Andrzej Czerwiński
Związki niektórych cech
temperamentu w ujęciu Guilforda z
nasileniem reakcji lękowych u
mężczyzn w średnim wieku
Studia Philosophiae Christianae 15/2, 203-212
S tu d ia P h ilo so p h ia e C h ristian ae A T K
15 (1979) 2
Z ZAGADNIEŃ PSYCHOLOGII
A N D R Z E J C ZERW IŃSK I
Z W IĄ ZK I N IE K T Ó R Y C H CECH TEM PE R A M E N T U W U JĘC IU G U IL FO R D A Z N A SIL E N IE M R E A K C JI LĘK OW YCH U MĘZCZYZN
W ŚR ED N IM W IEK U .
W p row adzenie. I. C echy tem p era m en tu w u jęciu G u ilford a a odm iany r ea k cji lę k o w y c h w y o d ręb n io n e przez S p ielb ergera. II. C echy tem p e ram en tu w u jęciu G u ilford a a g ru p y r ea k cji lę k o w y c h w y o d r ę b n io
n e przez C attella. W n iosk i ogóln e, d ysk u sja. W PR O W A D ZEN IE
C elem te j p racy jest próba ocen y z w ią zk ó w m ięd zy cech a m i te m p e ram en tu w u jęciu G u ilford a a n a sile n ie m g łó w n y c h odm ian reak cji lęk o w y ch . G u ilfo rd ok reśla cech ę oso b o w o ści i cech ę tem p era m en tu jak o d ający się w y r a ź n ie w y o d ręb n ić w z g lę d n ie sta ły sposób z a ch o w a n ia jak im jed n ostk a różn i się od in n y ch jed n o stek (G uilford, 1959, s.6). Z esp ół cech tem p era m en tu w u jęciu G u ilford a je s t zesp o łem w z g lę d n ie tr w a ły c h sp e c y fic z n y c h sch em a tó w rea g o w a n ia w a ru n k u ją cy ch sp osob y za ch o w a n ia c zło w ie k a w różn ych gru p ach sy tu a cji a szcze g ó ln ie w sy tu a cja ch p otoczn ego życia, w sy tu a cja ch rea g o w a n ia em o cjo n a ln eg o i w stosu n k a ch in terp erso n a ln y ch . O w e sp osob y za ch o w a n ia m ogą b yć пр.: a k ty w n e lu b bierne, im p u lsy w n e i k o n tro lo w a n e, d o j rza łe i n ie d o jr z a łe d o m in u ją ce i su b m isy jn e, en erg iczn e j a p a ty czn e, p r z y ja c ie lsk ie i w ro g ie. G u ilford w y o d ręb n ia ponad 30 ta k ich sp o so b ó w re - ogow an ia, k tóre b ęd ą szerzej o m ó w io n e w ro zd zia le p ierw szy m . P rzed m io tem b ad ań o b ecn ej pracy je ś li id zie o ce c h y tem p era m en tu jest 10 d w u b ieg u n o w y c h cech tem p eram en tu b ad an ych .k w estion ariu szem G u il ford a Z im m erm an a, są to: o g ó ln a a k ty w n o ść, (p ow ściągliw ość, d o m in o w a n ie, to w a rzy sk o ść, ró w n o w a g a u czu cio w a , o b ie k ty w iz m , p rzy ja cielsk o ść, re iie k sy jn o ś ć , sw o b o d a to w a rzy sk a i m ęsk ość.
W sp ółcześn i p sy c h o lo g o w ie i lek arze w y o d r ę b n ia ją ponad 800 róż n y ch rea k cji o k reśla n y ch jako rea k cje lęk o w e. B ęd ą to np.: g w a łto w n e b ic ie serca, m d łości, zim n e poty, u czu cie o sła b ien ia , o m d len ia, b ie gu n k i, zatw ard zen ia, b liż e j n ieo k reślo n e p oczu cie zagrożen ia, o c zek iw a n ie, że sta n ie się coś przyk rego, fob ia, p o czu cie w in y , u czu cia d u szn o ś cią u czu cie op ad an ia żołąd k a, sk ręp o w a n ie, fa ta lis ty c a n e n a sta w ie n ie do życia.
