Ewa Podrez
Zagadnienie metodologiczne w etyce
nikomachejskiej
Studia Philosophiae Christianae 16/1, 221-225
1980
je d n o s tk o w e g o b y tu ja k o w a r u n k i b y to w o ś c i s u b s ta n c ja ln e j. D la te g o A ry s to te le s n ie p o p r z e s ta je n a p o ję c ia c h f o r m a i m a t e r i a d la w y r a ż e n ia filo z o fic z n e g o s t a tu s u k o n k r e tu , lecz z m ie rz a do u c h w y c e n ia rz e c z y w a k c ie ja k o re a ln e g o p o d m io tu s ą d u z a w a rte g o w a k c ie p o z n a n ia , s ą d u s tw ie rd z a ją c e g o o b e c n o ść rz e c z y , k tó r e g o m yśloiw ą z a w a rto ś ć w y r a z i p o ję c ie m a k tu . A k t u z a s a d n ia w o s t a tn i e j in s ta n c j i filo z o fic z n e g o p o z n a n ia id e n ty c z n o ś ć tr e ś c i u ję c ia i tr e ś c i b y tu w a s p e k c ie d o sk o n a ło śc i. M i m o b r a k u p r o b le m a ty k i e g z y s te n c ja ln e j, k o n c e p c ja a k tu i m o żn o ść p o d e jm u je p y ta n ie o k o n k r e t s p e łn ia ją c y w a r u n k i z a c h o w a n ia to ż s a m o ś c i b y tu je d n o ś c i p rz e d m io tu p o z n a n ia i o d rę b n o ś c i w o b e c a k tu in n e g o b y tu P o ję c i a m e t a f i z y c z n e p r o w a d z ą do u z a s a d n i a n i a j e d n o s t k o w o ś c i p r z e z w y r a ż e n ie in d y w id u u m b y to w e g o . W p e r s p e k ty w ie p o ję ć m e ta fiz y c z n y c h te r m in m a t e r i a n ie z a z n a c z a s w o je j b e z p o ś r e d n ie j o b ecn o ści. J a k o je d n o z w ę ż sz y c h ro z u m ie ń m o żn o ści, p o ję c ie m a te rii' s c h o d z i n a p la n w a r u n k o w y p rz e z m o żn o ść, o g ra n ic z o n y do k la s y s u b s ta n c ji z m y s ło w y ch . 6. P O D S U M O W A N IE
U z n a n ie k o n c e p c ji je d n o s tk o w iie n ia p rz e z m a t e r i ę za w y r a z filo z o fic z n y c h p o g lą d ó w A ry s to te le s a m u s i łą c z y ć się z z a s trz e ż e n ie m z a k re s u w a ż n o ść te z y do ro z w a ż a ń w y jś c io w y c h filo z o fii k o n k r e tu . P o ję c ie m a te r ii p rz e ła m u ją c e fo r m a liz m p o ję c io w y s tw o rz y ło p o d s ta w y d la r e a liz m u m e to d y c z n e g o p ró b u ją c e g o o sią g n ą ć je d n o s tk o w o ś ć od s tr o n y p o z n a n ia . W r e z u lta c ie p rz e c h o d z e n ia od rz e c z y in a b s tr a c to do rz e c z y in oonicreto, p o ję c ie m a t e r i i s ta w a ło się n a z w ą p o w o d u ją c p o w ró t z a g a d n ie n ia je d n o s tk i do p u n k t u w y jś c ia czy li d o ś w ia d c z e n ia w jeg o p o za — in t e le k t u a ln e j tre ś c i. M a te ria u z a s a d n ia ła f a k t o d rę b n o ś c i z m y s ło w e j d o św ia d c z e ń , to w a rz y s z ą c p o d o b n y m tr e ś c io m m y