Michał Wojciechowski
"La Bible grecque des Septante. Du
judaïsme hellénistique au
christianisme ancien", Marguerite
Harl, Gilles Dorival, Olivier Munnich,
[Paris] 1988 : [recenzja]
Collectanea Theologica 63/2, 205-207
leg o 3,4 i 4,1; A s z e ra 7,1; B e n ia m in a 9,1; A b r a h a m a 6,13; K się g ę J u b i le u sz y 16,5—9; 20,5—6; 22,22; 36, 10.84; slow . H e n o c h a 10,4—6 i A p o k a lip s ę E z d ra s z a 2,19; 7,12) o r a z p o n a d 20 fr a g m e n tó w z p is m F ilo n a A le k s a n d r y j sk ieg o , sześć z tw ó rc z o ś c i J ó z e f a F la w iu s z a i p ię ć c y ta tó w z li t e r a t u r y r a - b in ic z n e j ( B e rR a b b a h 41,3— 10; 42—43; 48—49; 50— 51; t r a k t . S a n h e d r y n 109a— b). I w ty c h p rz y p a d k a c h n ie je s t m o ż liw e w y o d rę b n ie n ie ja k ie g o ś o d rę b n e g o k rę g u , w k tó r y m tr a d y c ja ( e ) b y ły b y p rz e c h o w y w a n e i w y k o rz y s ty w a n e . G łó w n e m o ty w y e p iz o d u z S o d o m ą d G o m o rą p o ja w ia j ą się w r o z m a ity c h śro d o w is k a c h . L it e r a tu r a w c z e sn o ż y d o w s k a z n a w p r a w d z ie s e k s u a ln y a s p e k t w y s tę p k ó w m ie s z k a ń c ó w o b u m ia s t, a le e k s p o n u je ta k ż e ic h c h a r a k t e r sp o łeczn y , k tó r y s to p n io w o sc h o d z ił je d n a k n a d a ls z y p la n .
O s ta tn i ro z d z ia ł k s ią ż k i j e s t z a ty tu ło w a n y S o d o m a i G o m o ra w lite r a
tu r z e w c z e s n o c h r z e ś c ija ń s k ie j (s. 118— 138). L o a d e r o m a w ia n a jp ie r w w z m ia n k i z N T (M t 10,15 à p a r .; Ł k 9,51—56; H b r 13,2; M t 11,23.24; Ł k 17,22— 37; R z 9,29; J u d 7,2; 2 P t 2,6), a po e k s k u r s ie na· t e m a t S o d o m y i G o m o r y w p iś m ie n n ic tw ie z Q u m r a n i w li te r a tu r z e s a m a r y ta ń s k ie j u m ie sz c z a te k s t A p 11,8. P o te m n a s t ę p u j ą r o z w a ż a n ia o d n o ś n ie do li t e r a t u r y p a tr y s ty c z n e j, d o ty c z ą c e w y p o w ie d z i K le m e n s a R z y m sk ie g o , J u s t y n a M ę c z e n n i k a , Ir e n e u s z a z L y o n u , K le m e n s a A le k s a n d r y js k ie g o , T e r tu lia n a , P s e u d o - - T e r tu lia n a , B a z y le g o W ie lk ie g o , M a k a r iu s z a z E g ip tu , H ie ro n im a , E u z e b iu s z a i A u g u s ty n a o ra z n o ta p o ś w ię c o n a c h rz e ś c ija ń s k ie j in t e r p r e t a c j i a n io łó w w R d z 18. N o w o te s ta m e n to w i a u to r z y p o d ję li z a sa d n ic z e lin ie p o d e jś c ia ty p o w e g o d la ST , p r z e d s ta w ia ją c j e w p e rs p e k ty w ie c h ry s to c e n try c z n e j. O j c o w ie K o śc io ła d o k o n a li r e i n te r p r e ta c j i ty c h ż e tr a d y c ji p o d k ą te m p r o b le m ó w i w y z w a ń , ja k i m m u s ie li s p r o s ta ć w sw o im o to c z e n iu . Z c z a se m p u n k t c ięż k o ści w n a w ią z a n ia c h d o S o d o m y i G o m o ry — p o d w p ły w e m M a k a r iu s z a z E g ip tu o ra z A u g u s ty n a — p rz e n ió s ł się n a p o d k r e ś la n ie s e k s u a ln e j n a tu r y w y s tę p k ó w , w szczeg ó ln o ści n a p o tę p ie n ie h o m o s e k su a liz m u .