T ą w ie lk ą ilo ść różn orod n ych r ea k cji lę k o w y c h d zielą w sp ó łc z e śn i p sy c h o lo g o w ie i lek a rze n a różne gru p y, lu b ró żn e o d m ia n y rea k cji
lęk o w y ch . Z w o len n icy o rien ta cji p sy ch o a n a lity czn ej w y o d ręb n ia ją c z te ry grupy rea k cji lęk o w y ch : strach i trzy od m ian y lęk u n e u ro ty czn e go — b liżej n ieo k reślo n y n iep ok ój, fo b ie, rea k cje p an iczn e. L eb ied in sk i i M iasiszczew w y r ó ż n ia ją grupy rea k cji lę k o w y c h n a zy w a n y ch obroną czyn n ą i obroną bierną. Jeszcze in n i au torzy w y ró żn ia ją sta n y lę k o w e i d y sp o zy cje do rea k cji lęk o w y ch . T ak np. S p ielb erg er w y ró żn ia sta n y lę k o w e i lęk jako cechę, a C a ttell lęk jako stan i lęk jako cech ę osob ow ości.
W p racy tej będą b ad an e g ru p y rea k cji lę k o w y c h w g k on cep cji S p ielb erg era i C attella. A u to rzy ci o p ra co w a li sp ecja ln e k w e stio n a r iu sze do badania rea k cji lęk o w y ch , k tóre z o sta ły za sto so w a n e w o b ec nej pracy.
P o d jęcie próby ocen y z w ią zk ó w m ięd zy cech am i tem p eram en tu w u jęciu G u ilford a a w y b ra n y m i od m ian am i rea k cji lęk o w y ch w y d a je się być u zasad n ion e z w ie lu w zg lęd ó w . P sy ch o lo g ó w i lek a rzy in te r e su je zagad n ien ie, ja k ie g ru p y rea k cji lę k o w y c h łączą się z cech am i tem p era m en tu o p isy w a n y ch w g różn ych kon cep cji. T ak np. P a w łó w i S trelau in te r e so w a li się zw ią zk a m i m ięd zy ty p a m i tem p era m en tu w u jęciu k la sy czn y m a za ch o w a n iem u n ik a ją cy m i lę k o w y m w sy tu a cjach trudnych.
Z w o len n icy k o n cep cji tem p era m en tu K retsch m era p ró b o w a li ró w n ież badać zw ią zk i m ięd zy tem p era m en ta m i a za ch o w a n ia m i n eu ro ty czn y m i i lęk o w y m i. P od ob n e b ad an ia p row ad zą z w o len n icy tzw . szk oły te m p e ram en tu ■— Le Seinne’a.
A u tora tej rozp raw y in teresu ją zw ią zk i m ięd zy cech am i te m p era m en tu w u jęciu G u ilford a a od m ian am i rea k cji lę k o w y c h w y o d ręb n io n y ch przez C attella i S p ielb erga. D otych czas n ie prow ad zon o e k sp ery m en ta ln y ch b ad ań teg o rodzaju w P olsce. M ateriał badań tej p racy sta n o w i grupa 50 osób w śred n im w ie k u 35—40 la t m ężczyzn z w y ższy m w y k sz ta łc e n ie m rep rezen tu ją cy ch zaw ody: in ży n ieró w , p ra w n ik ó w , le karzy i k sięży.
B ad an ia te przep row ad zon o na tr e n ie m ia st W arszaw y i G d ań sk a, w rok u 1976.
P o p rzep row ad zen iu badań k w estio n a riu sza m i b a d a ją cy m i tem p era m en t w u ją ciu G u ilford a i grup rea k cji lękoiwych w u ję c iu S p ie lb e r gera i C attella ob liczono w sp ó łczy n n ik i k o rela cji w ed łu g w zoru P e a r - sona:
(w zór k o rela cji P earson a z o d ch y len ia m i sta n d a rd o w y m i) K o rela cje m ięd zy p o szczeg ó ln y m i cech am i tem p era m en tu i gru p am i rea k cji lę k o w y c h isto tn e n a p o zio m ie 0,05; 0,01 oraz w y ż sz e p rzy jęto jako m iarę „zw ią zk u ” cech tem p era m en tu z rea k cja m i lęk o w y m i.
I. CECHY TEM PERA M EN TU W U JĘC IU G U IL FO R D A A O D M IA N Y R EA K C JI LĘKOW YCH W Y O D RĘ BN IO N E PRZEZ SP IE L B E R G E R A .
