom unie i dokonując ich krytycznego opracowania.
M aria N ow ak
9 „Gazeta N arodowa” 1872, nr 262 (24 września), 1871, 21 kwietnia; B. W o ł o w s k i , Polacy w rew o lu cji paryskiej, kilka szczegółów odsłaniających ku lisy rządu
w ersalskiego, Lw ów 1871; „Kraj” 1871, 26 kwietnia, 6 maja.
10 „Dziennik P olsk i” 1871, 31 maja; Wł. M i c k i e w i c z , P am iętn iki t. III, Kra ków 1933, s. 37.
11 „Tydzień polityczny, naukowy, literacki i artystyczny” 1871, nr 17, s. 139—140. 12 „Gazeta Narodowa” 1872, nr 262.
