Wczesnośredniowieczne osadnictwo Lublina i okolic

Małgorzata Libera

Wczesnośredniowieczne osadnictwo

Lublina i okolic

Rocznik Lubelski 27-28, 249-256

1985-1986

MAŁGORZATA LIBERA

WCZESNOŚREDNIOWIECZNE OSADNICTWO LUBLINA I OKOLIC

Lublin i jego okolice leżą w obrębie strefy wyżynnej nad środkową Bystrzycą oraz jej dopływami: Czemiejówką, Czechówką i Ciemięgą. Jest to obszar prawie w całości pokryty glebami lessowymi lub lessopodobny- mi, mający w strefie dolinnej liczne dobrze czytelne cyple o wysokościach względnych 10 m. Na niewielkich tylko obszarach prawobrzeżnej By­ strzycy i na dolnym odcinku Czemiejówki zalegają gleby wytworzone z piasków oraz glin zwałowych. W dnach dolin występują mady.

Powojenne badania archeologiczne omawianego obszaru, prowadzone przez lubelskie ośrodki: Katedrę Archeologii UMCS, Muzeum Okręgowe, Pracownie Konserwacji Zabytków oraz Wojewódzkiego Konserwatora Za­ bytków, dostarczyły bogatej bazy źródłowej do studiów nad genezą Lu­ blina. Badania wykopaliskowe skoncentrowano na wzgórzu zamkowym, staromiejskim, „Grodzisku” — Kirkucie oraz Czwartku. Podsumowanie tych prac zostało przedstawione przez S. Hoczyk-Siwkową 1 oraz A. Hu- nicza 1 2 *.

Póza wymienionymi stanowiskami wykopaliskami objęto także wczes­ nośredniowieczne osady w Lublinie — przy ul. Kochanowskiego 78 *, w Dąbrowie stan. II 4 oraz Hajdowie 5 6 i na cmentarzyskach kurhanowych w Zemborzycach, Ponikwodzie ®, Mętowie7 i Krężnicy Jarej 8. Ponadto na terenie miasta i okolicy prowadzono kilkakrotnie badania powierzch­ niowe, które stanowią podstawę niniejszego opracowania 9.

1 S. Н о с г у к - S i w k o w a : Z badań nad początkam i Lublina. W: Archeologia w rew aloryzacji Starego M iasta w Lublinie. Stu d ia i m ateriały, PP PKZ, Warszawa 1981, s. 5—8; tamże wcześniejsza literatura.

г A. H u n i c z: Stu dia z archeologii średniowiecznego Lublina. Stu dia i m a­ teriały, PP PK Z, Warszawa 1984, s. 66.

J Badania ratownicze w 1968 roku A. Gardawskiego — nie publikowane; M. S z e w c z y k : Lublin — ul. Kochanow skiego 78. „Informator Archeologiczny. Ba­

dania 1977”, Warszawa 1978, s. 179.

4 A. K u t y ł o w s k i : Lublin — D ąbrow a stan. II. „Informator Archeologiczny.

Badania 1974”, Warszawa 1975, s. 318. Przykrawędna część stanowiska badana w 1984 i 1985 roku przez A. Kłos z Muzeum Okręgowego w Lublinie — A. K u r z ą t k o w - s к a, J. N o g a j : N ajw ażniejsze odkrycia archeologiczne w Polsce środkowowschod­ niej го 1985 roku. (Katalog wystawy), Lublin 1986.

5 J. G u r b a : Hajdów, pow. Lublin. „Z otchłani wieków”. R. 22: 1953, s. 194. 6 W. O l e c h n o w i c z : Poszukiw ania archeologiczne w gub. lubelskiej. „Ma­ teriały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne”, Kraków 1897, t. II, s. 42—55. 7 J. G u r b a : W czesnośredniowieczne cm entarzysko kurhanowe w m iejscow ości Mętów, pow. Lublin. „Wiadomości Archeologiczne”, 1958, t. 25, s. 361—362.

* Badane w 1978 roku przez W. Misiewicz z Muzeum Okręgowego w Lublinie — nie publikowane.

* W roku 1970 w trakcie badań prowadzonych przez S. Hoczyk-Siwkową zlo­ kalizowano kilka stanowisk w okolicach Abramowie Prywatnych oraz w Lublinie przy ul. Nadbystrzyckiej. Również z tego okresu pochodzą badania M.

Czyżewskiej-250

Chronologię i analizę osadnictwa dokonano na podstawie materiałów ceramicznych pochodzących z badań powierzchniowych opartych na sy­ stematyce przedstawionej przez S. Hoczyk-Siwkową 10. Chronologia cera­ miki z podziałem na IV fazy została opracowana głównie na podstawie materiałów z badań na Czwartku, „Grodzisku” — Kirkucie, Zamku i Sta­ rym Mieście.