G u ilford u jm je tm p era m en t jako jed en z w y m ia r ó w osobow ości. N ie d aje p recy zy jn ej d e fin ic ji teg o e lem en tu stru k tu ry osob ow ości. P rzez tem p era m en t rozu m ie zbiór cech (traits), lub dysipozycji (d i s p ę - sitionis), k tóre w a ru n k u ją sposób rea g o w a n ia jed n ostk i w różn ych ob szarach zach ow an ia.
T em p eram en t jest dla G u ilford a sp osob em w jak i jed n ostk a r e a li zu je i w y ra ża sw o je d ążen ia, r ea lizu je c e le ży cio w e, uru ch am ia w ła s ne u zd oln ien ia.
O w sposób rea g o w a n ia jak i jed n ostk a p rzeja w ia w różn ych ob sza rach sw eg o zach ow an ia, m oże b y ć a k ty w n y lu b b iern y, k o n tro lo w a - n y n ie k o n tr o lo w a n y , r e a k ty w n y n ie r e a k ty w n y , o b ie k ty w n y e g o c e n tr y c z -ny.
G u ilford w y ró żn ia trzy obszary za ch o w a n ia w a ru n k o w a n e przez c e chy tem p eram en tu : tzw . z a ch o w a n ie ogólne, n a k tó re sk ła d a ją się różne rea k cje zach ow an ia, za ch o w a n ie e m o cjo n a ln e i za ch o w a n ie sp o łeczne. (G uilford, 1959, s. 407— 409).
B iorąc pod u w a g ę różne sp osob y za ch o w a n ia jed n o stk i albo różne w y m ia r y tem p era m en tu , oraz trzy obszary zach ow an ia, ja k ie cech y tem p era m en tu m a g ą w a ru n k o w a ć czy zab arw iać, p rzed sta w ia G u il ford 15 d w u b ieg u n o w y c h cech tem p eram en tu .
S tru k tu ra tem p era m en tu w g k o n cep cji G u ilford a jest następ u jąca: i 1 S p o so b y r ea g o w a n ia jed n o stk i albo w y m ia ry tem p era m en tu obszary za ch o w a n ia w a ru n k o w a n e p rzez tem p era m en t
r e a k c je różn ych obszarów
r e a k c je
em o cjo n a ln e sp o łeczn erea k cje
■ p o z y ty w n y w zgl. ! n e g a ty w n y p ew n o ść sieb ie z a u fa n ie do sieb ie p oczu cie n iższo ści p o gard a d ep resja d o m in o w a n ie b o ja źliw o ść u sp o łeczn ien ie w y sta rcza n ie sam em u sobie r e a k ty w n y 1 w zgl. ! n ie r e a k ty w n y i czu jn ość n ieu w a g a em o cjo n a ln a n ied o jrza ło ść em o cjo n a ln a d o jrza ło ść a k ty w n y w zgl. hiern y im p u lsy w n o ść rozw aga n e r w o w o ść sp ok ój o p a n o w a n ie sp ołeczn a in ic ja ty w a biern ość k o n tro lo w a n y w zg l. n ie k o n tro lo w a n y p o w śc ią g liw o ść brak p o w śc ią g liw o śc i sta b iliz a c ja em ocjon aln a d ysp ozycja do r e a k c ji c y k lo - ty m iczn y ch p rzy ja eielsk o ść w ro g o ść o b iek ty w n y w zgl. e g o cen try czn y o b iek ty w izm n a d w ra żliw o ść za k ło p o ta n ie n ieśm ia ło ść sw o b o d a t o w a rzy sk a to lera n cja n a sta w ie n ie k ry ty czn e 1 (G uilford, 1959, s. 409). B o b ad an ia tem p era m en tu w u jęciu G u ilford a posłu żon o się k w e s tio n a riu szem G u ilford a Z im m erm an a tłu m a czo n y m i a d a p to w a n y m do w a ru n k ó w p o lsk ich przez G ryglew sk ą.
K w estio n a riu sz G u ilford a Z im m er m ana, w sk rócie — G Z T S ukazał się w P o lsc e w 1959 rok u n a k ła d em P r a c o w n i P sy ch o m erty czn ej P A N , w a u to ry zo w a n y m p rzek ła d zie B. G ry g lew sk iej. P o lsk i k w estio n a riu sz w y d a n y zo sta ł do ce ló w ek sp ery m en ta ln y ch .
