Leges de plebiscitis

Jan Zabłocki

Leges de plebiscitis

Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 35/1-2, 237-246

1992

Prawo Kanoniczne ! 35 (1992) nr 1— 2 I

JA N ZABŁOCKI

LEGES DE PLEBISCITIS

W lite ra tu rz e ro m an isty cz n ej ciągle p o w raca p roblem , czy ta k ie a k ty ja k testam entum calatis com itiis i adrogatio b y ły leges. W d otychczasow ych ro zw ażaniach uw zględniano przede w szy stk im to , iż a k ty te d ochodziły do s k u tk u na zgro m ad zen iach ludow ych i w zw iązku z ty m za sta n aw ia n o się ja k a b y ła rola zgro m ad zen ia ludow ego p rz y ich sp o rzą d za n iu . Czy zgrom adzenie w ystępow ało je d y n ie w roli św ia d k a czynności, czy te ż podejm ow ało w drodze głosow ania w iążącą uchw ałę, czy ty lk o w y rażało zw y k łą a p ro b a tę . W zięto w reszcie pod uw agę nie ty lk o rolę zgro m ad zen ia ludow ego, lecz ta k ż e osobę sta w ia ją c ą w niosek. J a k w y n ik a ze źródeł, w niosek ( rogatio) sta w iał, w edług wszelkiego p raw d o p o d o b ie ń stw a, n aczeln ik ro d u czy ro d zin y — pater fa m ilia s . W niosek ta k i nie był przeto rogatio w ścisłym tego słow a znaczeniu, g dyż nie sta w iał go magistratus, a w konsekw encji i p o d ję ta przez po p u lu s d ec y zja nie b y ła lex; była co n ajw yżej n a lex w z o ro w a n a 1.

J e d n a k ż e przeciw ta k ie j hipotezie podnosi się z a rz u t, iż w V w ieku p rzed C h ry stu sem , ro d zin a by ła ta k ż e o rg an iz ac ją p o lity cz n ą, zaś ko m p e­ te n c je urzęd n ik ó w niesprecyzow ane. Z atem n aczelnik gens czy fa m ilia d ziała ł ja k m agistratus b ardziej w interesie p u b lic z n y m niż p ry w a tn y m . W zw iązku z ty m rogatio w niesiona przez ta k ieg o u rz ę d n ik a zapew ne rów n ała się z rogatio m a g istra tu s2. Nie u sto su n k o w u ją c się g eneralnie do teo rii (ro d z in y ja k o organ izacji p o lity cz n ej podległej w ład zy pater fa m ilia s ), k tó r ą ta k sugestyw nie jeszcze w u b iegłym stu lec iu p rze d staw ił w łoski ro m a n ista P ietro B o n f a n te 3 nie m o żn a nie sk o n stato w ać , iż rze­ czyw iście n aczeln ik ro d zin y pełnił fu n k cje pub liczn e i m ógł w ystęp o w ać z rogatio n a zgro m ad zen iu ludow ym . T y m n iem n iej, u ch w ała p o d ję ta n a w niosek n ac ze ln ik a ro d u czy ro d zin y nie b y ła lex w ścisłym tego słow a znaczeniu, ta k ja k nie było n ią plebiscitum , m im o iż ta k je nazyw ano.

G ell. 10. 20. 2:

A teiu s C apito, publici p r iv a tiq u e iu ris p eritissim u s, quid „ lex ” esset hisce v erbis d e fin iv it. „ L e x ” , in q u it, „ e st generale iussum populi a u t p leb is, ro g an te m a g is tr a tu ” .

1 Szerzej na ten tem at por. moją pracę pt. Kompetencje patres fa m ilia s i zgro­ madzeń ludowych w sprawach rodziny w świetle Noctes Atticae Aulusa Gelliusa, Warszawa 1990 s. 77 i n.; 118.

3 Por. H. K u p i s z e w s k i, (rec.), Prawo Kanoniczne 34, 1991 nr 1— 2 s. 175. 3 Por. P. B o n f a n t e , La „gens” e la „fam ilia", (B ID R 1, 1888 = ) Scritti giuridici varii, I, Fam iglia e successione, Torino 1916 s. 1 i п.; tenże, Teorie vecchie e nuove suile formazioni sociali prim itive, (RISG 55, 1915 = ) Scritti, I, s. 18 i п.; tenże, Corso di diritto rom anos, I, D iritto di fam iglia, Milano 1963 s. 7 i n.

A teius C apito w y b itn y p raw n ik z czasów A u g u sta uw ażał, iż lex je s t to ogólne p ostanow ienie po p u lu s czy plebsu w y d an e na w niosek m agi- s t r a t u r y 4.

W p rzy to c zo n e j definicji ju r y s ta zachow ał p ierw o tn e zróżnicow anie te rm inologiczne, któ reg o isto tę tra fn ie uchw ycił i przek azał A ulus Gellius, a n ty k w a r y s ta z połow y II w ieku.

Gell. 10. 20. 6:

„ P le b issc itu m ” ig itu r est se cu n d u m eu m C apitonem lex, qu am plebes, non p o p u lu s, accipit.

W ed łu g C ap ito n a lex to nie ty lk o u ch w a ła lu d u , ale ta k ż e u chw ała plebsu zw a n a plebiscitum . Je d n a k ż e w y d a je się, iż ta k i zakres pojęciow y lex i plebiscitum z o stał sprecy zo w an y przez ju r y s tę dopiero w te d y , g d y o b a te źródła p ra w a zo stały z so b ą zrów nane i ja k o ta k ie p rz e b y ły ju ż d łu g ą drogę, za n im zo stały o b ję te w sp ó ln y m te rm in em le x 5.