ś lo w y m p o z n a n ia rz e c z y je d n e g o g a tu n k u , lecz u tw o rz o n y c h z o d rę b n y c h m a te r ii. Je d n o s tk o w a e - nde p rz e z m a t e r ię cz y n i z ad o ść m o ty w o m ró ż n ic o w a n ia , lecz n ie z a tr z y m u je ic h n a g ra n ic y b y tu . O k r e ś le n ie p rz e z r o d z a j i ró ż n ic ę s p r o w a d z a do w sp ó ln e g o m ia n o w n ik a s t r u k tu r ę b y tu i ja k o ś c i, w z b u d z a p y ta n ie o o s ta te c z n ą ró ż n ic ę jako w ła ś c iw e r o z u m ie n ie tr e ś c i d e fin ic ji. O s ta te c z n ą ró ż n ic ą czy li ty m , co n ie m o ż e b y ć p o ró w n y w a n e i u to ż s a m ia n e z czy m ś d ru g im , n ie je s t je d n a k m a te r ia . A ry s to te le s d o s trz e g ł je d n o s tro n n o ś ć a s p e k t u ró ż n ic y ja k o ś c io w e j 1 p rz y p a d ło ś c io w e j. O s ta te c z n a ró ż n ic a m u s i b y ć id e n ty c z n a z b y te m , rnioże to b y ć ty lk o s u b s ta n c ja . Z a g a d n ie n ie s u b s ta n c ji o tw ie r a n o w y p r o b le m filo z o fii k o n k r e t u i z a ra z e m z a m y k a lo g ic z n y i p r a g m a ty c z n y p r o b le m je d n o s tk o w ie n ia . D o j śc ie do z a g a d n ie n ia s u b s ta n c ji, a n a s t ę p n ie m e ta fiz y c z n e g o u ję c ia b y tu ja k o a k tu u z b r a ja r e a liz m A ry s to te le s a w filo z o fic z n e ś r o d k i o c h ro n y in d y w id u u m b y to w e g o ró w n o w a ż n e k o n c e p c ji p lu r a liz m u b y to w e g o .
E W A P O D R E Z
ZA G A D N IE N IE M ETODO LOG ICZNE W ETYCE N IK O M A C H E JSK IE J D la e ty k i filo z o fic z n e j n a jw ię k s z ą tr u d n o ś c ią m e to d o lo g ic z n ą je s t p o g o d z e n ie d w ó c h postulatów : filo z o fic z n e j w a ż n o śc i je j tw ie r d z e ń i ż y c io w e j, p r a k ty c z n e j tr a f n o ś c i je j ro z w ią z a ń . P rz y ty m z a d a n ie e ty k i n ie o g ra n ic z a się b y n a jm n ie j do r e je s tr o w a n i a p r a k t y k i m o r a l n e j lu d zi,
a le do je j s p r o b le m a ty z o w a m a . D laczeg o w ogóle c z ło w ie k je s t z d o ln y do d z ia ła n ia m o ra ln e g o , co je s t w ła ś c iw y m p r z e d m io te m a k tó w m o r a l n y c h ,. co s ta n o w i o ic h a k s jo lo g ic z n e j s p e c y f ik a c ji? A w k o ń c u e ty k a u d z ie la ją c ty c h p o d s ta w o w y c h o d p o w ie d z i o se n s i p rz y c z y n y lu d z k ie j m o r a ln o ś c i b u d u je p e w ie n eto s, ja k o w z ó r p o s ta w y m o r a ln e j o k re ś lo n y j e j z a ło ż e n ia m i filo z o fic z n y m i. T a k i p r o g r a m e ty k i w y m a g a s p e c y f i czn eg o z e sp o łu m e to d i s to s o w n e j do n ie g o z a s a d y k o o r d y n u ją c e j k o le jn e g r u p y p ro b le m o w e .
