krajów, w których rozwinął się folw ark pańszczyźniany. W yłania si^ tu znowu py tanie, dlaczego taki układ sił tutaj się w ytw orzył? A le odpowiedź na nie przekracza ramy m niejszej reecnzji.
W układzie sił klasow ych również należy szukać przyczyn słabości władzy pań stwowej w tych krajach, a różnice między Meklemburgią a Prusami mogą być w y jaśnione głębszym i przyczynami niż taką czy mną polityką stanów, ja k to na s. 52— 53 próbuje przedstawić autor. Na s. 43 autor przypisuje absolutyzm owi cechy zwykłej monarchii stanowej, co utrudnia zrozumienie słabości „absolutnych“ rze komo władców. Natomiast bardzo trafnie wyjaśnia Nichtweiss (częściowo za E n g e l s e m) w pływ prawa rzymskiego na kształtowanie się Leibeigenschaftu.
Z drobniejszych poprawek dodam z obowiązku recenzenta: o pogorszeniu się p o
łożenia chłopów po kommutacji (s. 15) można m ów ić tylko z bardzo szerokimi om ó wieniami (raczej o pewnym absolutnym wzroście wyzysku niż o faktycznym pogor szeniu położenia) ”. Kronikarska wiadom ość o ładowaniu zboża w r. 1392 przez 300 statków (s. 21) została już wielokrotnie sprostow ana10. Załoga (H ofwehr) nie musiała stanowić całego' inwentarza chłopskiego (ohoć w poszczególnych nawet licz nych wypadkach, mogła); chłop miał prawo, nawet zdaniem Meviusa, posiadać własny ruchom y majątek (s. 66).
Z niniejszej recenzji wyraźnie wynika, jak bardzo tezy książki Nichitweissa p o budzają do dyskusji i polemiki. Nie jest to wada książki — bynajm niej, właśnie ta dyskusja ożywi być może szersze kontakty między uczonymi krajów , którym przy szło wzajemnie dzielić spuściznę po ustroju folwarczno-pańszczyźnianym . Przy wszystkich wym ienionych jiuż zastrzeżeniach jeszcze raz trzeba mocno podkreślić osiągnięcia autora w przedstawieniu i w yjaśnieniu dziejów wsi meklenfourskïej w X V III wieku, które pozostaną na trwałe w dorobku nauki. Po raz pierwszy z o stały również w ydobyte z całą mocą przejaw y walki klasowej na wsi w tym okresie. Na zakończenie chcę podkreślić jieszcze jedną cechę książki Nichtweissa: jasność i przejrzystość wykładu, które sprawiają, że książka dostępna jest nie tylko dla w ą skiego grona hi-storyków. M łodej niem ieckiej historiografii marksistowskiej przybyła niewątpliwie cenna pozycja.
B ened ykt Zientara
Emil W a s c h i n s k i , Die M ünz- und W ährungspolitik des
Deutschen Ordens in Preussen, ihre historischen Problem e und seltenen Gepräge, Der Göttinger Arbeitskreis, Göttingen 1952, s. 251, 6 tablic.
Dzieje, m onety państwa krzyżackiego posiadają obszerną literaturę. Prace nie mieckich num izm atyków i historyków regionalnych, a w późniejszym okresie także polskich num izm atyków zdołały zebrać materiał, uporządkow ać go i opisać, w y jaśniając zasadnicze kwestie związane z poznaniem wyglądu zewnętrznego m o nety, zawantości kruszcu w niej oraz organizacji mennic. Obok katalogów publicz nych i prywatnych k olek cji num izm atycznych1, już od połow y X I X w. pojaw iają się 9 Por. w tej sprawie Ob osnownom ekonom iczeskom zakonie fieodalnoj form ácii
(k itogam diskussii), „W oprosy Istorii“ 1955, nr 5, s. 81.
10 Ostatnio E. W a s c h i n s k i , Haben im J. 1392 300 englische Schiffe
gleichzeitig im Danziger Hafen Getreide geladen?, „W eichselland“ t. X X X V III, 1943,
s. 73— 9.
