Henryk Mamcarz
Finansowanie działalności
badawczo-rozwojowej w gospodarce
Republiki Federalnej Niemiec
Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 25, 109-114
U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A
VOL. X X V , 9 SECTIO H 1991
K atedra E konom ii P olityczn ej W ydziału E konom icznego UMCS
H e n r y k M A M C A R Z
Finansowanie działalności badawczo-rozwojowej
w gospodarce Republiki Federalnej Niemiec
F inancing the R esea rch -D ev elo p m en ta l A ctiv ity in th e D ev elo p m en ta l Econom y o f th e F ed eral R epublic of G erm any
Działalność badaw czo-rozw ojow a oznacza realizow aną planow o i sy stem atycznie działalność tw órczą, k tó ra zm ierza ogólnie do w ytw orzenia now ych lub ulepszonych pro d uk tó w i technologii, do ich w drożeń p ro d uk cyjn ych oraz do usnunięcia negatyw nych skutków istniejących p ro duktów i technologii. Je st ona u p raw ian a przez różne in stytu cje nauko w o-badaw cze oraz organizacje gospodarcze, a zwłaszcza przez przedsię biorstw a przem ysłow e. Działalność B + R obejm uje: badania podstaw ow e, badania stosow ane i badania (prace) rozwojowe. Realizacja działalności B + R w ym aga ponoszenia znacznych nakładów , a dotyczy to głównie p rac rozw ojow ych. W spółcześnie każde państw o uczestniczące w konkurencji na ry n k ach m iędzynarodow ych, co dotyczy w szczególności RFN, m usi upraw iać skuteczną politykę badaw czo-rozw ojow ą. Konieczność ingerencji państw a w ynika z faktu, że w yłącznie m echanizm rynkow y, jak w yk a zują doświadczenia k rajów kapitalistycznych, okazuje się zaw odny w ste row aniu procesam i innow acyjnym i, w ty m działalnością B + R.
RFN, jak każde państw o kapitalistyczne, m a do spełnienia szereg ce lów ogólnycha, tak ich jak: m odernizacja gospodarki, popraw a w arunków pracy i życia społeczeństw a, rozw ijanie w spółpracy m iędzynarodow ej, podniesienie stopnia konkurencyjności gospodarki itp. R ealizacji tych ce lów służy m.in. bezpośrednie finansow anie przez państw o działalności B + R u p raw ianej przez in sty tu cje publiczne oraz stym ulow anie p ro je k tów badaw czo-rozw ojow ych realizow anych przez przedsiębiorstw a. Za „godne” finansow ego w sparcia p aństw a uznano w RFN te p ro je k ty ba dawczo-rozw ojow e, które: przyczyniają się do podaży nowoczesnych p ro duktów i technologii istotnych w m iędzynarodow ym podziale pracy, po w odują oszczędność zasobów, głównie energii i surow ców, prow adzą do pow stania technologii niezbędnych w ochronie środow iska naturalnego oraz służą w ykonyw aniu zadań publicznych państw a (ochrona zdrow ia, w yżyw ienie, tra n s p o rt itp.).
1 1 0 H en ryk M am carz
W RFN m am y w zasadzie do czynienia z podziałem zadań państw a i sek to ra gospodarczego (przedsiębiorstw ) w sferze B + R. Domeną dzia łania p ań stw a są głów nie badania podstaw ow e, nato m iast sektora gospo darczego — badan ia stosow ane i prace rozw ojow e. P aństw o d e term in u je jed n ak rów nież działalność B + R przedsiębiorstw , gdyż jej w łaściw y za k res i s tru k tu ra nie są obojętne z p u n k tu w idzenia in teresu społecznego. Ten podział fu n k cji p ań stw a i sek to ra gospodarczego w zakresie d ziałal ności B + R d e te rm in u je s tru k tu rę nakładów (tab. 1).