W n in ie js z y m sz k ic u p r o p o n u ję p rz e ś le d z e n ie ty c h z a g a d n ie ń m e to d o lo g ic z n y c h w E t y c e N i k o m a c h e j s k i e j . W te j p e r s p e k ty w ie p o d s ta w o w e d zieło e ty c z n e A ry s to te le s a s t a j e się d la n a s ź ró d łe m w s k a z a ń m e ta e ty o z n y c h n a te r e n ie filo z o fii k la s y c z n e j, a w ię c filo z o fii r o z p a t r u j ą cej b a d a n ą rz e c z y w is to ś ć w je j r a c j a c h o sta te c z n y c h . J e s t to p r z e d się w z ię c ie o ty l e celo w e, że z w y k le w s z k o ln y c h o p ra c o w a n ia c h p r z e d s ta w ia się m e to d ę w y k ła d u A ry s to te le s a ja k o p r z e c iw s ta w n ą do za ło ż e ń m e ta e fy c z n y c h P la to n a i f a k t te n m a b y ć w y s ta r c z a ją c o ja s n y m d o w o d e m n a rzecz r e a liz m u e ty c z n e g o S ta g iry ty . T a k ja k w in n y m p r z y p a d k u , g d z ie o d w o ła n ie się A r y s to te le s a do d a n y c h d o ś w ia d c z e n ia p o to c z n e g o tłu m a c z y się je d n o z n a c z n ie ja k o p o d s ta w ę e m p iry c z n ą . J a k b y saimo w y d a r z e n ie p o w o ła n ia się filo z o fa n a d o ś w ia d c z e o it z m y s ło w e s ta n o w iło k r y t e r i u m e m p iry z m u . T a k ie e w id e n tn e u p ro s z c z e n ia czy w rę c z z a fa łs z o w a n ia , często o p ó ź n ia ją n a s z k o n ta k t ze ś w ia te m rz e c z y w is ty m d a n e g o filozofa.. Z ty c h te ż p o w o d ó w z a jm ie m y się o m ó w ie n ie m p r o b l e m a ty k i E t y k i N i k o m a c h e j s k i e j s t a r a ją c s ię z r e k o n s tr u o w a ć je j p o le m e to d o lo g ic z n e . T y m w y s iłk o m b ę d ą to w a rz y s z y ły s k ą p e o p isy s a m e j tr e ś c io w e j z a w a rto ś c i in te re s u ją c e g o n a s d zieła.
F ilo z o f w p ie r w s z e j k s ię d z e E t y k i ...’’ n a k r e ś la sw ó j p r o g r a m b a d a w czy. „ T rz e b a s t a r a ć się w g łó w n y c h z a ry s a c h o k re ś lić , czy m je s t n a j w y ż sz e d o b ro i ja k ic h n a u k i u m ie ję tn o ś c i je s t p rz e d m io te m .... Z d a w a ło b y się, ż e je s t p rz e d m io te m n a u k i n a c z e ln e j ... a t a n a u k a u ż y w a do sw e g o c e lu w s z y s tk ic h in n y c h u m ie ję tn o ś c i, t a k że cel te n m u s i b y ć n a jw a ż n ie js z y m d o b re m c z ło w ie k a ”. A ry s to te le s ze w z g lę d u n a sw ó j p rz e d m io t d o c ie k a ń i jeg o cele w y ró ż n ia p e w ie n o b s z a r m e to d o lo g ic z n y w p o r z ą d k u te o r e ty c z n y m ; czym je s t d o b ro n a jw y ż s z e i w p o r z ą d k u p r a k ty c z n y m ; co n a le ż y czy n ić, a czego z a n ie c h a ć . O b a te p o rz ą d k i p ro w a d z ą do w y k r y c ia n a jw y ż sz e g o d o b r a i z a ra z e m n a jw y ż s z e d o b ro je s t p rz e z n ie o k re ś la n e . S ta g d ry ta r e a liz u je sw ó j p r o g r a m n a tr z e c h e ta p a c h , k tó r e b ę d z ie m y k o le jn o u m a w ia li.
W p ie r w s z y m s ta d iu m F ilo z o f o d w o łu ją c się do d o ś w ia d c z e n ia p o to c z n e g o i p o w o łu ją c się n a jeg o o c z y w isto ść i d o s tę p n o ś ć d la k a ż d e g o , s tw ie r d z a , że d o b ro je s t c e le m w sz e lk ie g o d z ia ła n ia i ja k o t a k i e je s t ró ż n e p rz e z lu d z i p o jm o w a n e . L u d z ie d ą ż ą do ró ż n y c h c e ló w s t a r a ją c s ię o sią g n ą ć d o b ro , k tó r e w ic h m n ie m a n iu je s t w ła ś n ie d o b re m n a j w y ż sz y m . Czy w o b e c teg o , z a p y ta A ry s to te le s , m o ż n a z a s a d n ie m ó w ić o d o b ru w ogóle, sk o ro d o ś w ia d c z e n ie w s k a z u je n a m n a ic h w ie lk o ś ć a z a ra z e m n a je d n o ś ć p r z e ja w ia ją c ą się w e w s p ó ln y m d ą ż e n iu do o s ią g n ię c ia o sta te c z n e g o d o b ra ? F ilo z o f się g a do w y p o w ie d z i in n y c h w ie l k ic h m o r a lis tó w w t e j k w e s tii i sz c z e g ó ln ie d u żo u w a g i p o ś w ię c a p la to ń s k ie j p o w s z e c h n e j, je d n e j i s ta łe j id e i d o b ra . J e s t rz e c z ą c ie k a w ą , ż e p o d e jm u ją c d y s k u s ję z P la to n e m , A ry s to te le s p o d e jm u je ją w im ie n iu w ła s n e j filo zo fii, o p ie r a ją c się n a te o r ii s u b s ta n c ji i p rz y p a d ło ś c i. „ D o b ro je d n a k o w o ż o rz e k a się z a ró w n o w k a te g o r ii teg o , czy m coś je s t, ja k i w k a te g o r ii ja k o ś c i i s to s u n k u , to zaś, co is t n i e j e sa m o z sieb ie, co je s t s u b s ta n c ją , z n a t u r y sw e j id z ie p rz e d ty m , co w z g lę d n e ” .