1 Przede wszystkim: B. D u d i k, Des Hohen D eutschen Ritterordens Münz
sam m lung in Wien, W iedeń 1858 i E. B a h r f e 1 d t, Die M ünzen- und Medail len-Sammlung in der Marienburg t. I, Gdańsk 1901.
próby historycznego przedstawienia m onet krzyżackich, tak w pełnym wykładzie od X III w. poczynając do połow y X V I w.2, jak też w odniesieniu do poszczególnych okresów lub rodzajów monety (prace B e n d e r a , S e m r a u’ a, S c h w i n- k o w s k i e g o , G u m o w s k i e g o , W a s c h a ń s k i e g o i in.)3. Postęp badań szczegółowych sprawił, że praca V o s s b e r g a nie m oże jiUż zaspokoić zainteresowań i potrzeb historyków, nie odpowiada stanowi nauki. Praca W asohin- skiego, podobnie ja k niedawno ogłoszony artykuł G um ow skiego4 stanowi próbę wypełnienia tej luki.
Sform ułow anie tytułu omawianej pracy wskakuje, że autor pragnie, nie ogra niczając się do zagadnień numizmatycznych, przedstawić historyczną problem a tykę pieniądza w państwie zakonnym. W przedm ow ie zaznacza, że chce, aby jego praca wzbudziła zainteresowanie również historyków przez sw ój aspekt. historycz no-ekonom iczny. Nie trzeba podkreślać wagi tych wstępnych założeń autora. Z b ie ractwo, wąska ograniczoność dotychczasowych badań nad stosunkami pieniężnymi w średniowieczu w coraz większym stopniu zaczynają w yw oływ ać niedosyt i p ro test w nauce. W historiografii burźuazyjnej ostatnich dziesięcioleci na coraz szerszą skalę rozw ijają się badania nad historyczną i ekonomiczną problem atyką pienią dza ( B l o c h , L a u r e n t , C i p o l l a , D e R o o v e r , V a n W e r w e k e i in.), na których jednak ■— zwłaszcza w ostatnim dziesięcioleciu — coraz silniej ciąży ekonomizm i ahistoryzm, fetyszyzowanie m etod statystycznych i modernizacja średniowiecza, w ynikające z fałszywych p ozycji m etodologicznych. Dla właściwego zrozumienia procesu historycznego, zwłaszcza w okresie rozkwitu i schyłku fo r m acji feudalnej, zbadanie obiegu pieniężnego ma znaczenie bardzo diuże i może wiele w yjaśnić z podstaw ow ych kwestii gospodarczych i społecznych okresu. Takich je d - nek postulatów tradycyjny zakres numizmatyki nie m oże wypełnić. Nie idzie tu o zaniechanie badań nad stroną zewnętrzną monet, nad ich radzaijem i zawartością kruszców, lecz o połączenie lub podporządkow anie takich badań studiom nad cha rakterem pieniądza i obiegu pieniężnego w ich związku z podstawowym i praw idło wościam i historycznymi danej epoki. Badania tego rodzaju, zapoczątkowane już w hi storiografii m arksistow skiej5, mają przed sobą przyszłość. Zapowiedź historycznego potraktowania polityki monetarnej Zakonu budzi w ięc zrozumiałe zainteresowanie książką Wascihinskiego.
W ykład historii monety krzyżackiej poprzedza auitor krótkim i raczej mało wartościow ym wstępem o m onecie w Prusach przedkrzyżackich. Dla okresu fen i- gow ego (1235— 1380) ważne są dwa now e ustalenia. A utor w ykazuje w brew poglą dom Semrau’a, ja k też zresztą i swoim własnym dawniejszym twierdzeniom, że w państwie zakonnym już w I poł. X III w. były dwie m ennice (w Chełmnie i Toru
2 F. A. V o s s b e r g, Geschichte der Preussischen M ünzen und Siegel von
frü h ester Zeit bis zum Ende der H errschaft des D eutschen Ordens, Berlin 1843.
3 Pełne w zasadzie zestawienie tych prac (z w yjątkiem niektórych prac M. G u - m o w s k i e g o ) podaje bibliografia omawianej pracy (s. 23— 31).