Tab. 1. W ielkość i struktura n a k ła d ó w na d ziałaln ość B + R w gospodarce R FN w latach 1981— 1987
The size and stru ctu re of th e ex p en d itu res for th e a c tiv ity B + R in th e econom y ______________________ of W est G erm any b etw een 1981 and 1987_______________________
Źródła fin a n so w a n ia 1981 1983 1985 1987 Struktura n a k ła d ó w w % W ydatki p u b liczn e (B u n d + L a n d y ) 42,5 40,6 38,3 37,3 S ek tor gospodarczy 56,1 57,9 60,3 61,0 N iezarob k ow e in sty tu c je p ry w a tn e 0,4 0,4 0,3 0,3 N ak ład y ogółem g 7 “ * 99,12,5 98,92,6 98,9 2,8 98,9 2,8 Z agranica a) w % 0,9 100,0 1,1 100,0 100,01,1 1,1 100,0 ~ b) w m in DM O gółem c) 1981;=100 39 345100 43 942112 51 598131 58 860145 Źródło: BM FT: B u n d e s b e r i c h t Forschung 1988, B onn 1988, s. 60.
W latach 1981— 1987 nastąp ił w zrost nakładów na działalność B + R o 45%, a w 1987 r. stano w iły one 2,8% GNP; w skaźnik ten staw ia RFN w czołówce p a ń stw k apitalistycznych. N ajw yższy i rosnący udział w fi nansow aniu sfe ry B + R m a sekto r gospodarczy. W zrost tego udziału od byw a się kosztem spadku odsetka w ydatków publicznych. Je st to p rze jaw realizacji w p rak ty c e gospodarczej tzw. zasady subsydyjności, k tó ra sprow adza się i zm ierza do zw iększenia in icjaty w y i odpowiedzialności przedsiębiorstw w realizacji działalności B + R. Udział sek to ra gospodar czego w finansow aniu sfe ry B + R jest w RFN relaty w n ie wysoki. W skaź nik ten w 1985 r. w w y b ran y ch k raja ch k ap italisty czny ch kształto w ał się bowiem n astępu jąco 1: F ra n cja (41%), W ielka B ry tan ia (46%), Ja p o nia (69%), USA (48%), K anad a (42%), Szw ajcaria w 1983 r. (77%). S ekto r gospodarczy w RFN w finansow aniu sfery B + R u stęp uje zatem tylko Szw ajcarii i Japonii. Rów nocześnie w g obow iązującej w RFN klasy fi kacji gospodarki najw ięcej w finansow aniu sfe ry B + R p a rty c y p u je p rze m ysł przetw ó rczy (92%), n astępnie przem ysł w ydobyw czy, energetyczny, zaopatrzenia w wodę i budow a kopalń (5,4%), oraz pozostałe działy go spodarki (2,6%). Szeroko ro zum iany przem ysł (w ydobyw czy i p rze tw ó r czy — podkr. H.M.) fin an su je zatem 97,4% nakładów przeznaczonych na działalność B + R. W p rzem yśle przetw órczym przo d u ją z kolei branże nowoczesne: elek tro te ch n ik a (21,6%), chem ia (24,2%), budow a pojazdów (16,1%), budow a m aszyn (16,5%).
1 Por. B M FT ’ B u n d esb erich t F orschung 1988, B on n 1988, s. 374, 391 oraz o b li czenia w ła sn e.
S ek tor gospodarczy finansuje nie tylk o w najw iększym stopniu sferę B + R ze środków w łasnych, ale jest rów nież najw iększym „odbiorcą” środków rządow ych przeznaczonych na finansow anie tej sfery (tab. 2).
W analizow anym okresie nastąp ił w zrost w ydatków rządow ych na rozwój działalności B + R. W ysoki udział sektora gospodarczego jako od biorcy jest isto tn y z tego p u n k tu w idzenia, że w yraża on wielkość s ty m u lacji p rojek tó w badaw czo-rozw ojow ych przedsiębiorstw przez p a ń stw o. S ek tor gospodarczy finan su je jed nak działalność B + R głównie ze środków w łasnych (ok. 85%). O dsetek ten w ykazuje ponadto tendencję w zrostow ą kosztem m.in. zm niejszającego się udziału środków finanso w ych p aństw a.2 Je st ona p rzejaw em realizacji w spom nianej już poprzed nio zasady subsydyjności.