Prawiedniki, woj. lubelskie. Brązowy enkolpion

Faza pierwsza (VI—VII w.) stwierdzona jest przede wszystkim przez trzy osady: na Czwartku, Kirkucie i przy ul. Kochanowskiego 78 (ryc. 2:1). Sladowo odkryto luźny materiał na wzgórzu zamkowym i staromiejskim. Z badań powierzchniowych zarejestrowano następnych 10 stanowisk. Są to zbiory bardzo ubogie, liczące po kilka fragmentów ceramiki, reprezen­ tujące nieokreślony typ osadnictwa. Jedynie stanowisko nr 1 w Prawie- dr.ikach dostarczyło liczniejszego zbioru, być może o charakterze poosa- dowym.

Z drugiej fazy (VIII—poł. IX w.) pochodzą materiały uzyskane z ba­ dań wykopaliskowych przy ul. Kochanowskiego 78 (ryc. 4: 3, 4, 5) oraz w Dąbrowie st. II. Z badań powierzchniowych uzyskano 22 stanowiska

-Sulowskiej z Krężnicy Jarej. W latach 1977—1973 na omawianym obszarze badania powierzchniowe prowadziła M. Szewczyk, nad środkowym i dolnym odcinkiem By­ strzycy oraz dolnych odcinkach Czerniejówki, Czechówki i Ciemięgi — po raz pierw­ szy badania te dostarczyły tak pokaźnej liczby (58 stanowisk wczesnośredniowiecz­ nych) spoza centrum staromiejskiego Lublina (por. M. S z e w c z y k : Osadnictwo wczesnośredniowieczne Lublina i okolicy, Lublin 1979, maszynopis pracy magister­ skiej w Katedrze Archeologii UMCS). Materiały te stanowią podstawę niniejszego artykułu. W latach 1982—1985 północno-wschodnią część omawianego obszaru objęto sytematycznymi badaniami powierzchniowymi wed’ug metody Archeologicznego Zdjęcia Polki (AZP), w przeciwieństwie do badań poprzednich, ograniczających pene­ trację stoków oraz krawędzi dolin.

10 S. H o c z y k - S i w k o w a : Chronologia ceram iki wczesnośredniowiecznej (VI—IX w.) z Lublina. „Slavia Antiqua”, 1978 (1979), t. 25, s. 189—223.

Ceramika: VII w. 1 — ul. Kochanowskiego 78 — z badań 1977; VIII w. 2—5 — Krężnica Jara st. 3. Rys. R. Joć

252

C eram ika z VIII w . 1, 2, 6—9 — Krężnica Jara st. 3; z VI—IX w. 3— 5 — ul. Kocha­ nowskiego 78 — z badań 1968. R y s . J . J o ć

254 M A T E R IA Ł Y

Mapa zbiorcza stanowisk wczesnośredniowiecznych. 1 — stanowisko nieokreślone fazowo, 2 — faza 1 ,3 — faza II, 4 — faza III, 5 — faza IV, 6 — grodziska, 7 — cmentarzyska kurhanowe, 8 — gleby madowe; prostokąty wyznaczają obszary badane

metodą AZP 1. A b r a m o w i c e P r y w a t n e ; 2. B a s z k l s t . 2; 3. C i e c i e r z y n s t. 2; 4—22. D ą b r o w i c a s t .: 2, 4, 5, β, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 14, 15, 16, 17, 19, 20, 21, 22 , 23 ; 23. D ą b r o w i c a - K o l o n i a s t. 1; 24. D łu g ie ; 25—55 D y s. s t .: 4, 7, 9, 10, 11, 14, 15, 17, 18, 19, 25, 20, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 34, 35, 38 , 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 47; 56. D y s - K o lo n ia s t. 6; 57. D y s - P a r z y ś w i n k i ; 58—59. D y s - W i e lk i D ó ł s t .: 1, 2; 6 0 -6 5 . J a k u b o w i c e s t . : 3, 7, 8, 11, 12, 14; 66—85. J a k u b o w i c e - K o l o n i a s t .: 1, 3, 6, 7, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 20, 22, 23, 24, 29, 30, 31, 33; 86. J a k u b o w i c e M u r o w a n e ; 87—94. J a s t k ó w s t .: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8; 95. J a s t k ó w - K o l o n i a Π s t. 3; 96—97. J ó z e f ó w - F o l w a r k s t .: 1, 2; 98—104. K o ­ n o p n i c a s t .: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7; 105—108. K o n o p n i c a - K o l o n i a s t .: 1, 2, 3, 4; 109. K o z u b s z c z y z n a s t. 2; 110—113. K r ę ż n i c a J a r a s t .: 1, 2, 3, b e z n u m e r u ; 114. L u b l i n - C z w a r t e k ; 115. L u b l i n - D ą b r o w a s t. 2; 116—117. L u b l i n - D z i e s i ą t a u l . J e z i e r s k i e g o p. 4, 5; 118. L u b l i n - D z i e s i ą t a u l. K o c h a n o w ­ s k ie g o 78; 119. L u b l l n - H a j d ó w ; 120. L u b l i n - K i r k u t ; 121—125. L u b l i n - M a j d a n W r o t k o w s k i s t .: 1, 2, 3, 5, 6; 126. L u b l i n - M a j d a n W r o t k o w s k i u l. P a r c z e w s k a ; 127—129. L u b l i n - M a j d a n e k u l. W y ­ z w o le n i a p . 1, 2, 3; 130. L u b l i n - R u d n i k u l . D ę b o w a s t. 1; 131—132. L u b l i n - R u r y u l . N a d b y ­ s t r z y c k a s t .: 1, 2; 133. L u b l i n - R u r y u l. W a p i e n n a ; 134. L u b l i n - S ł a w i n e k s t. 1 l u b 2; 135. L u - b l i n - S t a r e M ia s to ; 136. L u b l i n - Ś r ó d m i e ś c ie u l. K r a k o w s k i e P r z e d m i e ś c i e ; 137. L u b l i n - O g r ó d S a ­ s k i ; 138—139. L u b l i n W r o t k ó w u l . R o m e r a s t .: 1, 2; 140. L u b l i n Z a m e k ; 141—145. L u b l i n Z e m