K s ią ż k ę c z y ta się z n a jw ię k s z ą p rz y je m n o ś c ią i p ra w d z iw y m p o ż y tk ie m . N a p is a n a p ię k n y m i o b ra z o w y m ję z y k ie m stanow ii f a s c y n u ją c ą le k tu r ę i w y d a tn ie w z b o g a c a r o z e z n a n ie o e p iz o d z ie z S o d o m ą i G o m o rą o ra z o i n n y c h tr a d y c ja c h w łą c z a n y c h d o k s ią g b ib lijn y c h . P r o f e s o r J . A . L o a d e r j e s t k ie r o w n ik ie m K a te d r y S ta r e g o T e s ta m e n tu n a W y d z ia le T e o lo g ic z n y m U n iw e r s y te tu P o łu d n io w o a f ry k a ń s k ie g o w P r e to r ii. J e g o k s ią ż k a u z y s k a ła n a g r o d ę D u tc h T e y le r F o u n d a tio n i o tw ie r a n o w ą s e r ię w y d a w n ic z ą „ P r z y c z y n k i do eg zeg ezy i te o lo g ii b ib l ij n e j”, k tó r ą r e d a g u j ą T. J . B a a r d a i A . S. v a n d e r W o u d e . J e j c e le m je s t d a ls z e s ty m u lo w a n ie b a d a ń w d z ie d z in ie o b ja ś n ia n ia p is m S T i N T o ra z s tu d iu m w ą tk ó w te o lo g ic z n y c h r o z w ija n y c h w ju d a iz m ie d w c z e s n y m c h rz e ś c ija ń s tw ie n a b a z ie B ib lii. K s ią ż k a o S o d o m ie i G o m o rz e z a p o w ia d a w y so k i p o z io m m e r y to ry c z n y i n ie p o s p o litą p rz y d a tn o ś ć n o w e j s e rii. P r z e k o n u ją c o d o w o d zi, że b a d a n ia eg z e - g e ty c z n e p o m a g a ją w p e łn ie js z y m z ro z u m ie n iu z ło żo n y c h p ro c e s ó w te o lo g iczn y c h i n a o d w ró t.
k s. W a ld e m a r C h r o s to w s k i, W a r s z a w a
M a r g u e r ite H A R L , G ille s D O R IV A L , O liv ie r M U N N IC H , L a B ib le g re c
q u e d es S e p ta n te . D u ju d a ïs m e h e llé n is tiq u e a u c h r is tia n is m e a n c ie n , I n i - ti a to n s a u c h r is tia n is m e a n c ie n , C e rf/C N R S [P a ris] 1988, s. 370. W p ro w a d z e n ia d o s tu d ió w n a d S e p tu a g in tą są m im o w a ż n o ś c i te m a tu s to s u n k o w o r z a d k ie (H. B . S w e t e 1902 i S. J e l l i c o e 1968 p o a n g ., N . F e r n a n d e z M a r c o s 1979 p o h is z p a ń s k u ). P r a c a t u p r z e d s ta w ia n a j e s t n a jn o w s z ą i n a jk o m p le tn ie js z ą a p rz y ty m je d y n ą w ję z y k u f r a n c u s k im . J e j a u to r a m i s ą p ro f. H a r 1, k ie r u ją c a p r a c a m i n a d f r a n c u s k im p r z e k ła d e m L X X (s e ria „ L a B ib le d ’A le x a n d r ie ”), o ra z je j d w ó c h w s p ó łp r a c o w n ik ó w . Z f o r m a c ji s ą o n i p a tr o lo g a m i.