Tab. 2. W ielkość i struktura w y d a tk ó w rządow ych na d ziałalność B + R w gospodarce R FN w latach 1983— 1987
T h e size and structure of govern m en tal ex p en d itu res for th e a ctiv ity of B + R in th e ___________ econom y of W est G erm any b etw een 1983 and 1987____________
1983 1985 1987
O dbiorcy
Struktura w y d a tk ó w w % In sty tu cje p u bliczne (B u n d + L a n d y )
N iezarob k ow e in sty tu cje p ry w a tn e Sek tor gospodarczy
Zagranica W ydatki ogółem " * ln DM 16,9 15,8 31,7 32,0 43,3 44,2 8,0 7,9 100,0 100,0 11 381 12 701 15.7 33.7 41.7 9,0 100,0 13 814 Źródło: BM FT: B undesbericht..., op. cit., s. 78.
Z p u n k tu w idzenia efektyw ności realizacji działalności B + R pow staje w om aw ianej kw estii istotne pytanie: jaki pow inien być udział państw a w finansow aniu sfery B + R przedsiębiorstw , aby tw orzyć z jednej strony bodźce do działalności B + R, b y nie odbijać się z drugiej stro n y neg aty w nie na jej efektyw ności. Z w ysokim odsetkiem środków p aństw a wiąże się zawsze niebezpieczeństw o niskiej efektyw ności w realizacji projektów badaw czo-rozw ojow ych, zwłaszcza w tedy, gdy stym u lacja sprow adza się tylko do rozdzielania „darów ” . Z drugiej strony sty m u lacja finansow a państw a, aby skorygow ać m echanizm rynkow y we w łaściw ym kierunku, m usi osiągnąć m inim alny próg odczuwalności. W poszukiw aniu odpowie dzi na postaw ione p y tan ie należy oczywiście uw zględnić k o n k retn y ro dzaj p rojek tów badaw czo-rozw ojow ych i w aru n k i realizujących je p rzed siębiorstw . A nalizy em piryczne dowodzą jednak, że począw szy od udziału p aństw a powyżej 50% należy oczekiwać niskiej efektyw ności w realizacji p rac B + R z pow odu m ałego udziału środków w łasnych p rzedsiębiorstw .3 Z tego p u n k tu w idzenia udział p ań stw a w finansow aniu działalności B + R sek to ra gospodarczego w RFN w ydaje się być nieco zaniżony.
Isto tn ą dla działalności B + R jest p roporcja rozdziału środków fin an sowych p ań stw a na cele cyw ilne i m ilitarne. W spółcześnie bowiem nie 2 Por. H. E c h t e r h o f f - S e v e r i t t : Forschung und E n tw icklu n g in der W i r t
s c h a f t 1983, E ssen 1986, s. 18, 22.