Z n o w u ż , ro z w a ż a a u to r , g d y b y d o b ro n a jw y ż s z e m ia ło b y ć o b ję te je d n ą w s p ó ln ą id e ią p o d p a d a ły b y p o d n ią t a k ró ż n e p o ję c ia ja k o d w a g a , p rz y je m n o ś ć czy szczęście. N ie m o ż n a w ię c z d a n ie m A ry s to te le s a , s p r o w a d z ić w s z y s tk ic h d ó b r do je d n e j, w ią ż ą c e j ic h tr e ś c i lufo fo rm y .
T a z n a m ie n n a a r g u m e n ta c ja je s t w y n ik ie m n a s ta w ie n ia b a d a w c z e g o Flilozofa, ch ce on o g a rn ą ć w s z y s tk ie d a n e d o ś w ia d c z e n ia p o to c z n e g o 'i z n a le ź ć d la n ic h w s p ó ln ą p o d s ta w ę . K o n f r o n t a c ja ze s ta n o w is k ie m p la to ń s k im s ta n o w i n a s tę p n y k r o k a n a liz y i in i c ju j e k o le jn e p y ta n ie C zy rz e c z n a z y w a m y , ze w z g lę d u n a to , że w s z y s tk o , co d o b r e m a je d n o i to sa m o ź ró d ło lu b z m ie rz a do je d n e g o i te g o s a m e g o c e lu , czy te ż r a c z e j n a p o d s ta w ie a n a lo g ii o rz e k a n ia w rz e c z a c h o w s p ó ln y m d o b ru . P r o b le m te n r o z p a t r u j e A ry s to te le s n a p ła s z c z y ź n ie d a n y c h d o ś w ia d c z e n ia p o to c z n e g o , w e r tu j ą c ró ż n e d z ie d z in y ż y c ia sp o łe c z n e g o i p r z y ś w ie c a ją c e im cele. D la k a ż d e j z n ic h d o b re m je s t coś in n e g o ze w z g lę d u n a o d n ie s ie n ie p rz e d m io to w e . C ele ty c h u m ie ję tn o ś c i s t a n o w ią p e w ie n z in te g ro w a n y u k ła d , w k tó r y m w y r ó ż n ia cel ja k o ś ro d e k i cel w z n a c z e n iu b e z w z g lę d n y m . „ B e z w z g lę d n ie w ię c o s t a te c z n e je s t to , do czego się d ą ż y d la n ie g o sa m e g o , je s t w e d łu g p o w s z e c h n e g o m n ie m a n ia , szczęściem . C e le m o s ta te c z n y m i d o b re m n a jw y ż s z y m k u k tó r e m u k i e r u j ą się w s z y s tk ie lu d z k ie d z ia ła n ia , je s t sz c z ę ś cie. Czyim je s t szczęście i ja k ic h u m ie ję tn o ś c i je s t p rz e d m io te m — to p y ta n ie o tw ie r a trz e c i, n a jw a ż n ie js z y e ta p d o ś w ia d c z e n ia , w k tó r y m b ę d z ie m y ś le d z ili w z a je m n e z a le ż n o śc i i k o n s e k w e n c je d w ó c h p o rz ą d k ó w ; te o r e ty c z n e g o i p r a k ty c z n e g o , o k r e ś la ją c y h is to tę szczęścia i d z ia ła ń s z c z ę ś c io tw ó rc z y c h . P ie r w s z ą i p o d s ta w o w ą c e c h ą szczęścia je s t jego s a m o w y s ta rc z a ln o ś ć . „ S a m o w y s ta rc z a ln o ś c ią zaś n a z y w a m y to, co s a m o p rz e z się c z y n i ży cie g o d n y m p o ż ą d a n ia i w o ln y m od w s z y s tk ic h b r a k ó w ” . T e d w a s tw ie rd z e n a , że szczęście je s t n a jw y ż s z y m d o b re m o ra z , że c z y n i ży cie lu d z ie g o d n y m p o ż ą d a n ia , o m ó w im y te r a z w k o n te k ś c ie d a n y c h d o ś w ia d