K w e stio n a r iu sz G Z T S sk ład a się z d w óch ark u szy. P ie r w sz y zaw iera k rótk ą in str u k c ję w p ro w a d za ją cą a n a stęp n ie 300 p o n u m ero w a n y ch p ytań , po 30 dla k ażd ego czyn n ik a, u ło żo n y ch w ta k i sposób, że co 5 -te p y ta n ie o d n o si się do in n eg o czyn n ik a. D rugi arkusz sk ład a się z d w ó ch stron . N a każd ej z n ich jest p ięć k o lu m n od p ow ied zi: T ? N (każda k o lu m n a zaw iera o d p o w ied zi dla in n ej cechy).
P o lsk a w e r sja k w estio n a riu sza za w iera n a stęp u ją ce n a zw y skal, k tó re są jed n o cześn ie n a zw a m i le w y c h b ieg u n ó w cech tem p era m en tu , k tó re te sk a le badają.
O to n a z w y ty c h sk a l i krótka ch a ra k tery sty k a o b ja w ó w zach ow an ia, p od an a za G ryglew sk ą:
G — G en era l A c tiv ity (A k ty w n o ść ogólna) R — R estro in t (R ozw aga)
A — A scen d en ce (D om inacja) S — S o c ia b ility (T ow arzyskość)
E ·—· E m o tio n a l S ta b ility (Z ró w n o w a żen ie u czu ciow e) O — O b iectiv ity (O b iek tyw n ość)
F ·— F rien d lin ess (Przyj acielsk ość) T ■— T h o u g tu n ess (R eflek sy jn o ść) P — P erso n a l R ela tio n s (T olerancja) M ·— M ascu lin ty (M ęskie za in tereso w a n ie)
D ane sta ty sty c z n e w y n ik ó w bad an ia k w estio n a riu szem G u ilford a Z i- m m erm an a p rzed sta w ia p oniższa tab ela.
D ane sta ty sty c z n e N a zw a cech y tem p era m en tu N X S A k ty w n o ść (G) 50 35,12 8,945 R ozw aga (R) 50 34,96 7,816 D om in acja (A) 50 29,30 6,841 T o w a rzy sk o ść (S) 50 34,26 8,014 S ta b iliza cja
em ocjon aln a (E) 50 31,32 8,5111
O b iek ty w izm (O) 50 30j98 7,915 P r z y ja cielsk o ść (F) 50 26,12 7,781 R e fle k sy jn o ść (T) 50 40,18 7,046
M ęskość (M) 50 27,20 7,899
T oleran cja (P) 50 26,18 7,006
T ab ela N r I p rzed sta w ia dane sta ty sty c z n e w y n ik ó w b ad ań tem p era m en tu w u jęciu G uilforda.
lę k o w y c h sk ła d a ją cy ch się na tzw . „stan lę k u ” i gru p ę r ea k cji lę k o w y c h sk ła d a ją cy ch się n a tzw . „cech ę lę k u ”.
N a stan lęk u sk ła d a ją s ię ta k ie rea k cje ja k o góln e n a p ięcie, brak p oczu cia b ezp iecz eń stw a , p oczu cie w in y , u czu cie sk ręp o w a n ia , zm ar tw ie n ia się m o ż liw y m i n iep ow od zen iam i, ogóln y n iep ok ój, p o czu cie n ie ok reślo n eg o zn u żen ia, n iep ew n o ść, zd en erw o w a n ie, n ieo k reślo n e złe sa m op oczu cie, p o d n iecen ie, ob n iżon y nastrój.
L ęk jako cecha w y ra ża się w e w z g lę d n ie tr w a łe j sk ło n n o ści do p rzeży w a n ia i u ja w n ia n ia n a stęp u ją cy ch rea k cji: p łaozliw ość, an uéenia, p oczu cia w ła sn e j n ie sz c z ę śliw o śc i, przek on an ia, że jest się p ech ow cem , w a h liw o śc i i tru d n o ści p o d jęcia decyzji, za m a rtw ia n ia się czym ś zu p ełn ie n iew a żn y m , b ra n ie w szy stk ieg o zb yt serio, b raku w ia r y w e w ła s n e siły , u n ik a n ie tru d n ości i k ry ty czn y ch sy tu a cji, p rzygn ęb ien ia, n a trętn y ch p rzyk rych m y śli, siln y ch rozczarow ań (S p ielb erger, 1966, s. 12— 19).