K s ią ż k a s k ła d a się z 3 g łó w n y c h części p o 3 ro z d z ia ły k a ż d a . P ie r w s z a (G . D o r i V a 1) d o ty c z y h is to r ii L X X w k o n te k ś c ie s ta ro ż y tn e g o ju d a iz m u i z a c z y n a się od s tre s z c z e n ia s y tu a c ji Ż y d ó w w E g ip c ie (rozdz. 1).
R ozdz. 2 n a to m ia s t p o d e jm u je p ro b le m p o w s ta n ia p r z e k ła d u g r. P ię c io k s ię g u (L X X w s e n s ie ścisły m ). O m ó w io n o ź ró d ła : L is t P s e u d o - A ry s te a s z a (n ie d e c y d u ją c s ię n a ż a d n ą z h ip o te z , co d o je g o d a to w a n ia ), A ry s to b u l, P i lo n , F la w iu s z , O jc o w ie , r a b in i. N a s tę p n ie p r z e d y s k u to w a n o p y ta n ia co d o g e n e z y p rz e k ła d u . C zy b y ły p rz e k ła d y w c z e ś n ie js z e ? — R aczej n ie . G d z ie ? — W A le k s a n d r ii: K ie d y ? — N a jp ó ź n ie j w 282 p rz e d C h r. (to w c z e sn e d a to w a n ie w y n ik a z p r z y ję c ia ś w ia d e c tw a o D e m e tr iu s z u z F a le r o n u ja k o ó w c z e sn y m b ib lio te k a r z u a le k s a n d r y js k im ) . I lu b y ło tłu m a c z y ? C zy p o c h o d z ili z P a le s ty n y ? J a k ą m e to d ą p r a c o w a li? J a k i e b y ły ty tu ły k sią g , (te g re c k ie m o g ą o d p o w ia d a ć ó w c z e sn y m h e b r a js k im ) . D laczeg o p o d ję to p r z e k ła d ? ( in ic ja ty w a k r ó le w s k a — p o tr z e b y p r a w n e — p rz y is tn ie ją c y c h p o te n c ja ln y c h p o tr z e b a c h w sp ó ln o ty ż y d o w sk ie j). N a k o n ie c : ro z p o w sz e c h n ie n ie g r. te k s tu P ię c io k się g u .
R ozdz. 3 d o ty c z y u ż y c ia L X X p rz e z Ż y d ó w . P r z e d y s k u to w a n o p o w s ta w a n ie p rz e k ła d ó w d a ls z y c h k s ią g S T (g łó w n ie II w . p.n .e., a le n ie k tó r e d o p ie ro I w . n . e .; K o h z n a m y ty lk o w p rz e k ła d z ie A k w ili) — o p ró c z d a t i m ie js c e p o w s ta n ia o r a z m o ty w y tłu m a c z y . U w z g lę d n io n o tu k s ię g i p o w s ta łe po g re c k u . C o do s k ła d u a u to r s k ła n ia się d o u ję c ia A . C. S u n d - b e r g a (1964), k tó r y tw ie r d z ił, że p rz e d u c h w a ła m i z J a m n ii g r u p a P is m b y ła p ły n n a i ró w n ie ż w P a le s ty n ie p rz y jm o w a n o k s ię g i p ó ź n ie j d e u te r o - k a n o n ic z n e b ą d ź a p o k ry f ic z n e ; c h rz e ś c ija n ie p r z y ję li (n ie o s try jeszcze) k a n o n w c z e śn ie jsz y — a n ie ró ż n y o d p a le s ty ń s k ie g o „ k a n o n a le k s a n d r y j s k i” . R o z d z ia ł z a m y k a s p r a w a o d rz u c e n ia w k o ń c u L X X p rz e z ju d a iz m . C zęść d r u g a d o ty c z y te k s tu d ję z y k a L X X . R o zd z. 4 (O. M u n n i c h ) p r z e d s ta w ia k o le jn o rę k o p is y L X X , c