c z e n ia . W w y p a d k u te z y p ie r w s z e j z a k ła d a się je j o c z y w isto ść p rz e z o d w o ła n ie się do f a k t u , że k a ż d e d z ia ła n ie m a n a c e lu u s z c z ę ś liw ie n ie c z ło w ie k a . W d r u g im tw ie r d z e n iu w ła ś c iw o ś ć s a m o w y s ta rc z a ln o ś c i szczęścia m o ż n a u ją ć w d w ó c h a s p e k ta c h . R az ja k o r e z u l ta t r e f le k s j i n a d szc z ę śc ie m ja k o c e le m lu d z k ic h d z ia ła ń . Z m ie rz a m y do szczęścia i ono w ła ś n ie ja k o n a jw y ż s z e d o b ro je s t d e c y d u ją c y m k r y t e r iu m i ś w ia d e c tw e m s e n s u lu d z ie g o ży cia . Z d ru g ie j s tr o n y szczęście ja w i sdz ja k o im m a n e n tn a z a s a d a k o n s t y tu u j ą c a seins, n a d a ją c ą z n a c z e n ie lu d z k im d z ia ła n io m . . T e d w a w y o d r ę b n io n e r o z u m ie n ia szczęścia u ję te g o z a ra z e m ja k o cel lu d z k ic h d z ia ła ń a je d n o c z e ś n ie ja k o z a s a d ę w e w n ę tr z n ą k ie r u ją c ą ty m i a k ta m i, w ią ż ą się z d w o m a w y ró ż n io n y m i p rz e z A ry s to te le s a is to tn y m i c e c h a m i d z ia ła ń sz c z ę ś c io tw ó rc z y c h ; 1) to w a rz y s z y im p e w n a s t a ła p o d s ta w a d z ie ln o śc i e ty c z n e j 2) są o k re ś lo n e od w e w n ą t r z d z ia ła n ie m z g o d n y m z w y m o g a m i d u sz y ro z u m n e j. W p ie r w s z y m w y p a d k u d z ia ła n ia sz c z ę ś e io tw ó re z e o d k r y w a ją się n a m ja k o d z ie ln e e ty c z n ie , a w ię c s u k c e s y w n ie r e a liz u ją c e c n o ty ety cz n e. W d ru g im , o d s ła n ia się z w ią z e k k o ib e re n c y jn y m ię d z y lu d z k im i d z ia ła n ia m i a n a t u r ą ro z u m n ą c z ło w ie k a . „Z g o d n o ść c z y n ó w z gloseim ro z s ą d k u ” . Z w ią z e k te n u s t a la A ry s to te le s a n a liz u ją c z ja w is k o d ą ż e n ia do sz częścia ja k o s p e c y fic z n e lu d z k ą f u n k c j ę
Co s ta n o w i o s p e c y f ic e lu d z k ic h d z ia ła ń w ła ś n ie ja k o lu d z k ic h . „D la c z ło w ie k a ż y c ie z g o d n e z r o z u m e m je s t n a jp ię k n ie js z e i z n a tu r y sw e j n a jle p s z e , p o n ie w a ż ro z u m b a r d z ie j n iż c o k o lw ie k ininego je s t c z ło w ie k ie m ”. R o z u m n o ść je s t z a ra z e m i w ła ś c iw o ś c ią i s ta ły m w e r y f ik a to r e m
d z ia ła ń sz c z ę śc io tw ó rc z y c h . ” S z c zęściem je s t ży cie z g o d n e z w y m o g a m i d u sz y r o z u m n e j, co d a je p r z y je m n o ś ć i co je s t m o ż liw e do o s ią g n ię cia p rz y p o m o cy p e w n e j s u m y d ó b r m a t e r i a ln y c h ” . W ie m y ju ż czy m je s t szczęście. A ja k m o ż n a z o s ta ć c z ło w ie k ie m sz c z ę ś liw y m s k o ro szczę ście n ie je s t d a r e m n a tu r y , n ie je s t k o n ie c z n o śc ią , n ie je s t te ż p r z y p a d k ie m . D la a u to r a E ty k i szczęścia m o że d o s tą