-b o r z y c e s t .: 1, 2, 3, 4, 5; 146—148. L u -b l i n - Z e m -b o r z y c e K o ś c i e l n e s t .: 1, 2, 3; 149—151. Ł a g i e w ­ n i k i s t .: 2, 3, 4; 152—158. Ł u s z c z ó w s t .: 2, 3, 4, 5, 6, 7, 9; 159. M ę tó w ; 160. M o ty c z s t. 4; 161. N a t a l i n s t. 1; 182—167. P a n i e ń s z c z y z n a s t .: 2, 3, 4, 5, 6, 7; 168—171. P i o t r a w i n s t .: 1, 2, 4, 5; 172. P l i s z c z y n s t . 2; 173—175. P l i s z c z y n - Z a g r o d y s t .: 1, 2, 3; 176—182. P l o u s z o w i c e s t .: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7; 183—184. P ó l k o s t .: 1, 2; 185—187. P r a w i e d n i k i s t .: 1, 3, 4; 188—189. P r a w i e d n i k i - N o w i n y Z e m b o r z y c k i e ( d a w . Z e m b o r z y c e B ó r) s t .: 1, 2; 190—1S2. R u d n i k - K o l o n i a s t .: 2, 3, 4; 193—200. S n o p k ó w s t .: 2, 5, 6, 8, 9, 12, 14, 18; 201—203. S n o p k ó w - K o l o n i a s t .: 1, 2, 5; 204—205. S o b l a n o - w ic e s t .: 8, 10; 206—208. T u r k a s t .: 1, 3, 5; 209—219. U n is z o w ic e s t .: 5, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15. 16: 220—226. W o la S ł a w i ń s k a s t . : 2. 3, 4, 5. Z e m b o r z y c e T e r e s z c z y ń s k i e s t .: 1, 2; 230. L u b l i n - M a j d a n W r o t k o w s k i s t. 8; 231. D ą b r o w i c a - P a l a c

bliżej nie określonym charakterze, z bardzo nielicznym materiałem. Interesujący materiał znaleziono jednak na st. 3 w Krężnicy Jarej (ryc. 2: 2—5; 3: 1, 2, 6—9). Pojedynczy kurhan z tego okresu przebadano w Kręż­ nicy Jarej. Być może z tą fazą wiąże się cmentarzysko kurhanowe z Mę- towa, datowane na podstawie materiału powierzchniowego na VIII— IX wiek.

Faza III (poł. IX—X w.) szczególnie dobrze udokumentowana jest na Czwartku. Na pozostałych stanowiskach materiały z tej fazy zarejestro­ wano śladowo. Spoza centrum Lublina na powierzchni zlokalizowano 21 stanowisk, z których ilością zebranego materiału wyróżnia się stano­ wisko 1 z Krężnicy Jarej oraz stanowisko 4 z Prawiednik.