O różnicy m iędzy lex i plebiscitum m ówi ta k ż e G ellius, w innej części sw ojego a n ty k w a ry czn e g o dzieła, p rz y ta c z a ją c słow a z k o m e n ta rz a A d Q u in tu m M u c iu m bliżej nieznanego L aeliusa F e lix a 6.

Gell. 15. 27. 4:

In eodem Laeli Felicis libro (scii, p rim o Ad Q. M ucium ) haec s c rip ta s u n t: „ I s qui non u n iv e rsu m p o p u lu m , sed p a rte m a liq u a m adesse iu b e t, non 'c o m itia ’, sed 'c o n c iliu m ’ edicere d eb e t. T rib u n i a u te m neq u e a d v o c a n t p atric io s neq u e ad eos referre ulla de re p o ssu n t. I ta ne 'leg es’ quidem p ro p rie , sed 'p le b issc ita ’ a p p e lla n tu r qu ae trib u n is plebis fere n tib u s a c c e p ta s u n t, qu ib u s ro g atio n ib u s a n te p a tric ii non te n e b a n tu r, donec Q. H o rten siu s d ic ta to r legem tu lit, u t eo iure quod plebs s ta tu is s e t om nes Q u irites te n e r e n tu r ” . Z grom adzenie plebsu zw oływ ane przez try b u n a sk ład ało się nie z całego

4 Być może definicja lex podana przez Capitona była nowatorska, skoro żyjący kilkanaście lat wcześniej, a słynący z precyzji swych wypowiedzi historyk Gaius Sallustius Crispus przywilej przyznany Gn. Pompeiusowi nazywał lex (Gell. 10. 20. 10). Gdyby ta definicja pow stała wcześniej, to akty dotyczące poszczególnych osób czy spraw, jak np. lex de imperio Gn. Pompei; lex de reditu M . Ciceronis; czy quaestio de caede Clodii nie byłyby nazywane leges, lecz p riv i­ legia (por. Gell. 10. 30. 3— 4).

5 Por. jednak Gell 10. 20. 9, gdzie zarówno privilegia jak i plebiscita zostały nazwane leges w sensie przenośnym.

* Być może jest to ten sam jurysta, którego dwukrotnie cytuje Paulus w ko­ mentarzu A d Plautium (D. 5. 3. 43; 5. 4. 3). Por. M. S ch a n z-C . H o s iu s-G . K r ü g e r , Geschichte der romanischen Literatur bis zum Gesetzgebungswerk des K aisers Justinians3, III, (Nachdruck) München 1959 s. 199 i n. W ątpliwości, czy komentarz A d Quintum M ucium miał walor prawniczy czy antykwaryczno- -anegdotyczny wyraża F. S c h u lz , Geschichte der römischen Rechtswissenschaft, Weimar 1961 s. 253. W. K u n k e l, Herkunft und soziale Stellung der römischen Juristen, Weimar 1952 s. 70 uw. 284 uważa wątpliwości F. Schulza za nieuza­ sadnione. N atom iast G. S c h e r il lo , A ppu n ti sui testamento „in procinctu” nel diritto romano, Scritti Giuffrè, I, Milano 1967 s. 786 uw. 7 zastanawia się czy Laelius Felix, jako autor komentarza A d Quintum M ucium nie może być identy­ fikowany z prawnikiem Gaiusem.

[3] L eg es de p leb iscitis 239

p o pulus, lecz ty lk o z jego c z ę ś c i7. Z grom adzenie to w inno się więc n azy w ać concilium w o d różnieniu od zgro m ad zen ia całego po p u lu s czyli c o m itia 8. N a com itia bow iem — ja k w iadom o — przew odniczył m agistratus m a ją c y ius agendi cum populo, podczas g d y n a concilium u rz ę d n ik m a ją c y iu s agendi cum p le b e 9. Nie dziw i za te m , że L aelius F elix ro z ró ż n ia 10 concilium

7 Podobne różnice między pojęciem plebs i populus widzi zarówno cytow any przez Gelliusa Capito jak i Gaius. Gell. 10. 20. 5: „Plebem ” autem Capito in eadem definitione seorsum a „populo” divisit, quoniam in „populo” omnis pars civitatis omnesque eius ordines contineantur, „plebes” vero ea dicatur, in qua gentes civium patriciae non insunt. G. 1. 3: ...P leb s autem a populo eo distat, quod populi appellatione universi cives significantur connumeratis etiam patriciis; plebis autem appellatione sine patriciis ceteri cives significantur ... Por. też D. 50. 16. 238 pr.: ’Plebs’ est ceteri cives sine [senatoribus] <patriciis> oraz Index Interpolationum ad h. 1., a także Inst. 1. 2. 4: ...plebs autem a po­ pulo eo differt, quo species a genere: nam appellattione populi universi cives significantur connumeratis etiam patriciis et senatoribus: plebis autem appella­ tione sine patriciis et senatoribus ceteri cives significantur...

8 G. W. B o t s f o r d , The Roman Assemblies. From their Origin to the End of the Republic2, New York 1968 s. 119 i n. wyraził pogląd, iż słowo comitia jest terminem właściwym na oznaczenie zgromadzeń wyborczych, zaś conci­ lium jest używane na oznaczenie zgromadzeń ustawodawczych i sądowych. Pogląd ten jest sprzeczny z rozróżnieniem tych terminów dokonanym przez Laeliusa Felixa. Gruntownego zbadania źródeł dotyczących comitia i conci­ lium dokonał ostatnio J. F a r r e ll, The Distinction between Comitia and Conci­ lium, Athenaeum 74, 1986 fasc. 3—4 s. 407 i n. dochodząc do wniosku, iż w źró­ dłach term iny te nie są jednoznacznie używane, choć w zasadzie, z pewnymi w yjątkam i (na których oparł swoją teorię Botsford) słowo comitia jest używane na oznaczenie głosujących zgromadzeń populus; zaś concilia najczęściej ma za­ stosowanie na określenie zgromadzeń plebsu.