Do b ad an ia rea k cji lę k o w y c h w u jęciu S p ielb ergera u żyto opraco w a n eg o przez S p ielb ergera, G ersu ch a i L u sh en e sp ecja ln eg o k w e s tio nariu sza. K w estio n a riu sz ten z o sta ł o p u b lik o w a n y w roku 1966. W er s ję p o lsk ą op racow ała H. C h oyn ow sk a w la ta ch 1966—69.
K w estio n a riu sz w op racow an iu C h o y n o w sk iej sk ła d a się z 40 p y ta ń . D w a d zieścia z ty c h p y ta ń ocen ia sy m p to m y lę k u jako „ stan u ”, d w a d zieścia d a lszy ch p y ta ń ocenia sy m p to m y „ cech y ” lęk u .
P rzech od zim y teraz do p rezen ta cji z w ią zk ó w w yriik ów badań te m p e ra m en tu i lęk u . O b liczo n e m ięd zy n im i k o r e la c je zaw era ta b lica N r II.
O d m ian y rea k cji lę k o w y c h
N a z w y cech tem p era m en tu
G R A S Ш O F T M! P
L ęk jako stan — 27 — 50 —27
L ęk jako cecha — 27 — 26 — 32
T ab lica N r II p rzed sta w ia ją ca w sp ó łc z y n n ik i k o rela cji m ęd zy w y n ik a m i b ad ań tem p era m en tu a w y n ik a m i b ad ań lę k u k w estio n a riu szem
S p ielb ergera.
T ab lica N r II p ok azu je, że lęk jako stan k o relu je z trzem a cech a m i tem p era m en tu w u jęciu G u ilford a: z T o w a rzy sk o ścią r = — 27), S ta b iliza cją E m ocjon aln ą (r = — 50). i z O b iek ty w izm em (r = —27) Są to k o rela cje ujem n e, z k tórych m ożem y w n io sk o w a ć, że im m n ejsze jest n a sile n ie lęk u jako stan u ty m w y ż sz e n a s ile n ie ty c h trzech cech tem p era m en tu . O znacza to, że im grupa lu d zi jest bard zej sp o k o jn a , m n iej n ap ięta, n ie od czu w a p oczucia w in y , czu je się sw ob od n a, b e z p ieczn a, n ie m a rtw i się m o ż liw y m i n iep o w o d zen ia m i, m a dobre sam o - poczu cie, jest p ew n a sieb ie, n ie od czu w a zd en erw o w a n ia , w e w n ę tr z n e g o n a p ięcia , n ie m a rtw i się, jest w d obrym n astroju n ie p rzeży w a zb y t często p o d n iecen ia ty m jest bard ziej to w a rzy sk a , bard ziej sta b iln a e- m ocjonainiiei b ard ziej o b ie k ty w n ie n a sta w io n a do św ia ta , sie b ie in n y ch ludzi.
Z atem osoby, k tó re m ają m a łe n a tężen ie „stanu lę k liw o ś c i”, m ają ła tw o ś ć ob cow an ia z lu d źm i, ła tw o n a w ią z u ją k o n ta k ty , lu b ią to w a
rzy stw o in n y ch ludzi, szu k ają m iejsc p u b liczn ych , k o n ta k tó w to w a rzysk ich .
O soby ta k ie od zn aczają się sta ło śc ią uczuć i n a stro jó w , op tym izm em , i d ob rym sam op oczu ciem . S ą opanowanie, sp ok ojn e, en ergiczn e, i in te resu ją ce się ty m , co w o k ó ł n ic h się d zieje.
N isk ie n a tężen ie sta n ó w lę k o w y c h k o r e lu je ta k że z n a sta w ien em ob iek ty w n y m do ludzi, sieb ie i św iata. O soby ta k ie n ie są p rzew ra ż liw io n e na tle sw o jej osob ow ości, n ie są n a sta w io n e eg o isty czn ie, n ie w y d a je się im , że in n i lu d zie chcą im szkodzić, n ie odnoszą za
razem w sz y stk ic h u w a g ja k ie w o k ó ł sie b ie sły sz ą do sieb ie.
Z ta b lic y Nr II w y n ik a tak że, że osoby, k tóre odzn aczają się op i sa n y m i w y ż e j rea k cja m i i sch em a ta m i rea g o w a n ia w a ru n k o w a n y m i p rzez ich tem p eram en t, n ie u ja w n ia ją ró w n ież d łu ższego n a sile n ia lę ku rozu m ian ego jako cecha, czy li n ie u ja w n ia ją siln ej d y sp o zy cji do
p rzeży w a n ia rea k cji lęk o w y ch .