y ta ty p a tr y s ty c z n e i d a ls z e p rz e k ła d y (z w łaszcza V e tu s L a ti n a ) ; p o te m ż y d o w sk ie r e w iz je te k s tu d o k o n a n e p o d w p ły w e m te k s tu p ro to m a s o r e c k ie g o (A k w ila , S y m m a c h , T e o d o c jo n i in n e ; a u to r z w ra c a u w a g ę n a ic h w ie lo s to p n io w o ść : p ro to -T e o d o c jo n i g r u p a „ k a ig e ”) ; p o te m re c e n z je c h rz e ś c ija ń s k ie (z w ła sz c z a H e k s a p la i a n tio c h e ń s k a p rz y p is y w a n a L u c ja n o w i z S a m o s a ty ). W y liczo n o w p o r z ą d k u k s ią g g łó w n e ro z b ie ż n o śc i m ię d z y L X X a te k s te m m a s o re c k im . P rz e d y s k u to w a n o h ip o te z y co do r o z w o ju te k s tu (z p r e f e r e n c ją d la o p in ii D. B a r t h é l é m y o w z g lę d n e j w c z e sn o śc i „ te k s tu a n tio c h e ń s k ie g o ”). O so b n o p r z e d s ta w io n o o d k r y c ia w Q u m ra n ja k o p o tw ie r d z e n ie ó w c z e sn e j w iie lo k sz ta łtn o śc i te k s tu b ib lijn e g o . O m ó w io n o w re s z c ie w y d a n ia d ru k o w a n e L X X , d a w n ie js z e i n o w sz e (s e rie z C a m b rid g e i G ö ttin g e n ).
R ozdz. 5 (M. H a r 1) a n a liz u je ro z b ie ż n o śc i m ię d z y te k s te m L X X a m a s o r e c k im : ś w ia d e c tw a te k s tu p rz e d m a s o re c k ie g o , b łę d y tłu m a c z y , m o d y f ik a c je lite r a c k ie i te o lo g ic z n e .
R ozdz. 6 (M. H a r 1) d o ty c z y ję z y k a L X X n a tle g r e k i ty c h c z asó w , p ro b le m ó w p r z e k ła d u z h e b ra js k ie g o n a g re c k i o ra z ś w ia d o m o śc i tłu m a czy. O m ó w io n o s k ła d n ię i sło w n ic tw o p y ta ją c z je d n e j s tr o n y o s e m ity z - m y , z d ru g ie j o h e lle n iz a c ję m y ś lo w ą . W c a ło ś c i L X X ja w i s ię ja k o d zieło ję z y k o w o tw ó rc z e i w p e w ie n sp o só b sa m o is tn e . C zęść tr z e c ia m ó w i o L X X w k o n te k ś c ie c h rz e ś c ija ń s tw a . R ozdz. 7 (M. H a r 1) o m a w ia je j w p ły w n a N T, s k u p ia ją c s ię n a c y ta ta c h w w e r s j i L X X i n a o d c z y ta n ia c h m e s ja ń s k ic h — t u L X X b y ła b y ź ró d łe m r z a d z ie j, n iż się u w a ż a . R ozdz. 8 (M. H a r 1) p r z e d s ta w ia w p ły w L X X n a g re c k ic h O jców K o ś cio ła, d la k tó r y c h b y ł o n p r a k ty c z n ie je d y n y m te k s te m ST . U w z g lę d n io n o z je d n e j s tro n y ic h p o g lą d y n a L X X (np. n a tc h n i e n ie i i n t e r p r e ta c ja c h r y sto lo g ic z n a ), z d ru g ie j w p ły w s f o rm u ło w a ń w ła ś c iw y c h s p e c ja ln ie L X X n a p o g lą d y te o lo g ic z n e . O d n o to w a n o u ż y c ie L X X w m o d litw ie i li tu r g ii o ra z k w e s tię w p ły w u n a g re k ę c h rz e ś c ija n .