8 Por. A. B u r d e s e , Manuele d i diritto publico romano3, Torino 1987 s. 95. 10 Concilia plebis zwane też comitia tributa plebis, choć oparte podobnie jak com itia tributa popu li na kryterium podziału na tribus zasadniczo różniły się od nich. Jednakże podobne kompetencje i nieprecyzyjne słownictwo zwłaszcza w źródłach literackich (Por. J. F a r r e ll, dz. cy t., s. 414 i n.) może prowadzić do identyfikowania tych dwóch typów zgromadzeń. Np. U. H a ll, Voting Pro­ cedure in Roman Assemblies, Historia 13, 1964 s. 275 i п., mówiąc o procedurze głosowania, ze względów praktycznych posługuje się tylko terminem comitia tributa, zarówno na oznaczenie comitia tributa populi jak i concilia plebis. R. D e v e lin , Comitia tributa plebis, Athenaeum 63, 1975 fasc. 3 —4 s. 302 i n., rozważając kwestię, czy istniały w okresie Republiki com itia tributa różne od concilia plebis błędnie sugeruje, że comitia tributa nie różniły się niczym od concilia plebis i były zawsze w tym okresie zgromadzeniami plebejskimi. Wg tribus odbyw ały się zgromadzenia nie tylko plebsu, ale i całego populus, co wynika jasno zarówno z przekazu Liviusa (Por. Liv. 3. 71. 3; 6. 21. 5; 10. 24. 18) jak i Cicerona (D e leg. 3. 19. 45). Wprawdzie formalne rozróżnienie między tym i zgromadze­ niami trybusowymi — concilia plebis i com itia tributa p o p u li — było w cza­ sach późnej Republiki niewielkie, to jednak historycznie znaczne. Por. Th. M om - s e n , Römisches Staatsrecht3, III, (Nachdruck) Graz 1952 s. 149 i п.; F. V a s s a li, La plebe romana nella funzione legislativa, Studi giuridici, III (I. Studi di Diritto Romano), Milano 1960 s. 11 i n.; G. R o t o n d i, Leges publicae populi Romani, Milano 1912 s. 38 i п.; A. G u a r in o , Storia del diritto rom ano·, Napoli 1981 s. 196 i п.; P. D e F r a n c is c i , Arcana im perii, III 1 Milano 1948 s. 91 i п.; E. S. S t a v e l e y , Tribal Legislation before the Lex Hortensia, Athenaeum 33, 1955 fasc. 1— 2 s. 9 i п.; tenże, Greek and Roman Voting and Elections, London

od com itia przede w szy stk im po ty m , że tr y b u n i ja k o u rzęd n icy p leb ejscy nie m ieli p raw a zw oływ ania p a try c ju s z y n a concilium , ani też w spół­ d ziała n ia z n im i11. W rezu ltacie uchw ał w y d a n y c h n a concilium plebis nie m ożna nazw ać leges (gdyż te b y ły w y d aw an e n a com itia p o p u li), ty lk o pleb iscita 12, poniew aż z o stały p rz y ję te przez ty c h , k tó ry m u rzę d n ik plebejski m iał je praw o p rz e d ło ż y ć 13. Plebiscita, aż do uch w alen ia lex H ortensia nie obow iązyw ały w szy stk ich o b y w ate li, ty lk o p le b e ju s z y 14.

P o d o b n e inform acje p rzek azał G aius w sw ych Instytucjach. G. 1 .3 :

Lex est quod po p u lu s iu b e t a tq u e c o n s titu it. P leb iscitu m est quod plebs iu b e t a tq u e c o n s titu it... u n d e olim p atric ii d ic e b a n t p lebiscitis se non te n eri, [quia] < q u a e ) sine a u c to rita te eo ru m fa c ta essen t; sed p o ste a lex H o rten sia la ta est, q u a c a u tu m est u t p le b isc ita u n i­ v ersu m p o p u lu m te n e re n t; ita q u e eo m odo legibus e x a e q u a ta su n t. G aius, zw olennik szkoły S abinianów , a więc te j, k tó re j p ro to p la s tą b y ł C. A teiu s C apito, w o dróżnieniu od sw ojego p ra e c e p to ra nie u w ażał, iż w pojęciu lex mieści się pojęcie p le b isc itu m lb, choć w y raźn ie zaznaczył, że plebiscita z o stały zrów nane ( exaequata) z leges dopiero dzięki lex H ortensia. U staw a ta , m im o iż ro zciąg ała moc o bow iązyw ania p le b i­ sc y tó w n a cały po pulus, nie m ia ła n a celu pozbaw ienia k o m p e ten c ji u staw o d aw czy ch com itia. R ów nocześnie plebs, n ad a l stan o w iąc o d rę b n ą s tr u k tu r ę w p ań stw ie z w łasnym i u rzę d n ik am i, był ju ż upow ażn io n y

1972 s. 129 i n.; L. R. T a y lo r , Roman Voting Assemblies. From the Hannibalic W ar to the Dictatorship of Caesar, New York 1966 s. 6; J . G a u d e m e t, Insti­

tutions de l’Antiquité, Paris 1967 s. 312 uw. 3.

11 Na tem at kompetencji trybuna ludu por. J. B le i c k e n , D as Volkstribunat der klassischen Republik. Studien zur seiner Entwicklung zwischen 287 und 133 v. Chr., München 1955 s. 1 i n.