4 M. G u m o w s k i , M oneta u K rzyżaków , „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu“ t. X V II, z. 3—4, 1952, s. 7— 68.
5 W ym ienić tu należy przede wszystkim F. J. M i c h a l e w s k i e g o ,
O czerki istorii dieneg i dieneżnogo obraszczenija t. I: Diengi w feodalnom chozja- stw ie, M oskwa 1948 oraz szereg drobniejszych rozpraw o obiegu pieniężnym w Rosji,
zwłaszcza dotyczących okresu wczesnofeudalnego (por. ostatnio W. L. J a n i n ,
Numizmatyka i problem y tow arno-dieneżnogo obraszczenija w drew niej Rusi,
„W oprosy Istorii“ 1955, nr 8). Ciekawy i instruktywny przykład powiązania zjawisk m onetarnych z całokształtem rozw oju społeczno-gospodarczego stanowią prace cze skiego badacza Fr. G r a u s a (K rise feudalismu v e 14 stol., „H istoricky Sbor n ík “ t. I).
niu), a dopiero z czasem wraz ze zmniejszeniem się znaczenia handlowego Chełmna tamtejsza mennica zamiera. Obok tego zwraca uwagę obliczenie wagi grzywny ch eł mińskiej i stwierdzenie, że 'była ona jednoznaczna lub równa z grzywną polską (to ostatnie zresztą wykazał już w oparciu o inny sposób obliczeń Gumowski). P ow ołu jąc się na znaleziska m onet w Sarbske na Pomorzu d W ieluniu w W ielkopolsce, au tor dowodzi, że Zakon w okresie feniga podbił gospodarczo region nadwiślański już przed p odbojem politycznym i w p ływ y sw oje rozpościerał n a Poliskę. Nie neguijąc faktu, że brakteaty krzyżackie dzięki wysokiej zawartości kruszcu zyskały sobie łatwy dostęp do krajów sąsiednich, trzeba stwierdzić, że ta hipoteza o „p od boju gospodarczym “ jest pozbawiona naukow ych podstaw, bo przecież równie dobrze można by m ów ić o podboju gospodarczym znacznej części Europy Zachodniej przez W łochy w X III w.
R ozbudowę systemu monetarnego Prus krzyżackich za rządów w. mistrza W inry- cha von Knip-rode W aschinski wiąże z rozw ojem 'handlu lądowego w Prusach i n a wiązaniem szerszych stosunków z Hanzą. R eform ę tego okresu określa, zgodnie zresztą z dawniejszym i poglądami, jako jedną z w ystępujących w II poł. X IV w. reform groszowych. Zaznaczający się już brak złotej jednostki monetarnej, w y pełnia, ale w stopniu niedostatecznym, K onrad von Jungingen. Na podstaw ie znacz-' nej kwerendy archiwalnej w Gdańsku, K rólewcu, Wiedniu i Koburgu autor w brew dotychczasowym poglądom wykazał, że za rządósw tego w. mistrza mincerz Dietz Mynlein z Koburga bił w Gdańsku złotą m on etę6. Za cel bicia tej m onety uważa zaspokojenie potrzeb handlu, w odróżnieniu od dukatów Henryka von Plauen, które b ije się dla opłacenia w ojsk zaciężnych.
Pierwsea połow a X V w. to szczególnie ciekaw y okres dla badacza stosunków pieniężnych. Bogaty zasób źródeł, przede wszystkim recesów zjazdów pruskich i 'ksiąg gospodarczych Zakonu, pozwala spojrzeć na realny stan pieniądza w okresie potęgi władzy krzyżackiej i jej upadku, ja k też udrzeć stosunek poszczególnych grup społecznych do sprawy pieniądza. Autor ogranicza się jednak do obszernego zrelacjonow ania debat sejm ikow ych w sprawie pieniądza jedynie z punktu w idze nia polityki Zaikonu i dokonuje opisu poszczególnych rodzajów i sztuk monety krzy żackiej, wnosząc zresztą przy tym szereg now ych faktów i uściśleń. Do ciekaw szych i leipiej opracow anych partii należy tu opis reform m onetarnych i różnych ieh p rojek tów z czwartego dziesięciolecia X V w.