p ić k a ż d y , a to d z ię k i n a u c e i s ta r a n iu . P o m o c n e w ty m w z g lę d z ie są d o b ra m a t e r i a ln e o ra z d łu g ie życie, k tó r e p o z w a la n a d o s k o n a le n ie się w d z ie ln o ś c i e ty c z n e j i c z y n i c z ło w ie k a w jeg o d z ia ła n iu n ie z a le ż n y m . O tóż je ś li sp e łn io n e są t e e g z y s te n c ja ln e w a r u n k i, c z ło w ie k m o że w p e łn i k s z ta łto w a ć s w o ją m o r a ln ą n a t u r ę p rz e z s ta łe ć w ic z e n ie się w ż y c iu c n o tliw y m o siąg a z c z a se m d z ie ln o ść e ty c z n ą . D z ie ln o ść t a je s t w y ra z e m ro z s ą d k u k ie r u ją c e g o c z ło w ie k a do c z y n ó w z g o d n y c h z n a k a z a m i ro z u m u . W obec te g o c n o ty n ie s t a ją się u d z ia łe m c z ło w ie k a a n i w b r e w n a tu r z e a n i te ż p o p rz e z n a tu r ę , a le z n a t u r y je s te ś m y z d o ln i do ic h n a b y w a n ia a r o z w ija m y je w so b ie d z ię k i p r z y z w y c z a je n iu , c z y li w ie d z y i s p r a w n o ś c i e ty c z n e j. T y m s a m y m o d k r y w a ją się w n a tu r z e lu d z k ie j d w a p o rz ą d k i s ta ły to je s t n a s z a ro z u m n o ś ć i d o p ie ro n a n im b u d u je m y p o r z ą d e k m o r a ln y . T e n p o rz ą d e k m o r a ln y w ż y c iu je d n o s te k n ie je s t czy m ś k o n ie c z n y m i o b o w ią z u ją c y m p o w sz e c h n ie , a le je s t u z a le ż n io n y od teg o ja k c z ło w ie k m o ż e i p o tr a f i k o rz y s ta ć ze sw e j ro z u m n e j n a tu r y . J a k w o b e c ty c h k o n k lu z ji n a le ż y o d n ie ś ć się do p o p rz e d n ic h w y p o w ie d z i S ta g ir y ty i do g ło szo n eg o p rz e z n ie g o k o n ie c z n e g o p o s tu la tu p o w s z e c h n o śc i c e lu i d o b ra n a jw y ż sz e g o p rz y s łu g u ją c e g o w s z y s tk im d z ia ła n io m lu d z k im z m ie rz a ją c y m do szczęścia. A u to r E t y k i p o r z ą d k u je f a k t y d o ś w ia d c z e n ia p o to czn e g o w e d łu g r e a liz o w a n e g o w n ic h c e lu i w y ró ż n ia tr z y p o s ta w y m o r a ln e n a s t a w i o n e n a 1) u ż y w a n ie d ó b r m a t e r i a ln y c h 2) z a sz c z y ty o b y w a te ls k ie 3) i k o n te m p la c j ę m ą d ro ś c i. Taik u ję t e p o le g a ją w s z y s tk ie tr z y k r y t e r i u m ze w z g lę d u n a z a s a d ę szczęścia, k tó r a je h ie r a r a e b i z u je w s to s u n k u ; ś r o d k i, cel. Z a ró w n o u ż y w a n ie d ó b r ja k i w z o ro w a p o s ta w a o b y w a te ls k a tr a k to w a n e są ja k o ś r o d k i, a w ię c w ła ś c iw ą m i a r ą z r a c j i sw e j n a tu r y i s ta n o w ią zesp ó ł к o n ie c z n y c h w a r u n k ó w d la u p r a w n ia n ia m ą d ro śc i. J e ż e li z a ś je d n o s tk i o d b ie r a ją je so b ie za n a jw y ż s z y cel, to ty m sa m y m p o z b a w ia ją się m o ż liw o śc i p e łn e g o r e a liz o w a n ia d z ia ła ń sz c z ę ś c io tw ó r- czyeh.