13 O podobnym znaczeniu terminu plebiscitum mówi też żyjący pod koniec II wieku autor leksykonu De verborum significatu Pompeius Festus, s. v. N iqu is scivit, L. 184: ...sciscito significat sententiam dicito, ac sufragium ferto, unde scita plebis...; s. v. Scita plebei, L. 372: Scita plebei appellantur ea, quae plebs suo suffragio sine patribus iussit, plebeo magistratu rogante.

13 Na tem at procedury przy uchwalaniu plebiscytów por. F. V a s s a li, dz. cyt., s. 13 i n. O sposobie głosowania por. też Th. M o m m se n , dz. cyt., III s. 397 i n.; U. H a ll, dz. cyt., s. 272 i n. wraz z literaturą tam cytowaną. Pogląd przyjmo­ w any w starszej literaturze, że patrycjusze mogli brać udział w concilia plebis znajduje w dalszym ciągu zwolenników np. E. S. S t a v e l e y , Tribal Legislation, s. 3 i n. Por. jednak K. L in d e r s k i, R zym skie zgromadzenia wyborcze od Sulli do Cezara, Wrocław 1966 s. 21 i n.; J . F a r r e ll, dz. cyt., s. 409 wraz z literaturą cytow aną w uw. 10.

14 Co do datowania tej ustawy por. G. R o t on di, dz. cyt., s. 238 i n. Por. też F. M ü n zer, s. V. H ortensius, Nr 7, R E V III 2, Stuttgart 1913 szp. 2467. 16 W katalogach źródeł prawa (D. 1. 2. 2. 12; 1. 1. 7; Inst. 1. 2. 3) lex nie w ystępuje jako pojęcie ogólne, obejmujące inne źródła prawa, gdyż pojęciem ogólnym są tam iura populi Romani. W żadnym z katalogów nie brakuje jednak lex, która była dla Rzymian prototypem źródeł prawa. Por. M. K a s er, Zur Problematik der römischen Rechtsquellentehre, (Festschrift Flume, I, Köln 1 9 7 8 = ) Römische Rechtsquellen and angewandte Juristen-m ethode, Wien-Kölm-Graz 1986 s. 14 i n.

[5] L eges de p leb iscitis 241

do stan o w ien ia p ra w a obow iązującego w szy stk ich obyw ateli tj. zarów no p teb eju szy ja k i p a try c ju sz y . G aius p o d a ją c , że p a try c ju sz e negow ali moc w iążącą p lebiscytów w sto su n k u do w szy stk ich o b y w ateli zaznacza, iż czynili to niegdyś (o lim ). Je d n a k ż e ze sfo rm u ło w an ia tego ju r y s ty dotyczącego auctoritas patrum m ożna w nosić, że is tn ia ły w ątpliw ości co do o b o w iązyw ania p lebiscytów ta k ż e przed uchw aleniem lex H orten­ sia 16.

O w cześniejszych u sta w ac h zró w n u ją cy ch plebiscita z leges w iadom o w yłącznie z libri A b Urbe condita T itu s a L iviusa, rzym skiego h isto ry k a piszącego w p o c z ątk ac h P ry n c y p a tu . Z p rze k azu L iviusa w y n ik a bow iem (żadne inne źródło nie w spom ina o ty m ), że p ostanow ienie lex H ortensia było ja k b y w p ew nym sensie pow tórzeniem treści dw óch w cześniejszych u s t a w 17 tj. lex Valeria H oratia de plebiscitis i lex P u b lilia P h ilo n is de plebiscitis.

Do uch w alen ia pierw szej z nich doszło w skom plikow anej sy tu a c ji p o lity cz n ej. J a k w iadom o u sta w a X II ta b lic nie zaspokoiła w pełni ro zb u d zo n y ch a sp ira cji p o lity cz n y ch plebsu. N a d o m ia r złego decem - w irowie nie złożyli w określo n y m te rm in ie u rzę d u , a p o n a d to nieudolne sp raw ow anie przez nich w ład zy d oprow adziło do rozruchów i pow tó rn ej secesji plebsu n a M o n s Sacer. W ty c h okolicznościach Lucius V alerius i M arcus H o ra tiu s (k tó rz y ju ż u p rzednio łagodzili k o n flik ty decem w irów z plebsem ) zo stali w ysłani przez se n a t do rozm ów z pleb eju szam i celem sp ro w ad zen ia ich do R zym u na w a ru n k a c h , ja k ie u z n a ją za w łaściw e. Z kolei pleb eju sze — po p rze d staw ie n iu sw oich ż ą d a ń — upow ażnili ty c h legatów do poczynienia u stę p stw w obec se n a tu . W rez u ltac ie p e r­ tr a k ta c ji uzgodniono m . in. p rzyw rócenie w ład z y try b u ń sk ie j i p raw a o dw o ły w an ia się do l u d u 18.

Liv. 3. 54. 7— 15:

N u n tia n tu r haec plebi ... leg ati pro con tio n e: 'q u o d bonum , fa u stu m felixque sit vobis reique pu b licae, re d ite in p a tria m ad p e n a te s ... tr ib u n o s plebi cre ab itis, p ra e sto e rit p o n tife x m ax im u s, qui co m itia h a b e a t’ ... Ibi ex tem p lo p o n tific e m ax im o co m itia h a b e n te trib u n o s plebis c re a v e ru n t ... tr ib u n a tu in ito L. Icilius extem p lo plebem ro g av it, e t plebs sc iv it, ne cui fra u d i esset secessio ad decem viris fa c ta , confestim de consulibus crean d is cu m p ro v o ca tio n e M. D uillius ro g atio n em p e r tu lit...

Po pow rocie z secesji plebs, pod p rzew odnictw em p o n tife x a m ax im u sa,

“ Na tem at dyskusji czy auctoritas patrum miała kiedykolwiek zastosowanie do uchwał plebejskich zgromadzeń por. E. S. S t a v e le y , Tribal Legislation, s. 20 i n. wraz z cytow aną tam literaturą.