Trudności w ojenne i chaos gospodarczy leżą u podstaw znacznego rozprzężenia stosunków pieniężnych w Prusach K rzyżackich po w ojn ie trzynastoletniej. W chodzą tu w grę także trudności związane ze stosunkami między państwem zakonnym a Polską, zwłaszcza z Prusami Królewskim i, z którym i państwo· zakonne pozostaje dalej w ścisłych więzach gospodarczych. P rojekty ustalenia na granicy obu krajów ośrodków wym iennych, które regulow ałyby sprawy pieniężne w handlu między obu kratjąmi, nie dochodzą do skutku. Zawartość kruszcu w monecie krzyżackiej coraz bardiziej się pogarsza. Za rządów w. mistrza Marcina Truchsessa szeląg krzyżacki osiąga dno uipadku — na 1,34 g wagi liczy 201/1000 fajnu. Reform a Jana von Tiefen z lat dziewięćdziesiątych X V w. nie m oże b y ć skuteczna, bow iem ·— słusznie p od kreśla autor — gwałci podstaw owe zasady obiegu pieniężnego, na co już Kopernik zwracał uwagę. Pierwszą skuteczną reform ą jest dopiero reform a Fryderyka Sa skiego, która stworzyła „najbogatszy system monetarny okresu przejścia od śred niow iecznej polityki monetarnej do now ożytnej polityki Albrechta“ . Szczegółow e mu opisow i nowego system u pieniężnego nie towarzyszy w pracy W aschmskiego • W yniki tych badań W a s c h i n s k i ogłosił także w ..Berliner Numisma tische Zeitschrift“ , 1949.
analiza jego skuteczności ekonomicznej i przyjęcia go przez Ludność. To samo trze ba stwierdzić o rozdziale szczegółow o om aw iającym politykę monetarną ostatniego w. mistrza Zakonu krzyżackiego, mimo że daje ona duże m ożliwości interpretacyjne w tym względzie. Jaki np. był stosunek poszczególnych grup społecznych do spraw pieniężnych w sytuacji, gdy po w ojn ie z Polską uznano, że 100 grzywien ostatnich em isji odpoiwiada1 zaledwie 16 grzywnom (.relacja kronikarza Jana Freiberga)? Szczupłość materiału źródłow ego nie jest tu wytłumaczeniem milczenia, b o nie zo stały z tego punktu widzenia wykorzystane debaty sejm ikowe ani też znane m em o riały Kopernika o monecie, traktowane jedyn ie (nie tylko zresztą przez W aschin- skiiego) jako pom nik myśli ekonom icznej, a zapoznawane jak o źródło dające obraz ówczesnych stosunków pieniężnych i program ów poszczególnych grup społecznych w tym względzie.
Na tym kończy się w łaściw y wykład dziejów polityki monetarnej Zakonu. Z a myka go podsumowanie, w którym autor zastanawia się, jaki system walutowy
CWahrungssystem) panow ał w państwie zakonnym i stwierdza, że nie można m ów ić
0 istnieniu bimetalizmu (Doppelwährung) zakładającego ściśle ustaloną relację w a r tości między oboma rodzajam i m onety 'kruszcowej (złotą i srebrną), a jedynie o p a - ralelizmie kruszcowym (Paralellwahrung) lufo jakimś rodzaju bimetalizmu. Odczu wa się w tych rozważaniach brak próby rozróżnienia zasięgu obiegu m onety złotej 1 srebrnej,, ustalenia, co leżało u podstaw wprowadzenia do obiegu monety złotej: potrzeby handlu czy prestige państwowy 7.