O znacza to, że osob y ta k ie są w y tr w a łe , n ie m ęczą się szyb k o, u w a żają się za dość szczęśliw e, czują się zazw yczaj w y p o częte, n ie m ają tru d n o ści z p o d ejm o w a n iem w ię k sz o ś c i d ecyzji, n ie d ostrzegają przed sob ą p rzesad n ych tru d n ości, w ie r z ą w e w ła sn e siły , n ie u leg a ją ła tw o z n iech ęc en iu i p rzy g n ęb ien iu , n ie łatw.o je rozczarow ać, n ie p rzeży w a ją często n a trętn y ch m y ś li p rzyk rych lub m y śli o w ła sn y c h k łop otach .
W sp ółczyn n ik i k o rela cji m ięd zy w y n ik a m i bad an ia ty ch trzech cech tem p era m en tu w g k o n cep cji G u ilford a, a lę k ie m jako cech ą w yn oszą: — 27 (lęk -to w a rzy sk o ść), — 26 (lęk -sta b iliza cja em ocjon aln a), —32 (lęk
-o b iek ty w izm ).
II. CECHY T EM PER A M EN TU W U JĘC IU G U IL FO R D A A G R U PY R EA K C JI
LĘK OW YCH W Y O D R Ę B N IO N E PR ZE Z C ATTELLA.
R ea k cje lę k o w e w y o d ręb n io n e przez C attella b y ły b ad an e opraco w a n y m przez C attella i S ch eiera k w estio n a riu szem do ocen y reak cji lęk o w y ch .
O rygin aln y k w estio n a riu sz C attella i S ch eiera — The IP A T A n x ie ty S c a le zo sta ł za a d a p to w a n y do p o lsk ich w a ru n k ó w przez dr H irszla i n a zw a n y A rk u szem Sam apoznania.
K w estio n a riu sz ten sk ład a się z 40 p y ta ń o cen ia ją cy ch różn e grupy sy m p to m ó w lę k o w y c h zw ią za n y ch z p ięcio m a w y m ia ra m i o so b o w o ś c i w y o d ręb n io n y m i p rzez C attella. Są to sy m p to m y tw o rzą ce część o b ja w ó w w y m ia r ó w oso b o w o ści n a zw an ych :; W ysok im n a p ięciem or g a n iczn y m (Q4), G n u śn ością i n ie za d o w o len iem z sieb ie (— Q3). S k ło n n ością do za ch o w a ń n eu ro ty czn y ch (—C), S k ło n n o ścią do rea k cji p a ra - n o id a ln y ch (L), P o czu ciem w in y , ogóln ą n iep ew n o ścią sie b ie (O).
K w estio n a riu sz ten n ie m a jeszcze ob liczon ej na m a teria le p o lsk im tr a fn o śc i i rzeteln ości. Ci co go u ży w a ją p o słu g u ją się k lu cza m i i sp o sob am i ob liczan ia op artym i na o ry g in a ln y m p od ręczn ik u C attella i S ch eiera. P o d o b n ie p o stęp o w a ł autor tej pracy.
P o szczeg ó ln e g ru p y rea k cji lę k o w y c h o cen ia n e p rzez k w estio n a riu sz są n astęp u jące:
—Щ G n u śn ość i n ie z a d o w o le n ie z sieb ie: g n u śn ość, n ie tr w a ło ść za in tereso w a ń , m arzen ia na ja w ie, m y ślen ie o p rzeszk od ach w d ziałan iu ; n iem o żn o ść odiprężenia się, u raźliw ość.
— С S k ło n n o ść do za ch o w a ń n eu rotyczn ych : p rzeży w a n ie w ieczn eg o n ieza d o w o len ia z sieb ie, sk a rżen ie się, u ja w n ia n ie h ip och on d ryczn ych
n a sta w ień , n ie c ie r p liw o ść , za m a rtw ia n ie się obrotem w ła sn y c h sp raw i rzeczy, ła tw e p orzu can ie teg o co się a k tu a ln ie robi, u ja w n ie n ie w za ch o w a n iu liczn y ch n eu ro ty czn y ch sy m p to m ó w np. tik ó w , n a trętn y ch m y śli itp.