17 Powtarzanie tej samej normy stanowi zawsze punkt w yjścia do snucia różnych hipotez. Por. A. O u a r in o , L'„exaequatio legibus” dei „plebisscita", Festschrift Schulz, I, Weimar 1951 s. 458 i п.; A. B is c a r d i, „Auctoritas pa­ trum ”. Probierni d i storia del diritto pubblico romano, N apoli 1987 s. 75 i n. oraz przedstawione tam poglądy wraz z literaturą.

u Szerzej o przebiegu wydarzeń por. L iv . 3. 50— 55. 16 — P ra w o K a n o n ic z n e n r 1—2 (1992)

ze b rał się n a z g ro m a d z e n iu 19. W y b ra n o n a nim try b u n ó w ludow ych oraz p rzeprow adzono w niosek o w y b o rze konsulów z praw em odw ołania się od ich decyzji do p o p u lu s 20. N astęp n ie , dzięki złożeniu u rzędu przez decem w irów , m ogły się o dbyć w y b o ry konsulów . Dzięki popularności, ja k ą zdobyli podczas pro w ad zen ia p e r tra k ta c ji k onsulam i zostali w y b ra n i V alerius i H o ra tiu s.

Liv. 3. 55. 1— 7:

P er in te rre g em deinde consules cre a ti L. V alerius, M. H o ra tiu s, qui ex tem p lo m a g istra tu m o cc ep e ru n t, q u o ru m co n su latu s p o p u laris sine u lla p a tru m in iu ria nec sine offensione fu it; q u id q u id enim libe­ r ta ti plebis c a v e re tu r, id suis decedere opibus cre d eb an t, om n iu m p rim u m , cum v e lu t in co n tro v erso iure esset, te n e re n tu rn e p a tre s plebi scitis, legem c e n tu ria tis com itiis tu le re , u t, quod tr ib u tim plebes iu ssisset, pop u lu m te n e r e t; q u a lege trib u n ic iis ro g atio n ib u s te lu m ac errim u m d a tu m est. aliam d ein d e con su larem legem de p ro ­ v o ca tio n e , u nicum p rae sid iu m lib e rta tis , decem virali p o te s ta te e v ersam , non r e s titu u n t m odo, sed e tia m in p o ste ru m m u n iu n t sanciendo no v am legem , ne quis ullu m m a g is tra tu m sine p ro v o c a ­ tio n e c re a re t; qui creasset, eum ius fasq u e esset occidi, neve ea caedes ca p ita lis no x ae h a b e re tu r, e t cum plebem hinc p ro v o ca tio n e, hinc trib u n ic io auxilio sa tis firm a sse n t, ipsis q uoque trib u n is, u t sa c ro san c ti v id e re n tu r, cuius rei p ro p e iam m em oria a b o le v e ra t, re la tis q u ib u sd a m ex m agno in te rv a llo caerim oniis re n o v a ru n t.. V alerius i H o ra tiu s rów nież ja k o konsulow ie sp rzy ja li p lebejuszom , bez uszczerbku je d n a k dla in teresó w p a try c ju sz y . Mimo to p a try c ju sz e każd e rozstrzy g n ięcie d o ty czące sw obód p leb eju szy tra k to w a li ja k o u tr a t ę w łasn y ch w pływ ów . P rzed e w szy stk im podnosili, iż nie o b o w iązu ją ich u ch w a ły p o d ję te przez pleb eju szy . By ro zstrz y g n ąć różne w ą tp li­ wości — a rów nocześnie w yw iązać się z o b ie tn ic y danej w tra k c ie rokow ań z p le b eju szam i, dzięki k tó rej zażegnano k o n flik t — konsulow ie d o p ro ­ w adzili w ro k u 449 p rzed C h ry stu sem do u chw alenia szeregu u sta w . N a m ocy ty c h u sta w m . in. p rzyw rócono n ie ty k aln o ść try b u n o m (lex Valeria H oratia de tribunicia potestate) 21, w y d an o zak az tw o rzen ia urzędów , od k tó ry c h nie b y ło b y odw ołania się do ludu ( lex Valeria H oratia de

13 Na tem at pochodzenia plebejskich zgromadzeń por. L. L a n g e , Römische Alterthiimer, I, Berlin 1856 s. 376 i n.; Th. M o m m se n , dz. cyt., I l l , s. 151 i п.; F. V a s s a l i, dz. cyt., s. 10 i п.; H. S ib e r , D ie ältesten römischen Volksversamm­ lungen, ZSS (Rom. A bt.) 57, 1937 s. 269 i п.; P. De F r a n c is c i, dz. cyt., 111 1, s. 90 i п.; E. S. S t a v e l e y , Tribal Legislation, s. 4 i п.; tenże, Greek and Roman Voting, s. 129 i п.; G. G r o s so , Lezioni d i storia del diritto romano3, Torino 1955 s. 207 i п.; J. G a u d e m e t, dz. cyt., s. 323 i п.; R. D e v e lin , dz. cyt., s. 302 i n. wraz z cytow aną tam literaturą.

10 Była to lex D uilia de consulibus restituendis, następnie zaś uchwalono (Liv. 3. 55. 14), tuż po wyborze konsulów, lex D uilia de provocatione. Por. G. R o- t o n d i , dz. cyt., s. 203.

provocationeJ22 oraz ro z strz y g n ięto sp o rn ą k w estię obow iązyw ania p le­ biscytów . P rzep ro w ad zo n o bow iem n a com itia centuriata u sta w ę zw a n ą lex Valeria H oratia de p le b isc itis23, k tó ra p o sta n a w ia ła , że uch w ały ple- b eju szy m a ją obow iązyw ać cały p o p u tu s (quod tribufim plebes iussisset, p o p u lu m teneret). Livius, choć stw ierd za, ż e w t e n sposób try b u n o m , ja k o w nioskodaw com uchw ał, zo stała d a n a b ardzo o s tra bro ń do ręki, to je d n a k w dalszej relacji zazn acza w y raźn ie, iż uch w alan ie u sta w należało n ad a l do populus.