R ozdz. 9 k o ń c o w y (G. D o r i v a 1) ro z w a ż a r o lę L X X w fo r m o w a n iu się c h rz e ś c ija ń s k ie g o k a n o n u ST , z w r a c a ją c u w a g ę n a lis ty k s ią g S T i p r z e k ła d y s ta ro ż y tn e . P o d k r e ś la w a h a n ia m ię d z y sz e rs z ą a w ę ż sz ą w e r s j ą k a n o n u (p rz e c e n ia t u c h y b a b r a k c y ta tó w z k s ią g d e u te r o k a n o n ic z n y c h w N T — p rz e c ie ż w ie lu p ro to k a n o n ic z n y c h te ż b r a k u j e , z w ła sz c z a p ó ź n ie j p rz e ło ż o n y c h — i z a n ie d b u je s p r a w ę c y ta tó w u O jcó w w c z e śn ie jsz y c h ).
J a k w id a ć , n ie p o d ję to o so b n o i w sp o só b s y n te ty c z n y k w e s tii te o lo g ii L X X , u ję c ie h is to ry c z n e i a n a lity c z n e p rz e w a ż a . B yć m o że z a g a d n ie n ie to n ie d o jr z a ło je s z c z e d o u ję o ia in tr o d u k c y jn e g o . P o z a ty m m a t e r i a ł z e b ra n y w k sią ż c e s p r z y ja ją c w id z e n iu L X X ja k o p ie rw s z o rz ę d n e g o ś w ia d k a te k s tu S T i je g o s ta ro ż y tn e g o o d c z y ta n ia z d a je się z a ra z e m su g e ro w a ć , iż m n o gość sw o is ty c h szczeg ó łó w n ie k o n ie c z n ie s k ła d a się n a c a ło ś c io w ą , o d r ę b n ą te o lo g ię L X X .
S ty l c a ło śc i je s t b a r d z o zw ięzły , s t a r a n n ie w y w a ż o n o te ż ilo ść m ie js c a p o św ię c o n e g o n a p o sz c z e g ó ln e te m a ty . M a m ty lk o w ra ż e n ie , że z b y tn io się autorow iie s tre s z c z a li p rz y N T. M im o c h a r a k t e r u in tr o d u k c y jn e g o p rz y to c zo n o d u ż ą lic z b ę p rz y k ła d ó w szczeg ó ło w y ch z filo lo g ii i eg zeg ezy . S ą on e lic z n ie js z e w d ru g ie j p o ło w ie k s ią ż k i, co s p r a w ia w ra ż e n ie d y s p ro p o rc ji.