3 G.. ö t z b r u g g e r : A n sä tz e und M öglichkeiten der Innovationspolitik, In n s bruck 1982, s. 186.
1 1 2 H en ryk M am carz
w szystkie w y nik i naukow e osiągnięte w sferze m ilita rn e j ze w zględu na ich „skom plikow anie” n a d a ją się jeszcze do zastosow ania w sferze cyw il n ej, co obniża ogólną efektyw ność działalności B + R. Dane em piryczne w ykazu ją, że RFN nie n ależy do k rajó w m ających duży udział w ydatków na cele m ilita rn e w w y d atk ach publicznych ogółem na działalność B + R. RFN z odsetkiem rów n ym 0,11% G N P zajm uje bowiem dopiero czw arte m iejsce po USA (0,76%), W ielkiej B ry tan ii (0,66%) i F ra n cji (0,46%).4
W finansow aniu działalności B + R sekto ra gospodarczego państw o k a p italisty czn e stosuje określone in stru m e n ty finansow e (stym ulacji) bez pośrednie i pośrednie. Rozgraniczenie m iędzy ty m i in stru m e n ta m i jest rela ty w n ie dowolne. K ry te riu m podziału stanow i jed n ak najczęściej fakt, że p rzy in stru m e n ta c h bezpośrednich środki państw ow e udzielane są przedsiębiorstw om na realizację k o n k retn y ch p ro jektó w badaw czo-rozw o jow ych i p o w sta ją tu in d yw idualn e stosunki um ow ne, in stru m e n ty po średnie nie są n ato m iast skierow ane na realizację określonych projek tów B + R oraz nie b azu ją na in d y w idu aln y ch stosunkach um ow nych. Isto tn y je st rów nież fak t, że p rzy pom ocy in stru m en tó w bezpośrednich państw o zgodnie z określonym i k ry te ria m i (obszar technologii, faza procesu B + R, wielkość przedsiębio rstw a, treść prac) sta ra się oddziaływ ać selektyw nie na alokację zasobów w sferze B + R, podczas gdy in stru m e n ty pośrednie tw o rzą dla działalności B + R tylko „ ra m y ” form alne, pozostaw iając p ra wo decyzji p rzedsiębiorstw om . O statnio większość k rajó w k ap ita listy c z ny ch zm ierza do stosow ania w coraz w iększym stop n iu in stru m en tó w pośrednich (Szw ecja po 1974 r., K anada po 1977 r., USA i W ielka B ry tan ia po 1980 r., RFN począw szy od końca lat siedem dziesiątych) kosztem in stru m e n tó w bezpośrednich.
RFN w finansow an iu sfery B + R stosuje in stru m e n ty bezpośrednie i pośrednie. Do pierw szy ch z nich należą głów nie dotacje, a do drugich: am o rty zacja przyspieszona, dodatek in w esty cy jn y , d odatek do kosztów osobowych, d o d atek do zew n ętrznych nakładów B + R (kooperacja w dzia łalności B + R), sty m u lac ja nowo pow stających przedsiębiorstw oraz w za sadzie in stru m e n ty pośrednio-specyficzne (stym ulacja w ażnych obszarów technologii). C ztery ostatn io w ym ienione g ru p y in stru m en tó w finanso w ych służą sty m u lac ji działalności B + R m ałych i średnich przedsię biorstw (poniżej 500 zatrudnionych). In stru m e n ty bezpośrednie państw o stosuje przede w szystkim w ty ch dziedzinach (przem ysł lotniczy, sfera m ilitarn a, kom u n ikacja, en ergetyka), k tó re w y m ag ają znacznych n a k ła dów i dużego ry zy k a przed siębiorstw p rzy rów noczesnym b rak u bodźców rynkow ych, w innych n ato m iast sferach gospodarki p osługuje się głów nie in stru m e n ta m i pośrednim i.
Ram y a rty k u łu nie pozw alają jed n ak — ze w zględu na obszerność pro blem u — n a w e t na ogólną c h a ra k te ry sty k ę , om ówienie w arun kó w u ru ch am ian ia i ocenę skuteczności w ym ienionych in stru m en tó w , stąd też ograniczam y się do p rzed staw ien ia ich w ielkości — wysokości nakładów (tab. 3).