N a p o d s ta w ie teg o o p is u m o ż e m y u s ta lić w Etyce... d w a p o rz ą d k i m o r a ln e w o d n ie s ie n iu do d o ś w ia d c z e n ia p o to czn e g o . P ierw iszy z n ich w y p ły w a z b e z p o ś re d n io d a n y c h in f o r m a c ji ż y c ia p o to c z n e g o . Z a z n a c z a ją się w n im tr z y ró ż n e , r e p r e z e n ta t y w n e p o s ta w y w s to s u n k u do n a jw y ż s z e g o d o b ra . D ru g i p o r z ą d e k o k re ś la z a s a d a k o n s ty tu ty w n a d z ia ła n ia sz częśo io tw ó rczeg o o p a rte g o n a r o z s ą d k u i d z ie ln o śc i e ty c z n e j. P ie r w s z y z n ic h w tr a k c ie k o le jn y c h a n a liz s t a je się tłe m , m a te r ia łe m d o m a g a ją c y m się a p o d y k ty c z n y c h w y ja ś n ie ń i d o p ie ro po o d sło n ię c iu is to tn e g o z n a c z e n ia d a n e d o ś w ia d c z e n ia z o sta ły s k o n k r e ty z o w a n e do h ie r a rc h ic z n e g o u k ła d u w z a je m n e g o o d n ie s ie n ia ze w z g lę d u n a re la c ję : ś r o d k i cel. W w y n ik u te j o p e ra c ji o tr z y m u je m y n o w y o p is d a n y c h te g o d o ś w ia d c z e n ia u p o rz ą d k o w a n y w e d łu g u ja w n io n y c h w n im w e w n ę tr z n y c h z a sa d d z ia ła ń m o r a ln y c h . A ry s to te le s p o s łu g u je się ty m p o d w ó jn y m o b ra z e m rz e c z y w is to ś c i r a z d a ją c o p is z e w n ę tr z n y a k tó w m o r a ln y c h , b y n a s tę p n ie w n ik a ją c w ic h w e w n ę tr z n ą s t r u k t u r ę o d s ło n ić w z a je m n e z a le ż n o śc i m ię d z y n a t u r ą ro z u m n ą c z ło w ie k a a jeg o p o s ta w ą e ty c z n ą . P o z n a n ie i c h c e n ie są ty m i p ie r w o tn y m i e le m e n ta m i, k tó r e n a d a ją m o r a ln ą w a r to ś ć c z y n o m lu d z k im . P o z n a n ie to m oże b y ć d w o ja k ie g o r o d z a ju ; z m y s ło w e i in te le k tu a ln e . U ś w ia d o m ie n ie so
-h ie z n a c z e n ia , ja k ie p o c ią g a za s o b ą te n p o d z ia ł w ie d z y , je s t p o m o c n y d la z ro z u m ie n ia w z a je m n y c h r e l a c ji p r z e d m io t- m e to d a , d z ię k i c z e m u o s ta te c z n e tw ie r d z e n ia e ty c z n e m a ją c h a r a k t e r tw ie r d z e ń e m p iry c z n y c h a z a ra z e m a p o d y k ty c z n y c h . A d z ie je się t a k d la te g o , że A ry s to te le s p r z y j m u j e za p o d s ta w ę b a d a n e j rz e c z y w is to ś c i s p o s trz e ż e n ia ży cia co d z ie n n e g o . S ta n o w ią o n e z b ió r fa k tó w d o m a g a ją c y c h się a p o d y k ty c z n y c h , a w ię c p r z e k r a c z a ją c y c h p o z io m d o ś w ia d c z e n ia , w y ja ś n ie ń . D laczeg o , dziięki cz e m u s ą ta k i e ja k ie są. O s ta te c z n e p r a w d y o rz e c z a c h , k tó r e n a m się ja w ią w sp o só b t a k b o g a ty i c h a o ty c z n y , o d c z y tu je ro z u m . K o n ie c z n o ść tw ie r d z e ń e ty c z n y c h je s t p o d y k to w a n a s ta łą i p o w s z e c h n ą n a t u r ą ro z u m n ą c z ło w ie k a .
N a w ią z u ją c do w s p ó łc z e s n y c h d y s k u s ji m e ta e ty ic z n y c h , w y d a je się. że s p o tk a n ie z m y ś lą S ta g ir y n ty m o że i p o w in n o o w o c o w a ć w p r z e k o n a n iu , o ty m ja k w a ż n e je s t u ję c ie d u c h o w e j e g z y s te n c ji c z ło w ie k a d la a d e k w a tn e g o u ję c ia jeg o d z ia ła n ia .