Odrębne m iejsce w pracy zajm uje stosunkowo obszerna (30 stronic) partia om a wiająca siłę nabywczą pieniądza. Zajm ow anie się tą sprawą nie odbiega od trady cyjnego zakresu numizmatyki. W pracy Vossberga znajdujem y także zgromadzone przekazy źródłowe, zaczerpnięte z ksiąg gospodarczych Zakonu, o cenach szeregu artykułów w poszczególnych latach. Waschinski jedńaik dąży do osiągnięcia obrazu stosunku siły nabywczej pieniądza średniowiecznego w porównaniu z pieniądzem w spółczesn ym 8. Tej kwestii pośw ięcił zresztą oddzielną rozprawę, omawiającą m o netę, rozw ój cen i siłę nabywczą pieniądza w Szlezwigu-Holsztynie w latach 1226— 1864 9. Badania nad tą kwestią w odniesieniu d o Prus utrudnione są przez to, że brak jest dotąd jakiegoś studium cen dla obszaru państwa zakonnego, jeżeli nie li czyć w ykazów cen załączonych do poszczególnych prac (np. w pracach V o s s b e r g a , H i r s с h a, W e b e r a , a ostatnio także C a r s t e n a ) . Waschinski musiał w ięc sam zebrać m ateriał o cenach, korzystając niemal w yłącznie z ksiąg gospodar czych i handlowych Zakonu. Metoda postępowania autora, zbliżona do m etody fran cuskiego lokalnego badacza tego zagadnienia, P. R a v e a u 10, przedstawia się 7 Problem ten w skali ogólnoeuropejskiej omawia znakomita rozprawa M. B l o c h a , Le problèm e de l’ or au m oyen âge, „Annales d ’histoire économ ique et sociale“ t. V, 1933, a ostatoip obszerne studium R. S. L o p e z ,a, II ritorno all’ oro n e lľ
occidento duecentesco, „Rivista Storica Italiana“ , 1953, z. 1 і 2.
8 Usiłował to już dawniej uczynić A. H o r n , Vom preussischen Gelde, „A lt- preussische M onatsschrift“ t. V, 1868.
9 Währung, Preisentw icklung und K aufkraft des Geldes in Schleswig-H olstein
von 1226— 1864 („Quellen und Forschungen zur Geschichte Schleswig-Hollsteins“ ,
t. 26), Neumünstar 1952; por. krytyczną ocenę tej pracy w „Annales d’histoire éco nom ique et sociale“ 1955.
10 P. R a v e a u, Le pouvoir d’achat de la livre tournoise dans le Haut-Poitou, zamieszczone jak o wprowadzenie do zbioru studiów tegoż autora pt. L’ agriculture
et les classes paysannes. La transform ation de la propriété dans le Haut-Poitou au X V I -e siècle, Paryż 1926. Rezultaty badań Raveau w tej kwestii zostały w sposób
zasadniczy podważone przez krytykę naukową — por. uwagi W. K u l i w „R ocz nikach Dz. Społ. i Gosp.“ t. X , 1948.
następująco. Pod uwagę bierze on ceny 17 dóbr rzeczowych (ziemia, 4 głów ne zboża, konie, woły, krow y mleczne, cielęta, świnie, prosiaki, gęsi, kury, kurczęta, jaj>a, buty męskie i sztyfle męskie) w latach 1399— 1409 i porów nuje je z cenami z la t 1937— 1939, uzyskując na tej podstawie siłę nabyw czą grzywny pruskiej w stosunku do Reichsmarki dla każdego z tych dótor (rap. krowa w latach 1399— 1407 kosztowała 25 skojców , a w 1937— 9 160 RM, a w ięc 25 sk = 160 RM, 1 sk = 6,40 RM, a .l grzyw na = 153.60 RM). Jako siłę nabywczą grzywny pruskiej w latach 1399— 1409 p rzy j m uje autor przeciętną liczb uzyskanych dla każdego rodzaju towarów, a m ianowicie stwierdza, że siła nabywcza 1 grzywny pruskiej odpowiada 120 RM. Dla łat później szych nie udaje się zebrać takich samych danych; z lat 1415— 1417 udało się mu uchw ycić tylko ceny 4 rod za jów (cielęta, prosiaki, kury, jaja) i na tej podstawie uzy skuje wjmik, że w tych latach siła nabywcza grzywny pruskiej odpowiada 60 RM. Pozostaje kwestia, do jakich celów m ogą być użyite w yniki uzyskane przez W a- schinskiego. Zdaniem autora mają one walor niemal uniwersalny — można obliczyć na ich podstawie siłę nabywczą każdej sumy z okresu 1399— 1417. Jeżeli rzecz idzie o siumy pieniężne, w ysokości renit i czynszów, zapisy dłużnicze, sprzedaże dom ów , ogrodów, darowizny, wreszcie płace, to zastosować należy w ynik ogólny (tj. 1 grzyw na = 120 tab 60 RM), kiedy natomiast bierze się pod uwagę jakiś konkretny artykuł spośród om ów ionych 17, to należy zastosować w ynik otrzymany dla danego arty kułu (np. dla cielaka 147,60 luib 72,00 RM).