O b fita b ib lio g r a fia s k ła d a się z lis ty w s tę p n e j o ra z z m n ó s tw a k r ó t k ic h b ib lio g r a fii do z a g a d n ie ń szczeg ó ło w y ch (w s k a z u ją o n e m .in . o d p o w ie d n ie u s tę p y z d z ie ł o g ó ln y c h ). K s ią ż k ę z a o p a trz o n o w in d e k s y : c y ta tó w b ib lijn y c h , rz e c z o w y (z a w ie ra im io n a a u to r ó w s ta ro ż y tn y c h ) o ra z a u to r ó w n o w o ż y tn y c h . S p is tr e ś c i lic z y a ż 10 s tro n . Z w r a c a łe m p o w y ż e j u w a g ę n a o p c je a u to r ó w d o ty c z ą c e g łó w n ie jsz y c h p ro b le m ó w b a d a ń n a d L X X . Z a w s z e je d n a k s t a r a j ą s ię o n i p r z e d s ta w ić k o m p le tn ie i o b ie k ty w n ie is tn ie ją c e h ip o te z y , ta k że k s ią ż k a je s t i w y c z e r p u ją c a , i p r z e k o n y w a ją c a w k o n k lu z ja c h ; m ie js c a m i k a ż ą te ż o n e z m o d y fik o w a ć p e w n e u t a r te u ję c ia z in tr o d u k c j i b ib lijn y c h . Z p o w o d z e n ie m p rz e d s ta w io n o L X X ja k o te k s t z a s a d n ic z e j w a g i d la w s z e lk ic h s tu d ió w b ib lijn y c h , te k s t n ie ty lk o p o c h o d n y w z g lę d e m h e b r a j sk ieg o , a le i p a r a le ln y . K o re s p o n d u je to ze w z ra s ta ją c y m z a in te r e s o w a n ie m b ib lis tó w i teo lo g ó w d la L X X . M ic h a ł W o jc ie c h o w s k i, W a r s z a w a K s. J a n F L IS , K o n k o r d a n c ja do B ib lii T y sią c le c ia , F u n d a c ja M is y jn a Ś w ie c k ic h , W a rs z a w a 1991, s. 2032.
P o ls k ie j k o n k o r d a n c ji do c a ło śc i P Ś b a rd z o b r a k o w a ło . M ie liśm y do d y sp o z y c ji je d y n ie o b s z e r n e k o n k o r d a n c je d o N T, k tó r e o p ra c o w a ł k s. K . G r e - 1 a (do B ib lii T y s ią c le c ia , 1987) i b p K . R o m a n i u k (do sw o je g o p rz e k ła d u , 1985), o b ie w 2 to m a c h ; w y d a w a n a p rz e z „ Z n a k i C z a su ” K o n k o r d a n c ja b ib lijn a b y ła i m a ło d o s tę p n a i p o d w ie lo m a w z g lę d a m i n ie a d e k w a tn a . W k o n s e k w e n c ji d u s z p a s te rz e i s tu d e n c i n ie m ie li d o g o d n e g o d o s tę p u do c y ta tó w i p o ję ć , ze ST. M ia ło to i k o n s e k w e n c je p r a k ty c z n e , ja k o je d n a z p rz y czy n rz a d k ie g o c y to w a n ia S T w h o m ilia c h i k a te c h e z a c h .
K o n k o r d a n c ja k s. F l i s a d z ię k i sw e j o b ję to ś c i i d o b re j ja k o ś c i m o ż e s ta ć się s ta n d a r d o w ą p o m o c ą b ib lijn ą . Z e s ta w ia o n a cało ść s ło w n ic tw a u ż y te g o w w y d . 3 B ib lii T y s ią c le c ia . O p ie ra się w ię c n a w y d a n iu n a jc z ę ś c ie j u ż y w a n y m , k tó r e g o b r z m ie n ie p rz y p o m in a się n a jł a tw ie j . W p o szczeg ó l n y c h h a s ła c h w y k a z a n o w s z y s tk ie m ie js c a , g d z ie d a n e sło w o w y s tę p u je , w r a z z k r ó tk im i c y ta ta m i. P o d a n o lic z b ę ty c h w y s tą p ie ń . P o m in ię te z o sta ły je d y n ie sło w a n a jp o s p o lits z e : s p ó jn ik i, p r z y im k i i z a im k i (z e s ta w io n e w o so b n e j liście). Im io n a w ła s n e te ż z e sta w io n o o so b n o , w y m ie n ia ją c p rz y n ic h ty lk o o d p o w ie d n ie r e f e r e n c je b ib lijn e , b e z c y ta tó w . N ie ro z r ó ż n ia n o ró ż n y c h osób o ty m sa m y m im ie n iu . P o z a ty m w liśc ie g łó w n e j s p o r a d y c z