D ane em piryczne w skazują, że akcent sty m u lacji działalności B + R w p rzem yśle RFN uległ przesunięciu z in stru m e n tó w bezpośrednich na in stru m e n ty pośrednie. Za podstaw ow y m an k am en t sty m u lacji bezpo śred n iej uznano bow iem zb y tn ią „ k u ra te lę ” p ań stw a nad działalnością
Tab. 3. In stru m en ty fin a n so w e stym u lacji c y w iln ej działalności B + R w p rzem yśle R FN w latach 1980— 1987 (w m in DH)
The fin a n cia l in stru m en ts of stim u latin g th e c iv il a ctiv ity of B + R in th e in d u stry ______________ of W est G erm any b etw een 1980 and 1987 (in m illion s DM)
Lata a m o r ty z a c ja p r z y s p ie sz o n a d o d at ek co in w e s ty c y jn y 3 d o d at ek do k o sz tó w £ o so b o w y c h o w' do da te k do z e w n ę tr z - *0 n yc h n ak ła d ów B + R & n> st y m u lo w a n ie n o w o p o w st a ją c y c h pr z ed - £' s ię b io r s tw r a z e m I n s tr u m e n ty p o ś r e d n io -s p e c y fi c z n e R az em (6 + 7 ) S ty m u la c ja b e z p o śr e d n ia S ty m u la c ja o g ó łe m (8 + 9 ) S to su ne k s ty m u la c ji b e z p o śr e d n ie j do p o śr e d n ie j (9 : 8 ) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 1980 __ 191 355 9 11 566 __ 566 2746 3312 4,9 1981 —. 289 359 12 4 644 —. 644 2902 3566 4,4 1982 — 283 390 14 6 693 88 781 3676 4457 4,7 1983 150 279 375 14 5 823 151 974 2926 3900 3,0 1984 300 300 320 22 12 984 161 1145 2910 4055 2,5 1985 300 400 382 44 36 1162 133 1295 2968 4263 2,3 1986 200 433 368 53 48 1102 1987 215 433 192 52 54 946 . . . .
Źródło: BMWi, BM FT: Forschung sfór d er ung fu r klein e und m i t t l e r e U n te r -
n e h m e n — B ilan z 1986, Bonn 1986, s. 12; B undesregierung: X I S u b ven tion sb erich t
vom 25. D ezem ber 1987, Bonn 1987, s. 95, 100, 101, 164; BM FT: Bundesberich t..., op.
cii., s. 88.
B + R przedsiębiorstw , co nie sprzyjało rozw ijaniu ich inicjatyw y. Na sk u tek powyższej reo rien tacji sty m u lacji zapoczątkow anej już pod koniec lat siedem dziesiątych i kontynuow anej w latach osiem dziesiątych p rze wagę zaczęły zdobywać in stru m e n ty pośrednie, w ty m in stru m e n ty sty m u lacji m ałych i średnich przedsiębiorstw . N egatyw nie należy ocenić bowiem fakt, że poprzednio środki finansow e państw a tra fia ły głównie do dużych przedsiębiorstw (powyżej 500 zatrudnionych). Przedsiębiorstw a m ałe i średnie natom iast p arty cy p ow ały np. jeszcze w 1983 r. w sty m u lacji państw ow ej tylk o w wysokości ok. 36%.5 Należy zatem przypuszczać (brak danych em pirycznych), że reo rien tacja w sty m ulacji pozwoli osią gnąć pew ien efek t s tru k tu ra ln y , gdyż w obszar stym u lacji w ciągnięte zostaną m ałe i średnie przedsiębiorstw a. W latach osiem dziesiątych obser w uje się rów nież w zrost środków finansow ych pań stw a z ty tu łu sty m u lacji zew nętrznej działalności B + R i stym u lacji pośrednio-specyficznej. Umożliwiło to w ielu przedsiębiorstw om dostęp do zew nętrznych w yników B + R oraz przyspieszyło pow staw ania i dyfuzję now ych technologii i pro duktów w gospodarce. Ogólnie mówiąc, zarysow ała się w yraźna tendencja odchodzenia od finansow ej sty m ulacji bezpośredniej do pośredniej. Ozna cza to zm niejszenie bezpośredniej ingerencji państw a w działalność B + P p rzedsiębiorstw i w zrost roli m echanizm u rynkow ego w regulow aniu tej sfe ry działalności gospodarczej.