Do w yn ików sw oich badań w kw estii siły nabywczej pieniądza W aschinski przy w iązuje duże znaczenie. Powiada on: „jakk olw iek pouczające jest studium polityki monetarnej i w alutowej jakiegoś kraju, to ostatnie i najwyższe ukoronowanie uzy ska ono dopiero wtedy, gdy będzie m ogło dać nam oświetlenie siły nabywczej daw nego pieniądza w porów naniu do teraźniejszego" (s. 175). Jednakże właśnie ta część pracy budzi zasadnicze zastrzeżenia metodyczne.
W historiografii niejednokrotnie stwierdzano, że poznanie siły nabywczej pie niądza nie mieści się w granicach obecnych możliwości badawczych. Z poglądem tym w niemieckiej historiografii występow ał I n a m a - S t e r n e g g , a w e francuskiej najpełniej zebrał argumenty H a u s e r, który twierdził, że problem siły nabyw czej pieniądza jest nierozwiązainy, niem ożliwy do historycznego potrak towania g o w pojęciach ilościowych ll. Na pra'cy W ascbinskiego zemściło się pom i nięcie zdawkow ym stwierdzeniem tych zastrzeżeń, zupełne nieuwzględnienie boga tej polem iki m etodycznej, toczącej się w okół tych kwestii w nauce zachodnio-euro pejskiej, zwłaszcza francuskiej,. Przede wszystkim jednak brak jest charakterystyki materiału źródłowego, stanowiącego podstawę badań. Autor bierze pod uwagę niemal wyłącznie księgi gospodarcze Zakonu, a tej kategorii źródeł nie można w pełni traktować jak o odbicia ówczesnego układu cen, bowiem krzyżacy na masową skalę stosują przymus przy zakupach wszelkich tow arów (por. na przykład tzw. memoriał Kartuza). W ym ienione wyżej 17 artykułów, których ceny stanowią podstawę o b li czenia siły nabywczej grzywny pruskiej, nie oddają zasadniczych rysów ówczesnego układiu cen, bo pom ijają niem al zupełnie (tylko 2 rodzaje obuw ia męskiego) arty kuły produkcji rzemieślniczej. Toteż zupełnie zawodne jest przeprowadzone przy kładow o przez autora obliczenie realnej wartości płacy pracow ników najem nych w X V w. w porównaniu do 1937/39 r., skoro opiera się ono tylko na proporcjach m iędzy artykułami rolniczym i, a zapoznaje znane zjawisko, zmiany układu cen m ię dzy artykułami rzemieślniczymi a rolniczymi.
