IN S T Y T U T ŚLĄSKI W KATOWICACH
Komunikat nr. 1
Z dziejów hutnictwa ż e la z n e g o na Ś lą sk u w o k r e s ie przedwojennym
Początkow y rozwój hutnictwa na Ś lą s k u
P oczątki swoje zawdzięcza hutnictw o śląskie pokładom rudy, znanym jeszcze w średniow ieczu, i bogatym lasom. D ziś rudy są już wyczerpane, a opał drzew ny w hutach .—: zaniechany. H utnictw o jed nak, k tó re przeszło na opał koksem, pozostało na bogatym w węgiel Śląsku. W pobliżu m iało obszerny rynek zbytu, jakim od wieków dla Śląska były ziemie polskie, a na m iejscu rozporządzało wielką ilością robotników , tradycyjnie zw iązanych z produkcją żelaza. K a p itał był obcy, niemiecki, częściowo państw ow y (pruski), częściowo pryw atny z rodziną hr. Colonna na czele.
Z biegiem lat pow staw ały nowe zakłady hutnicze ; kapitał p ry w atny był rozdrobniony, ale tendencja ku koncentracji przejaw ia się w yraźnie już w końcu X V I I I wieku.
Z jednej strony hr. Colonna rozbudow uje swoje ,,kuźnice", za
kładając Colonnowską, K ow ollow ską, Y ossow ską i inne, z drugiej fiskus pruski zakłada wielkie własne nowocześnie planow ane huty w Gliwicach i w okolicach C horzow a, gdzie w r. 1802 puszcza w ruch H u tę K rólew ską. G łów nym inicjatorem tych inw estycyj był staro sta górniczy hr. R eden, czerpiący z A nglji w zory i sprow adzający stam tąd specjalistów. Z astosow ano w tedy koks w wielkim piecu, w prow a
dzono m aszyny parow e, zapoczątkow ano wielkoprzem ysłowy rozwój hutnictw a. Ale dopiero od czasu budow y pierw szych linij kolejowych (ok. 1835 r.) datuje się wielka rozbudow a przem ysłu hutniczego.
W ted y to, w tym drugim etapie rozw oju D onnersm ar chowie bu
d u ją h uty: Falva w Świętochłowicach i Laura w Siem ianowicach, Baildon — hutę jego im ienia w Dębie pod K atow icam i, h r .Colonna — hutę Z aw adzki w Ozim ku, E ngells — Zgoda pod Bytomiem , a ok.
1840 r. pow stają huty P o kó j tam że i H e rm in ja w Łabędach.
W pięćdziesiątych zaś latach, w trzecim stopniu rozw oju, w idzi
m y now opow stałą hutę H u b e rtu s w Łagiew nikach, w Zabrzu — hutę od im ienia założyciela nazw aną D onnersm arck (w łasność ew ange
2 K o m u n ik a t I n s ty tu t u Ślą s k ieg o w K a to w i c a c h nr. i
lickiej lin ji), w K atow icach hutę M arta, z walcowni cynku przerobio
na na hutę żelazną; w Zabrzu też na hucie R eden pow staje pierw sza n a ziem iach polskich koksow nia (1853).
T rzeci ten etap już widzi koncentrację hu t i zakładów p rz etw ó r
czych. S padkobierca Colonnów hr. R enard, dziedzic szeregu kopalń w ęgla i h u t żelaznych, dokupuje hutę Pokój (1851) i w raz ze swemi rodzinnem i hutam i wnosi do now ozałożonej spółki M inerw a (1855), k tó ra następnie (1871) przeistacza się w O b e r s c h l e s i s c h e E i s e n b a h n b e d a r f s A.-G., zw aną potocznie Oberbedarf, a ta zm iana firm y przenosi nas już w następny okres.