5 Por. H. E c h t e r b o f f - S e v e r i t t : Forschung..., op. cit., s. 53.
114 H en ryk M am carz
R easum ując należy jeszcze w skazać na relaty w n ie w ysoką skuteczność om aw ianych in stru m e n tó w finansow ych. M iarą tej skuteczności może być pośrednio w ysoka pozycja k o n k u ren cy jn a gospodarki RFN w m iędzy narodow ym podziale p racy , k tó ra — w zależności od p rzy jętego m iern ika oceny — k sz ta łtu je się n astępująco: stosunek ek spo rtu do im p o rtu tow a rów „ in ten sy w n y ch ” w działalność B + R w 1984 r. — USA (1,36), Jap o nia (4,52), RFN (1,53), F ra n cja (1,13), W ielka B ry tan ia (1,21))6; eksport w % im p o rtu tow arów „in te n sy w n y c h ” w działalność B + R w 1986 r. — relacja w h a n d lu z USA; p ro d u k ty o najw yższej technologii (54,8%), p ro d u k ty o w ysokiej technologii (467,5%), p ro d u k ty razem (238,6%); odpo w iednie w skaźniki w h a n d lu z Jap o n ią w ynoszą: 32,9%, 32,7%, 32,8%.7 M iejsce RFN w czołówce potęg gospodarczych św iata je st z pew nością w dużym sto pn iu fu n k cją rozm iarów i s tru k tu ry nakładów finansow ych przeznaczonych na rozw ijanie działalności badaw czo-rozw ojow ej.
S U M M A R Y
The re se a r c h -d e v e lo p m e n ta l a c tiv ity is conducted by d ifferen t research in s titu tions and econ om ic organ ization s and e sp ecia lly by in d u strial esta b lish m en ts. The fa ilu res of th e m ark et m ech a n ism as th e o n ly reg u la to r of th e econom ic p rocesses cau ses th at th e ca p ita list cou n tries, in clu d in g W est G erm any, supports the research - - d ev elo p m en ta l a c tiv ity of th e esta b lish m en ts (the econom ic sector). The econom ic sector in W est G erm any, h o w ev er, fin a n ces th e resea rch -d ev elo p m en ta l a ctiv ity m a in ly from its ow n sources (a p p ro x im a tely 85%), but it is sim u lta n eo u sly th e g r e a t est ’’re c e iv e r ” of th e g o v ern m en t m eans appropriated for the fin a n cin g of th is sphere of econ om ic a c tiv ity (about 40%). H ow ever, th e econ om y in W est G erm any sh ow s a ten d en cy to in crea se th e p ercen tage of th e e sta b lish m e n ts’ ow n m eans for the fin a n cin g of r e sea rch -d ev elo p m en ta l projects. This is a sign of practical realization of th e so -ca lled su b sid iza tio n p rinciple, w h ich aim s at in creasin g th e in itia tiv e and resp o n sib ility of th e esta b lish m e n ts as for th is very sp h ere of th eir activity.
F in an cin g th e r e sea rch -d ev elo p m en ta l a ctiv ity of th e econom ic sector, th e state m akes use of d efin ite fin a n cia l in stru m en ts (of stim u lation ), and th ese are divided into direct and in d irect ones. A s for th e direct in stru m en ts (sub ven tion s), th e state m eans are granted to th e esta b lish m en ts for rea liza tio n o f d efin ite r e sea rch -d e v elo p m en ta l p rojects, w h ile th e in direct in stru m en ts (accelerated am ortization, e x tras, in d irectly sp ecific in stru m en ts) create for the resea rch -d ev elo p m en ta l a ctiv ity only th e form al ’’fr a m e s”, le a v in g th e right to m ake decision s to th e estab lish m en ts. The 1980s in W est G erm an y w itn essed going aw a y from th e direct fin a n cia l s tim u la tion and ap proaching th e in d irect one. This fact m ean s sm aller direct in terferen ce of th e sta te w ith th e resea rch -d ev elo p m en ta l a c tiv ity of th e esta b lish m en ts and an in creased role of th e m ark et m ech an ism in th e regu lation of th is sphere of econom ic activity.
6 H. K l o d t : W e t t l a u f u m die Z u k u n ft. T e c h n o lo g ie p o litik im in te rn a tio n a le n
V ergle ich, T ü b in gen 1987, s. 35.