11 Th. I n a m a - S t e r n e g g , Deutsche W irtschaftsgeschichte t. III, 2, Ber lin 1901, s. 465; H. H a u s e r , R echerches et docum ents sur l’histoire des p rix
Wskazane dwa główne błędy natury metodycznej jak zresztą i metodologicznej sprawiają, że w yniki badań Waschinskiego nad siłą nabywczą grzywny pruskiej nie mogą b y ć użyte d o tych celów, jakie wskazywał autor. Nie znaczy to jednaik, że są one bezużyteczne. Stworzenie pewnego jednolitego mianownika daje m ożliwości porównania różnych cen, czy uchwycenia niektórych specyficznych cech ów czes nego układu cen artykułów rolniczych w porównaniu z epoką kapitalizmů (np. sto sunkowo niskie ceny ziemi, a wyższe ceny zbóż, a także koni, podczas gdy ceny bydła są na niższym poziomie). Porównanie w yników , uzyskanych przez autora dla dziesięciolecia 1399— 1409 i dla lat 1415— X417, prowadzi do ciekaw ego wniosku, że ruch cen· w tym okresie jest w pełni proporcjonalny do zmiany wartości w ew nętrz nej, tj. zawartości kruszcu w monecie (rzecz wym agałaby zresztą dyskusji). Gdyby w ięc udało się autorowi wykonać analogiczne obliczenia dla różnych okresów, dało by to podstawę do prześledzenia zmian w artości pieniądza i ruchu cen w oparciu 0 pewien wspólny mianownik. A w ięc pożytek tego rodzafju badań, w innej jednak płaszczyźnie potraktowanych, jest niewątpliwy, ale też wym agają one dużej precyzji badawczej i praw idłow ej postawy metodologicznej.
Praca zawiera kilkanaście dodatków. Na uw agę zasługuje opis i 'reprodukcja na załączonych tablicach kilkunastu rzadszych odmian monet krzyżackich. Obok du katów Henryka von Plauen, które autor oddzielnie om ów ił na innym m iejscu, i g ro szy Fryderyka Saskiego, rzeoz idzie głów nie o m onety A lbrechta Brandenburskiego. Opis monet jest szczegółow y i użyteczny nie tylko dla numizmatyka, aile i historyka: reprodukcje szczegółowe i przejrzyste (poza dukatami na tablicy I, nr 1, przy k tó rych w dalszym ciągu trzeba się odw oływ ać także do b. niedokładnej, ale jasnej reprodukcji u Vossberga). W drugiej części dodatków, obok publikacji kilku doku m entów (dotyczących sprawy Dietza Mynleina, organizacji m ennic itp.) i wykazu znanych nazwisk mincerzy, znajduje się szereg zestawień tabelarycznych. Pierwsze z nich przedstawiają graficznie podział grzywny pruskiej w poszczególnych syste mach m onetarnych oraz zestawiają w artość kruszcową różnych rodzajów monet, podając przy tym najważniejsze dane techniczne o nich. Pozostałe tabele przedsta w iają zestawienie obliczeń o -sile nabywczej pieniądza oraz relacje między pienią dzem państwa ząkonnego a innych 'krajów. Bardzo pożyteczne są zwłaszcza te ostatnie obliczenia. Przedstawia w nich autor dane o stosunku wym iennym miedzy grzywną pruską, a monetą Inflant, N ow ej Marchii, Lubeki, Polski, Szkocji, gulde nem reńskim i węgierskim, groszem czeskim i flamandzkim, noblem i funtem an gielskim oraz francuskim złotym szkudem (écu ď or), a wreszcie także ceny złota 1 srebra w Prusach.
Bibliografia pracy zawiera obok sporego wykazu źródeł, w tym archiwaliów (zwłaszcza z dawnego archiwum królew ieckiego), wykaz prac odnoszących się do przedmiotu 12. Dotkliwie odbiło się na pracy nieuwzględnienie literatury o monecie i stosunkach pieniężnych w innych kr ад ach (autor uwzględnia tylko literaturę o m o
12 Z prac bezpośrednio związanych z tematem brak J. B e n d e r a , Beiträge
zur Geschichte des preussischen Geldwesens, „Zeitschr. f. d. Gesch. u. Altertum s
kunde Ermlands“ t. VI, M. G u m o w s k i , .Mennica toruńska w : D zieje T o
runia pod red. K. T y m i e n i e c k i e g o , Toruń 1933, M. G r a ż y ń s k i , R eform y m onetarne w Polsce w latach 1526— 1528 i ich geneza, „Przegląd Historycz
ny“ t. X V II, 1913 i Spór księcia A lbrechta z Polską, „W iadom ości Numizmatyczno- A rcheologiczne“ 1913— 15, nr 5— 6, oraz polskich prac o traktacie Kopernika (zwłasz cza F. B u j a k a i J. D m o c h o w s k i e g o ) .
necie w Niemczech), zwłaszcza klasycznych prac Blocha 1S, a także słabe uwzględ nienie polskiej literatúry numizmatycznej i historycznej.