N asuw a się więc p y ta n ie , dlaczego po uchw aleniu lex Valeria H oralia de plebiscitis, skoro p le b isc ty m ia ły obow iązyw ać ca ły populus, p lebejusze w alczyli dalej o uchw alenie lex de conubio24 czy u sta w y zezw alającej im n a p ia sto w an ie sta n o w isk a k o n s u la 25 (k ie d y te sp ra w y m ożna było rozw iązać w drodze u chw alenia plebiscitum )? B iorąc to po d uw agę, m ożna p rzy p u szczać, że albo lex Valeria H oratia de plebiscitis je s t w y m y ­ słem a n n a lis ty , albo, co w y d aje się bard ziej p raw d o p o d o b n e, nie d o ty c z y ła o na obow iązy w an ia p rzyszłych uch w ał p le b su , lecz ty lk o ty c h , k tó re zo stały ju ż pow zięte tu ż po pow rocie z M o n s S a c e r 26.

N a to m ia s t kw estię o bow iązyw ania uchw ał plebsu, k tó re będ ą u ch w a­ lan e w przyszłości, p o d ję ła lex P u b lilia P h ilo n is de plebiscitis z roku 339 przed C h ry stu sem .

[7] L eges de p leb iscitis 243

21 Por. G. R o t o n d i, dz. cyt., s. 204. 22 Por. G. R o t o n d i, dz. cyt., s. 203 i n.

24 Jak podaje Livius (4. 1—6) z wnioskiem na contiones (gdzie każdy miał prawo przedkładania swojego punktu widzenia) w ystępow ał wielokrotnie trybun ludowy Canuleius. Wniosek ten budził jednak sprzeciw patrycjuszy. Z relacji Liviusa wprawdzie nie w ynika, który z urzędników uprawnionych do tego postaw ił wniosek na com itia, wydaje się jednak prawdopodobnie, że w końcu został on uchwalony przez cały populus, a więc także przez patrycjuszy. Na tem at lex Canuleia de conubio patrum et plebis por. G. R o t o n d i, dz. cyt., s. 207 i n.

25 W alkę tę rozpoczęto również z inicjatyw y trybuna ludowego Canuleiusa. Stopniowo uzyskano zgodę na to, by trybunów wojskowych z władzą konsularną wybierano tak spośród patrycjuszy jak i plebejuszy uchwalając kolejno lex de tribunis m ilitum consulari potestate creandis w roku 445 przed Chrystusem (por. Liv. 4. 6. 8 a także G. R o t o n d i, dz. cyt., s. 208) i następnie w roku 427 lex de creandis tribuni m ilitum consulari potestate (por. G. R o t o n d i, dz. cy t., s. 212), wreszcie w roku 367 (?) lex Licinia Sextia de consule plebeo (por. Gell. 17. 21. 27), na mocy której do najwyższego urzędu, czyli konsulatu zostali dopuszczeni plebejusze. Por. też G. R o t o n d i, dz. cyt., s. 218;

25 W edług niektórych autorów plebiscyt z mocą ustawy nie mógł pochodzić z tego okresu. Por. G. G r o s so , dz. cyt., s. 105. H. S ib e r , s. v. Plebiscita, RE X X I 1, Stuttgart 1951 szp. 61 i n. uważa, iż każda plebejska uchwała wcze­ śniejsza od lex H ortensia wymagała uznania populus w drodze głosowania na comitia centuriata. Por. J . L e n g le , s. v. Tribunus, Nr 13, Tribunus plebis, R E VI A 2, Stuttgart 1937 szp. 2464. G. N o c e r a , II potere dei comizi e i suoi lim iti, Milano 1940 s. 278 i n. uważa, że plebiscyty były przedkładane do apro­ baty senatu. E. S. S t a v e l e y , Tribal Legislation, s. 21 uzyskanie sankcji patry- cjuszowskiej uważa za warunek sine qua non ważności plebiscytu. N atom iast Th. M o m m se n , dz. cyt., III s. 155 uw. 3 odrzuca auctoritas patrum dla uchwał plebejskich. Por. też G. R o t o n d i, dz. cyt., s. 43; F. D e M a r tin o , Storia della costituzione romana, 1, Napoli 1951 s. 317; A. M a g d e la in , De l’auctoritas patrum è I’auctor itas senatus, IU R A 33, 1982 s. 39 i n.

Liv. 8. 12. 14— 16:

D ic ta tu ra p o p u la ris e t o ra tio n ib u s in p a tre s crim inosis fu it, e t quod tr e s leges secundissim as plebei, a d v e rsa s n o b ilita ti tu lit: u n am , u t plebi sc ita om nes Q u irite s te n e re n t, a lte ra m , u t legum , q u ae com itiis c e n tu ria tis fe rre n tu r, a n te in itu m suffragium p a tre s a u c to re s fie re n t, te rtia m , u t a lte r u tiq u e ex plebe, cum eo v e n tu m sit, u t u tru m q u e plebeius fieri liceret, censor c re a re tu r.