L S k ło n n o ść do rea k cji p aran oid aln ych w y ra ża się w p o d ejrzliw o ści, zazdrości, w y c o fa n iu się z k o n ta k tó w , n ieśm ia ło ści, cią g ły m „p rzeżyw a-, niu pon u rych , w ro g ich in n y m lu d ziom m yśli.
O P o czu cie w in y , ogólna n iep ew n o ść sieb ie w y ra ża się w p rzew raż liw ie n iu , ła tw y m zn iech ęc en iu się, p oczuciu m n iejszej w artości, p oczu ciu o sa m o tn ien ia (C attell, S ch eier, 1967, s. 16— 17).
D ane sta ty sty c z n e w y n ik ó w badań k w estio n a riu szem Ć attella oraz k o rela cje tych w y n ik ó w z w y n ik a m i b ad ań tem p era m en tu p rzed sta w ia ją ta b lice Nr III i IV.
G rupy rea k cji lę k o w y c h D an e sta ty sy tczn e N X S — Q3 50 4,60 4,344 — С 50 5,02 3,932 L 50. 4,34 . 3,757' O 50 16,28 5,302 Qi 50 15,18 5,102 '
T ablica N r III p rzed sta w ia ją ca dane sta ty sty c z n e w y n ik ó w b ad an ia lęk u k w estio n a riu szem C attella.
D an e sta ty sty c z n e u ~· N a zw a cechy tem p era m en tu N X S A k ty w n o ść (G) 50 35,12'. 8,945 R ozw aga (R) 50 34,96 , 7 , 8 1 6 . 4 D om in acja (A) 50 29,30 6,841 T ow arzysk ość (S) 50 34,26 ■ ' 8,014 ' ' S ta b iliza cja
em ocjon aln a (E) 50 31,32 - 8,511 'Vt O b iek ty w izm (O) 50, 3Q,98 o ■ ;::7.9t5·
t
P rzy ja cielsk o ść (F) 50i 26v12 7,78(1 R eflek sy jn o ść (T) 50 40,18 " '7,0461
M ęskość (M) 50. 27,20. 7,899 i
T oleran cja (P) 50 26,18
7 ,o o ą · ·
(' « T ablica N r IV p rzed sta w a ją ca dane sta ty czn e w y n ik ó w badań ■
tem p era m en tu . > ■ c:-· ; 14 — S tudia P h ilo so p h ia e C hristianae
T ab lica Nr V p rzed sta w ia ją ca w sp ó łczy n n ik i k o r e la c ji m ięd zy w y n ik a m i badań tem p era m en tu i lęk u k w e stio n a r iu sz e m C attella. Już p ob ieżn y rzu t oka na ta b lic ę N r V p ok azu je, że każda z grup rea k cji lę k o w y c h b a d a n y ch przez k w estio n a riu sz C a ttella k o relu je p rzyn ajm n iej z d w om a cech a m i tem p era m en tu w u ję c iu G u ilford a, a jed n a z gru p r ea k cji n azw an a Q4 k o relu je aż z p ięcio m a cech am i tem p era m en tu . S ą to w sz y stk o k o rela cje u jem n e isto tn e na p oziom ie b ąd ź 0,05, bądź 0,01. K o rela cje te m ożem y in terp reto w a ć w te n sposób, że im m n iejsze jest n a sile n ie b ad an ych p rzez k w e stio n a r iu sz C attella grup rea k cji lę k o w y c h ty m osoby b a d a n e m ają w ię k sz e n a sile n ie ok reślo n y ch , sk o relo w a n y ch z lę k ie m cech tem p eram en tu .
G rupa rea k cji lę k o w y c h —Q3 a cech y tem p eram en tu .
G rupa r ea k cji lę k o w y c h n a z y w a n a przez C attela — Q3 k o relu je z cech a m i tem p era m en tu n a zy w a n y m i A k ty w n o ść i S ta b iliza cja em o cjon aln a. S ą to k o r e la c je o r — 33 i г — 36. M ożem y stąd w n io sk o w a ć, że im m n iejsze jest w gru p ie b a d a n y ch osób n a sile n ie ta k ich reak cji i te n d e n c ji rea g o w a n ia jak n ie za d o w o len ie z sieb ie, gn u śn ość, m a rze n ie na ja w ie, b rak u k o n tro li em ocji, m y śle n ia o n iczym , zd e n e r w o w a nia, w r a ż liw o śc i ty m w ię k sz e jest n a sile n ie ogóln ej a k ty w n o ści: e n e r gii, w ita ln o śc i, szyb k iego d ziałan ia, rozm achu, p ro d u k ty w n o ści. T akże w ię k sz e jest n a sile n ie op tym izm u , pogody, dobrego sam op oczu cia, sp o k oju.