O k r e s w ielkokapitalistyczny
Z w ojną francusko-niem iecką 1870/71 r. rozpoczyna się wielko
kapitalistyczny u stró j w górnictw ie i h u tnictw ie Śląska, a rów nocześnie w z rasta zapotrzebow anie żelaza. W tym czasie pow stają obok O ber
b ed a rf u trz y inne wielkie spółki akcyjne celem prow adzenia daw nych lub budow y now ych hut. W r. 1871 katolicka lin ja hr. D onners- m arcków , k tó ra dw a lata w cześniej nabyła od rz ąd u pruskiego hutę K rólew ską, zakłada sp. akc. Z jednoczone H u ty K ró lew ska i L aura, do k tó rej w niosła i now y swój nabytek i daw niejszą sw ą w łasność h u t
niczą. W r. 1872 ew angelicka linja D onnersm arcków założyła dwie spółki akcyjne: jed n ą dla now obudow anej w H ajd u k ach W ielkich h u ty B ism arcka (obecnie B ato ry ), d ru g ą — dla przejęcia h u ty D on- nersm arck i kopalń w ęgla w okolicach Zabrza.
O d tąd aż po wielką w ojnę trw a w życiu gospodarczem Śląska okres, k tó ry w hutnictw ie Żelaznem prócz znacznego w zrostu pro d u k
cji m a trz y zasadnicze cechy:
1) W obec konkurencji hu t zachodnio-niem ieckich znaczenie rynków w schodnich (b. K rólestw o i R osja) rośnie. Gdy na przeszkodzie staje rosnący rosyjski protekcjonizm celny i w yw óz gotow ych w y
robów hutniczych staje się coraz bardziej utru d n io n y , h u ty śląskie zakładają w Zagłębiu w łasne zakłady, k tó ry m dostarczają surów kę, co zresztą z czasem w skutek podniesienia cła m usiało ustać.
2) K ażde tow arzystw o hutnicze sta ra się o posiadanie nietylko w łas
nej podstaw y węglowej i koksow ni, ale i w łasnych firm handlo
wych dla sprzedaży żelaza oraz w łasnych zakładów dalszej obrób
ki. W ten sposób huty opanow ują h u rt żelazny i rozbudow ują w ytw órczość na potrzeby kolei, które ze w zględów politycznych udzielają im poparcia.
K o m u n ik a t In s ty t u t u Śląskiego w K a to w ic a c h nr. i 3
3) H u ty łączą się m iędzy sobą bądź form alnie w drodze fuzji, bądź przez zakup akcyj i tw orzą koncerny w ertykalne. P rócz wielkiej w łasności nieruchom ej (dobra ziemskie, lasy, domy czynszowe) obejm ują kopalnie węgla i rudy, łomy dolom itów, wapienniki, koksownie, fabryki chemicznej przeróbki węgla, elektrownie, wiel
kie piece, odlewnie, stalow nie, walcownie, rurkow nie, fabryki kon- strukcyj żelaznych, m ostów, kotłów, w agonów i całego m aterjału kolejowego, fabryki dru tu , nitów i t. d.
O b e r b e d a r f , którego głów nym akcjonarjuszem był hr. Bal- lestrem , prezes C entrum katolickiego, właściciel olbrzym iej fo rtu n y ziemskiej i górniczej, m a w jego kopalniach podstaw ę węglow ą, a w r. 1899 zakłada w łasną kopalnię Pokój i koksownię. K oncen tru je się z w alcow nią ru r i odlew nią F erru m w Bogucicach, założoną w r. 1870, oraz z Zakładam i H uldschinskiego w Gliwicach, pow stałem i w r. 1867. W Zagłębiu D ąbrow skiem posiada założoną w r. 1882 hutę A leksander w M ilowicach, a fuzjonując w r. 1908 z H uldschinskim , przejm uje jego zakład sosnowiecki: założoną w r. 1881 walcownię ru r, w r. 1897 rozszerzoną w Sosnowieckie T ow arzystw o F ab ry k R u r i Że
laza i o p artą od r. 1901 o w łasną hutę w Zaw ierciu. Jeżeli dodam y własne firm y sprzedażne, otrzym ujem y obraz klasycznego koncernu .śląskiego. B ył O berbedarf organizacją niezm iernie silną, m ającą jedno
lite kierow nictw o z Niem cam i katolikam i na czele.
D ru g im koncernem w ertykalnym były Z j e d n o c z o n e H u t y K r ó l e w s k a i L a u r a (t. zw. K önigslaura). N ie m iały one w łasnego koksu pom imo nabycia kopalń siemianowickich.