Za d y k ta tu r y Q. P u b lilu sa P h ilo n a 27 uchw alono u staw ę ( lex P u b lilia P h ilo n is de plebiscitis) 28, k tó ra p o sta n a w ia ła , iż p le b isc y ty m a ją obow ią­ zyw ać w szy stk ich o byw ateli (u t plebi scita om nes Q uirites tenerent) i u sta w ę (le x P u b lilia P h ilo n is de p a tru m auctoritate) 29 p rzew id u jącą, iż s e n a t m a apro b o w ać z góry ( ante in itu m su ffra g iu m patres auctores fie r e n t) u sta w y przew idziane do uch w alen ia n a com itia centuriata, oraz lex P u b lilia P h ilo n is de censore plebeo creando (k tó ra nie d o ty c zy p o ru ­ sz an y c h tu zag ad n ień ).

Zgodnie więc z te k ste m L iviusa uchw alono n ajp ierw ustaw ę, k tó ra zró w n y w ała w szy stk ie (czyli n a w e t te , k tó re b ę d ą uchw alan e w przyszłości) p le b isc y ty z u staw am i. P a m ię ta ć je d n a k należy, że d o ty c h cz as u sta w y , a za te m i p le b isc y ty , po u chw aleniu m u siały u zy sk ać niezb ęd n ą aucto­ ritas pa tru m . Je śli za te m uchw alono p le b isc y t, k tó ry n a m ocy lex P u b lilia P h ilo n is de plebiscitis był z ró w n an y z u sta w ą, to i ta k m ógł on nie u zy sk ać auctoritas patru m i nie sta ć się o b o w ią z u ją c y 30.

N astęp n ie zaś uchw alono lex P u b lilia P h ilo n is de patrum auctoritate, k tó r a p o sta n a w ia ła , iż se n a t z g ó ry będzie udzielał auctoritas u ch w a la­ n y m u sta w o m . Ale czy ta k a (ud zielo n a z góry) auctoritas m iała d o ty c zy ć te ż pleb iscy tó w ? P a try c ju sz e u trz y m y w a li, że nie, i d lateg o uw ażali, iż p le b isc y ty pod ty m w zględem nie są zró w n an e z u sta w am i, g dyż n ad a l, po u ch w alen iu , m uszą uzy sk iw ać one n ie zb ę d n ą auctoritas31.

D opiero lex H ortensia w y d a n a post graves et longas se d itio n e s32 za d y k ta tu r y Q. H o rte n s iu s a 33 d o k o n ała praw dziw ego zró w n an ia ty c h

17 O roli dyktatury przy wprowadzaniu zmian ustrojowych na korzyść plebsu por. J. B le i c k e n , Lex publica. Gesetz und Recht in der römischen Republic, Berlin-New York 1975 s. 94.

23 Por. Q. R o t o n d i, dz. cyt., s. 226 i n.

*· Por. G. R o t o n d i, dz. cyt., s. 227; A. B u r d e s e , dz. cyt., s. 77 i n.

30 Za koniecznością auctoritas patrum dla plebiscytów od lex Publilia Philonis opowiada się m. in. L. L a n g e , dz. cy t., 11 s. 46 i n.; J . L e n g le , dz. cyt., szp. 2468 i n.; J. B le ic k e n , D as Volkstribunat der klassischen Republik, s. 22 i n. Por. też A. M a g d e la in , dz. cyt., s. 33 i n.; A. B is c a r d i, dz. cyt., s. 39 i n.; A. B u r d e s e , dz. cyt., s. 94.

31 Interpretacja taka opiera się na odczytaniu w tekście Gaiusa skrótu q’ zgodnie z regułą abrewiacyjną stosowaną w Codex Veronensis jako quae — przed frazą — sine auctoritate eorum facta essent. Por. M. D a v id -H . L. W. N e ls o n , G ai Institutionum commentarii IV. M it philologischen Kommentar, Kommentar I, Leiden 1954 s. 12 i n. wraz cytow aną tam literaturą. Taką lectio przyjmuje też ostatnie polskie wydanie Instytucji Gaiusa z przekładem C. K u n d e r e w i- c z a -G a iu s . Instytucje, Warszawa 1982 ad h. 1.

33 Por. L iv . perioche 11.

[9] L eges de p leb iscitis 245

dw óch źródeł p raw a, n a d a ją c im ta k ą sa m ą m oc. P rzy p u szczaln ie d la ­ tego źródła — po za L iviusem — w iążą to zrów nanie z lex H ortensia г roku 286 przed C h ry s tu s e m 34.

P lin . N a t. h ist. 16. 10. 37:

... Q. H o rten siu s d ic ta to r, cu m plebes secessisset in Ian ic u lu m , legem in aescu len to tu lit, u t quod ea iussisset om nes Q u irites te n e re t. D. 1 .2 . 2. 8. (P o m p o n iu s libro singulari enchiridii):

D einde cu m esset in c iv ita te lex duodecim ta b u la ru m e t ius civile, essent e t legis actiones, ev e n it, u t plebs in disco rd iam cum p a trib u s p e rv e n ire t e t seced eret sibique iu ra c o n s titu e re t, q u ae iu ra plebi sc ita v o c a n tu r, m ox cum re v o c a ta est plebs, q u ia m u lta e discor­ diae n a s c e b a n tu r de his plebis scitis, pro legibus p la c u it e t ea ob ser­ v ari lege H o rten sia : e t ita fa c tu m est, u t in te r plebis sc ita e t legem species c o n stitu e n d i in te resse t, p o te s ta s a u te m eadem esset. In st. 1. 2. 4:

... sed e t plebi sc ita lege H o rte n sia la ta non m inus velere q u am leges c o e p eru n t.