Z ostatniej, czwartej fazy (XI—XIII w.), na powierzchni zarejestro­ wano 40 stanowisk, z tego zapewne kilka stanowi pozostałości osad: Lu­ blin — Majdan Wrotkowski st. 5, Łuszczów st. 3, 4, 5, 6, Pliszczyn—Za­

grody st. 3, Płouszowice st. 1. Z fazą tą również związane są stanowiska

badane wykopalis’kowo Lublin—Dąbrowa st. II, a przede wszystkim: Sta­ re Miasto, K irkut i Zamek. Na tych trzech ostatnich fragmentarycznie rozpoznano konstrukcję wałów. Ponadto z tego okresu znane jest jedyne na tym terenie cmentarzysko szkieletowe z Lublina — plac „Po Farze”. Do ostatniej fazy należy odnieść jedyne znane z tego terenu znalezisko enkolpionu z brązu, znalezionego luźno na terenie Prawiednik (ryc. 1) u .

Z trzecią i czwartą fazą należy też łączyć siedem skarbów znalezio­ nych na terenie Lublina (Abramowice, Czechów, Kalinowszczyzna, Ta­ tary oraz Lublin I, II, III). Są to głównie monety arabskie i krzyżówki, uzupełnione ozdobami lub złomem srebrnym 11 12 13.

Stosunkowo duży procent materiałów datowanych ogólnie na okres wczesnośredniowieczny pochodzi z badań powierzchniowych AZP, znad górnej Czechówki i jej dopływu Łazęgi oraz znad środkowej Ciemięgi. Słabo datowane są dwa cmentarzyska kurhanowe Lublin—Ponikwoda i Lublin—Zemborzyce, badane pod koniec ubiegłego stulecia, być może związane z omawianym okresem ,3.

Szczególnie interesująco przedstawia się rejon nad górną Czechówką oraz środkową Ciemięgą. Po raz pierwszy kompleksowe badania po­ wierzchniowe ujawniły tak bogatą bazę źródłową, wskazującą na istnie­ nie tu osadnictwa wczesnośredniowiecznego. Niewielki procent z tych ma­ teriałów datowano już na VIII—IX wiek.

11 J. G u r b a : Kam ienna ikona z w y o b ra że n ie m Chry stusa z Czermna-Czer- wienia. „Armales UMCS”, sec. F, vol. XXXV/XXXVI, 1080/1981, s. 26.

12 L. G a j e w s k i , I. G ó r s k a , L. P a d e r e w s k a i in.: S k a rb y wczesno­ średniowieczne z obszaru Polski. Atlas, Wrocław—Warszawa—Kraków—Gdańsk— Łódź 1982.

13 H. Z o l l - A d a m i k o w a : Wczesnośredniowieczne cm en tarzyska ciałopalne S ło wia n na terenie Polski, cz. 1: Źródła, Wrocław—Warszawa—Kraków—Gdańsk 1975.

256 M A T E R IA Ł Y

Badania AZP prowadzono w obrębie Wrotkowa i Abramowie — przy ujściu Czemiejówki do Bystrzycy, oraz w okolicach Ciecierzyna i Turki — przy ujściu Ciemięgi do Bystrzycy. Pierwszy rejon, szczególnie trudny do penetracji ze względu na zwartą zabudowę, dostarczył jedynie dwóch nowych stanowisk wczesnośredniowiecznych. Podobnej sytuacji należy się spodziewać na obszarze sąsiednim, obejmującym obecne centrum Lu­ blina. W drugim rejonie odkryto kilka nowych stanowisk, zagęszczając osadnictwo strefy nadbrzeżnej Ciemięgi.

Wszystkie dotychczas odkryte stanowiska wczesnośredniowieczne zwią­ zane są bezpośrednio z siecią rzeczną. Umiejscowione w większości na nie­ wielkich cyplach w obrębie krawędzi wysoczyzn, sporadycznie sięgają w ich głąb. Niekiedy materiał zalegał w niższych partiach stoków, co za­ pewne jest wynikiem procesów spływowych.

Obecny stan badań i opracowań czterech kluczowych stanowisk Lu­ blina, częściowo uzupełniony kompleksowymi badaniami powierzchnio­ wymi, zdecydowanie zmienia wygląd osadnictwa przedlokacyjnego okolic Lublina (ryc. 5) u . Zaczyna nam się rysować obraz mikroregionu o dużym nasyceniu osadnictwa egzystującego na bazie co najmniej kilku dużych osad na przestrzeni całego okresu wczesnego średniowiecza, a w fazie czwartej nawet kilkunastu(?). Jest to typ osadnictwa w pełni stałego, udokumentowanego ciągłością na szeregu stanowisk. W trzech pierwszych fazach (VI—ok. XI w.) najpewniej było to osadnictwo otwarte, w fazie czwartej również grodowe, od roku 1198 mieszczące siedzibę archidiako­ natu, a od 1224 — kasztelanii.

14 J. G u r b a : Z p ro b le m a ty k i osadnictwa wczesnośredniowiecznego na W y ż y ­ nie Lubelskiej. „Annales UMCS”, sec. F, voL XX, 1965 (1968), s. 45—58.