Nie otrzymaliśm y więc, w brew zapowiedziom autora, pracy historycznej o sto sunkach pieniężnych w państwie zakonnym, która wyszłaby w pełni poza tradycyjny zakres numizmatyki i potraktowała pieniądz jako „sejsm ograf, rejestrujący zmiany życia ekonom icznego i w pewnej mierze w pływ ający na nie“ (Bloch). Na pracy ciąży często tendencja do apoteozowania Zakonu i jego polityki (np. prześlizgnięcie się po sprawie fałszerstw dokonyw anych przez mennicę zakonną w K rólew cu w ósmym dziesięcioleciu X V w.). Mimo to 'jed n ak praca W aschinskiego, ow oc znacznego w y siłku badawczego, stanowi nieodzowną pom oc przy badaniu stosunków społeczno- gospodarczych w państwie zakonnym, jak też dziejów pieniądza w ogóle.
Bronisław G erem ek
N. W. P o s t h u m u s , De Oosterse Handel te Amsterdam. H el
oudst bewaarde koopm ansboek van een amsterdamse vennostschap b e treffen de de handel op de O ostzee 1485— 1490, Lejda 1953.
Ukazanie się nowej książki P o s t h u m u s a jest ważnym wydarzeniem w zakresie badań nad historią życia gospodarczego k ra jów nadbałtyckich i ich stosunków z Holandią na schyłku X V w. Sprawa ta posiada tym większe znaczenie dla nas, że opublikowana przez Posthumusa najstarsza księga kupiecka dotyczy transakcji zawieranych w Gdańsku przez pewną amsterdamską spółkę handlową. Jej uczestnicy: Szymon Reyerszoon i Reyer Dircszoon należeli do średniego k u - piectwa, bardizo licznej w Amsterdamie grupy społecznej., w tym okresie już silnie zaangażowanej w handlu z Gdańskiem. Wstęp do księgi obejm uje 254 sitrony i sta nowi właściw ie obszerną pracę m onograficzną, chyba najlepszą spośród dotych czasowych opracowań dziejów handlu holenderskiego z krajami nadbałtyckimi w X V w. Autor zamieszcza następnie facsim ile księgi oraz je j tekst odczytany, za opatrzony w niezbędne wyjaśnienia. Z licznych prac niem ieckich oraz dobrze zna nej u nas pracy C h r i s t e n s e n a wiemy, ja k podstaw owe znaczenie dla życia gospodarczego Holandii, a zwłaszcza Amsterdamu miały stosunki handlowe z kra jam i nadbałtyckimi, a zwłaszcza z Gdańskiem. Problem y te poruszał również w hi storiografii holenderskiej S m e t , ostatnio zaś K e t n e r. Praca Posthumusa stanowi n ow y w ażny postęp w tej dziedzinie. Trzeba się od razu zastrzec, że sama księga kupiecka, opublikowana przez Posthumusa nie przynosi żadnych sensacyj nych inform acji w porównaniu z materiałem opublikow anym w w ielkich w ydaw nictwach hanzeatyckich lub ogłoszonym przez P o e 1 m a n a. Jest raczej nowym, potwierdzeniem fak tów stosunkowo dobrze znanych, pozwala poza tym na bliższe- zapoznanie się z techniką handlu Amsterdamu z Gdańskiem, co jest rzeczą wcale nie do pogardzenia, ponieważ ta sprawa nastręczała dotąd poważne trudności.
Jak już wspomniałem, właściciele księgi nie wyróżniali się w środowisku swego· miasta ani bogactwem, ani specjalną przedsiębiorczością. Są raczej dosyć typowym i
13 Przede wszystkim cytow any w przyp. 7 artykuł o m onecie złotej obok szeregu recenzji i notatek w „A nnales“ . Ostatnio przybyła do tego pośmiertnie wydana praca: Esquisse d’une histoire m onetaire de l’Europe, Paryż 1954, na której od b ił się jednak brak ostatecznego opracowania (jest to kurs wykładów).