Z p rzy to c z o n y c h źródeł, a zw łaszcza w ypow iedzi L aeliusa F elix a (Gell. 15. 2 7 .4 ) m ożna przy p u szczać, że przed u chw aleniem lex H ortensia p le b isc y ty o bow iązyw ały je d y n ie pleb eju szy , a p a try c ju s z y ty lk o te , k tó re u z y s k a ły auctoritas patrum (G. 1 .3 ). N a to m ia s t po u chw aleniu lex H ortensia o bow iązyw ały one cały populus, a więc ta k p leb eju szy ja k i p a try c ju s z y (P lin. N a t. h ist. 16. 1 0 .3 7 ; G. 1 .3 ).

R e asu m u jąc , u sta w a u chw alona n a zgro m ad zen iu ludow ym b y ła ja k b y d w u stro n n y m u k ła d e m 35; u k ła d em za w ieran y m przez m agistra­ tus, qui rogat i populus, qui iubet; u k ła d em , k tó r y w y m ag ał w p o c z ą tk a c h R epubliki — w k aż d y m razie do uch w alen ia lex P u b lilia P h ilo n is — rzeczyw istej auctoritas patrum . W źródłach nie m a ża d n ej w zm ianki,

przykładem na to, że dyktator o wiele łatwiej niż zw ykły magistratus mógł w sposób pokojowy rozwiązywać nabrzmiałe konflikty społeczne czy polityczne. Por. F. S e r r a o , I p a rtiti politici rtella republica romatia, (Ricerche ed storiche ed economiche in memoria di Corrado Barbagallo, Napoli 1 9 7 0 = ) Classi partiti e legge nella Republica Romana, Pisa 1977 s. 180 i n.

34 Por. J. B le ic k e n , Lex publica, s. 96. Przegląd różnych hipotez dotyczą­ cych exaequatio podaje F. S. M a r a n c a , II tribunato della plebe dalla ’lex Hor­ tensia’ alia ’lex Cornelia’, Lanciano 1901 s. 3 i n., a ostatnio A. B is c a r d i, dz. cyt., s. 77 i n. Por. też A. G u a r in o , dz. cyt., s. 459 i n.

35 Por. F e s t u s s . v . Rogat, L. 356: Rogat est consulit populum, vel p etit ab eo, ut id sciscat, quod ferat. Por. też s. v. Rogatio, L. 356, oraz D. 1 .3 . 1: Lex est commune praeceptum, virorum prudentium consultum, delictorum quae sponte vel ignorantia contrahuntur coercitio, communis rei publicae sponsio. Można dyskutować czy definicja ta powstała pod wpływem m yśli greckiej, jednak nie ulega wątpliwości, iż oddaje istotę ustawy rzymskiej tw o­ rzonej w form ie kontraktu. Por. G. T i b i l e t t i , Suile „leges” romae, Studi De Fran- cisci, IV, Milano 1956 s. 593 i n.; R. O r e s ta n o , I fa tti di normazioni nell'espe- rienza romana arcaica, Torino 1967 s. 185 i n.; M. D u c o s , Les Romains et la toi. Recherches sur les rapports de la philosophie grecque et de la tradition romaine à la fin de la République, Paris 1984 s. 123 i n.; J. B le ic k e n , Lex publica, s. 64,

b y se n a t kiedykolw iek i w ja k iejk o lw iek form ie z a tw ie rd z ał, b ąd ź o d rz u ­ c a ł te s ta m e n t sp o rząd zo n y n a com itia calata, czy adrogatio p rze p ro w a­ d z o n ą n a com itia curiata. R ów nocześnie n ik t nie kw estionow ał, ta k ja k to m iało m iejsce w p rz y p a d k u plebiscitum , m ocy w iążącej adrogatio czy testam entum calatis com itiis. M ożna w ięc p rz y ją ć , że a k ty te nie b y ły leges w ścisłym tego słow a zn aczen iu , a je d y n ie w zorow ane n a leges nie ty lk o z tego w zględu, iż rogatio b y ła sta w ia n a nie przez magistratus, ale rów nież dlateg o , poniew aż nie w y m ag a ły one n ig d y auctoritas patrum . N a to m ia s t p le b isc y ty uchw alan e n a zgrom adzeniu p leb ejsk im n a w niosek tr y b u n a ludow ego nie b y ły w zorow ane n a leges, lecz były , dzięki leges de plebiscitis, stopniow o z leges zrów nyw ane.

Leges de plebiscitis

N ella definizione data da Capitone (Gell. 10. 20. 2) si legge che per lex deve intendersi una delibera di carattere generale votata da popolo о plebe su pro­ posta della magistratura. L’efficacia vincolante dei plebisciti, in quanto votati dai soli plebei senza il concorso dei patrizi, veniva tu ttavia messa in dubbio (G. 1. 3). Varie fonti (Plin. N at. hist. 16. 10. 37; Gell. 15. 27. 4; D. 1. 2. 2. 8; Inst. 1. 2. 4) sostengono che i plebisciti siano stati equiparati alle teggi soltanto con l’emanazione della legge Hortensia. II racconto di Livio informa tuttavia che l’efficacia dei plebisciti era già stata regolamentata in due leggi anteriori: in primo luogo nella lex de plebiscitis (Liv. 3.54— 55), votata sotto il consolato di L. Valerio e. M. Orazio, che avrebbe equiparato alie leggi i plebisciti ehe erano stati votati subito dopo la secessione della plebe; e in secondo luogo nella lex de plebiscitis (Liv. 8. 12. 14— 16), votata su proposta del dittatore Publio Filone, ehe avrebbe riconosciuto vincolante per tu tto il popolo qualsiasi plebiscito cui fosse concessa 1’auctoritas patrum. Ma in breve una successiva lex Publilia Philonis statui che 1’auctoritas patrum avrebbe dovuto concedersi preventiva- m ente; e per qualche tempo non fu chiaro se tale disposizione riguardasse anche i plebisciti. Il problema fu definitivam ente risolto dalla lex Hortensia, emanata nel periodo della dittatura di Ortensio.