N abyły więc kopalnię węgla koksującego Dębieńsko w po w. rybnickim i tam w ystaw iły koksownię. N a terenie b. K rólestw a budują (1882) hutę K a ta rzy n a w Sielcach pod Sosnowcem ; pod firm ą Częstochow
skiego Tow. G órniczo-H utniczego posiadają kopalnie rudy żelaznej;
dzierżaw ią em aljarnię B lachow nia pod Częstochową. D la ułatw ienia sobie zbytn żelaza tw orzą hurtow nie, własne w całości lub w części;
k upują (1892) i inkorporują hutę Zgoda, k tó rą przestaw iają na zakład przetw órczy; w H ucie K rólew skiej rozbudow ują produkcję m aterjału kolejowego, przystępują też do kilku fabryk m etalurgicznych (F itzn e- ra w Siem ianow icach i in.). D onnersm arckow ie linji katolickiej w yco
fali się zupełnie z tego koncernu (i z żelaza w ogóle); akcje Zjednoczo
nych H u t nabyły banki berlińskie B leichröder, D resdner B ank i inne.
T rzeci koncern żelazny pow stał w r. 1887 pod nazw ą O b e r - s c h l e s i s c h e E i s e n i n d u s t r i e A.-G. Jest to tak zw any Obereisen. T w o rzy go rodzina Caro, właściciele huty Julja, w ytw a
rzającej stal, i walcowni H e rm in ja , oraz W ilhelm H egenscheidt, któ ry nabył hutę B aildon i posiadał fabrykę d ru tu i gwoździ w Gliwicach.
4 K o m u n i k a t I n s t y t u t u Śląskiego w K a to w ic a c h nr. i
P rze z osobę właścicieli była ze spółką tą ściśle zw iązana należąca do rodziny C aro walcownia i ocynkow nia Silesia w P aru szo w cu oraz sze
re g kopalń węgla i koksowni. I ten koncern czynny był na terenie b. K rólestw a, gdzie zaangażow ał się silnie w hucie Częstochow a, a n a
stępnie (1899) i w w arszaw skiej fabryce d ru tu , śrub i narzędzi rolni
czych tow arzystw a B. H andtke.
W 2 lata po O bereisen pow staje (1889) K a t o w i c k a S p ó ł k a A k c y j n a d l a G ó r n i c t w a i H u t n i c t w a . Z a
k ład a ją T h ie le-W inkier, w nosząc tereny, okrążające K atow ice i M ysło
wice, kilka kopalń w ęgla oraz huty M arta i H u b e rtu s z koksow nią i za
kładam i p rzetw ó rczem i; spółka ta, prow adzona przez W illigera, naby
w a w r. 1906 większość, a w r. 1912 resztę akcyj P reu ssen g ru b e z ko
palnią w ęgla w M iechow icach pod B ytom iem .
H u ta B atory (daw niej B ism arck), obejm ująca stalow nię i w al
cownię, w r. 1906 w ykupiła w szystkie akcje huty Falva, m ającej koksownię i wielkie piece, a w r. 1908 połączyła się z nią w jeden kompleks pionow y; w yspecjalizow ała się W produkcji r u r i (jak B ail
don) — stali szlachetnych.
D odaw szy zakłady Borsiga w Biskupicach, produkujące węgiel i żelazo n a potrzeby w łasnej fabryki lokom otyw w B erlinie, oraz p ań stw ow e h u ty śląskie i wielkie w a rsztaty kolejowe w Gliwicach, otrzy- « m ujem y obraz niezm iernej rozbudow y w ertykalnej i horyzontalnej oraz nadprodukcji, któraby g ro ziła k atastro fą, gdyby nie zam ów ienia p ań stw ow e w ostatnich latach przed w ojną na jej przygotow anie (szyny, ru ry , blachy dla pancerników , kotły i t. d.) i w czasie w ojny.
W acław O lszew icz K atow ice, w m aju 1934 r.
LMÓ4G /L Z E Z W A L A S I Ę N A D O W O L N E K O R Z Y S T A N IE Z K O M U N IK A T Ó W IN S T Y T U T U Ś L Ą S K IE G O D L A C E L Ó W P R A S O W Y C H .
Tłoczono w Z ak ład a c h G ra fic z n y c h K . M ia rk i Sp. W yd. z o. p. w M iko ło w ie