ADAM ADUSZKIEWICZ
RECEPCJA ARYSTOTELIZMU W FILOZOFII ARABSKIEJ O p is a n ie r e c e p c ji a r y s to te liz m u w filo z o fii a r a b s k ie j je s t z a d a n ie m o ty l e s w o is ty m , że n ie p e w n y i w y m a g a ją c y w y ja ś n ie n ia je s t z a ró w n o p rz e d m io t t e j re c e p c ji, j a k i — je ś li m o ż n a t a k p o w ie d z ie ć — je j p o d m io t. P o p ie r w s z e b o w ie m a r a b s k a re c e p c ja a r y s to te liz m u n ie je s t po p r o s tu ta k im , czy in n y m p rz y ję c ie m d o k tr y n y filo z o fic z n e j A r y s to te le sa , a lb o p o w tó rz e n ie m p o c h o d z ą c y c h z n ie j tw ie r d z e ń , a le p o d ję c ie m k o n s e k w e n c ji w y n ik a ją c y c h z p e w n e g o w y o b r a ż e n ia o te j d o k tr y n ie , ja k ie u c z e n i a r a b s c y w y r o b ili so b ie w w y n ik u k o n ta k tó w z g re c k ą t r a d y c j ą in te le k t u a ln ą ; p o d r u g ie o k re ś le n ie „ filo z o fia a r a b s k a ” n ie o z n a c z a filo z o fii, k tó r a w p r o s t b y ła b y d z ie łe m A ra b ó w i w y m a g a to p e w n y c h w y ja ś n ie ń .
P o d e jm u ją c z a te m p r ó b ę ta k ie g o o p is u n a le ż y p o k a z a ć , w j a k i sposób w św ie c ie m u z u łm a ń s k im z ja w iła się filo z o fia , n a le ż y te ż z w ró c ić u w a g ę n a te z ja w is k a w h is to r ii a r a b s k ic h k o n ta k tó w z h e lle n iz m e m , k tó r e m ia ły w p ły w n a u f o r m o w a n ie w y o b ra ż e n ia o a ry s to te liz m ie , w re s z c ie n a t e z a g a d n ie n ia , czy ro z w a ż a n ia , k tó r e p o ja w iły się w a r a b s k ie j f i lo zo fii w z w ią z k u z f u n k c jo n o w a n ie m w n ie j a ry s to te liz m u .
P o c z ą tk i r e f le k s j i filo z o fic z n e j w św ie c ie a r a b s k im s ię g a ją p a n o w a n ia k a lifó w z d y n a s tii O m a j ja d ów , k tó r z y m ie li sto lic ę w D a m a sz k u , w ła ś c iw y je d n a k je j ro z w ó j n a s tą p ił za r z ą d ó w A b b a s y d ó w , k tó r z y w 750 r. o b a lili O m a jja d ó w i z b u d o w a li B a g d a d n a s w o ją sie d z ib ę . N a j w a ż n ie js z y m w y d a r z e n ie m k u lt u r a l n y m ic h c zasó w b y ła w ie lk a a k c ja p rz e k ła d o w a , w w y n ik u k tó r e j p rz y s w o jo n o c a łe w ła ś c iw ie d z ie d z ic tw o n a u k o w e G re k ó w , w ty m p is m a filo z o fic z n e P la to n a i A ry s to te le s a , T eo fraista i A le k s a n d r a z A fro d y z ji, P o r f ir iu s z a i tz w . T e o lo g i ę A r y s t o
telesa , k tó r a b y ła w ła ś c iw ie w y c ią g ie m z p lo ty ń s k ic h E n n e a d .
C zasy A b b a s y d ó w m o ż n a u z n a ć za o k re s , w k tó r y m k s z t a łt u ją się g łó w n e z a s a d y teg o , co z n a m y ja k o k u lt u r ę m u z u łm a ń s k ą . P o w s ta ła on a w w ie lk im p a ń s tw ie , k tó r e za c zasó w O m a jja d ó w ro z c ią g n ę ło się od d o lin y I n d u s u n a w s c h o d z ie po p ó łw y s e p I b e r y js k i n a z a c h o d z ie . N a te r e n y te A r a b o w ie p rz y n ie ś li s w o ją re lig ię , k tó r a m ó w ią c o je d y n y m