G rupa r e a k c ji lę k o w y c h —С a cech y tem p era m en tu .
Grupa rea k cji lęk o w y ch —С k o relu je u jem n ie z A k ty w n o śc ią (— .36), S ta b iliza cją e m o cjo n a ln ą (— .47), O b iek ty w izm em (—.31). O znacza to, że im m n iej m a b ad an a g ru p a ta k ich sy m p to m ó w jak w ie c z n e n ie z a d o w o len ie, r ea k cji n eu ro ty czn y ch , n a sta w ie ń h ip och on d ryczn ych , a u ty sty c z n y c h p o b u d liw o ści, zm ien n o ści p o stęp o w a n ia , n ie cierp liw o ści, n ie d b a ło śc i w p o stęp o w a n iu — ty m w ię k s z e jest n a sile n ie rea k cji sk ła d a ją cy ch się na cech y tem p era m en tu a k ty w n o śc i i sta b iliz a c ji em o c
jo n a ln ej, a ta k że w ię c e j sy m p to m ó w n a sta w ie n ia o b iek ty w n eg o do sieb ie i rzeczy w isto ści.
G rupa r ea k cji lę k o w y c h L a cech y tem p eram en tu .
Ta gru p a r ea k cji lę k o w y c h k o r e lu je u jem n ie z d w om a cech am i tem p era m en tu , z T o w a rzy sk o ścią i S ta b iliz a c ją em ocjon aln ą. Są to k o rela cje o r. — .30 i r — .29. K o rela cje te w sk a zu ją , ż e im w ię k sz e n a sile n ie cech tem p era m en tu to w a rzy sk o ści i sta b iliz a c ji e m o cjo n a l n e j w gru p ie b ad an ych osób, ty m m n iejsze jest n a s ile n ie ta k ich reak cji i sch em a tó w rea g o w a n ia jak p o d ejrzliw o ść, zazdrość, w y c o fa n ie się z k o n ta k tó w z lu d źm i, p o b u d liw o ści, w r o g ieg o n a sta w ie n ia do in n y ch ludzi, za ch o w a ń ek scen tryczn ych .
G rupa rea k cji lę k o w y c h O a cech y tem p eram en tu .
G rupa rea k cji lę k o w y c h O, na którą sk ła d a ją się g łó w n ie ogólna n ie p e w n o ść sieb ie i p oczu cie w in y k o relu je u je m n ie z trzem a cech am i tem p eram en tu ; A k ty w n o ścią , S ta b iliza cją em ocjon aln ą, O b iek tyw izm em . S ą to k orelacje, k tórych r w y n o si: — .30, — .64, — .39.
K o rela cje te m ożn a in terp reto w a ć w ty m sen sie, że im w y r a ź n ie j sze jest n a sile n ie cech tem p era m en tu — a k ty w n o ści, sta b iliza cji em o cjon aln ej, o b iek ty w izm u , ty m m n iej w b ad an ej g ru p ie osób tak ich sy m p to m ó w za ch o w a n ia jak p rzew ra żliw ia n ie, za m a rtw ia n ie się, ła tw e zn iech ęc a n ie się, p oczu cie w in y , p oczu cie osam otn ien ia.
G rupa rea k cji lę k o w y c h Q4 a cech y tem p era m en tu .
G rupa rea k cji lę k o w y c h d eterm in o w a n a p rzez w y s o k ie n a p ięcie n ie zasp ok ojon ych p op ęd ów jed n o stk i k o r e lu je u jem n ie z p ięciom a cech am i tem p eram en tu : ze S k ło n n o ścią do d o m in o w a n ia (—.31), T o w a rzy sk o ś cią (— .40), S ta b iliza cją em ocjon aln ą (— .69), O b iek ty w izm em (— .35), M ę sk ością (— . 46.)
O zn aczałob y to, ż e im w ię k sz e n a sile n ie w g ru p ie b ad an ych osób ten d en cji do d om in ow an ia, to w a rzy sk o ści, sta b iliza cji em o cjo n a ln ej, o b iek ty w izm u i m ęsk o ści rozu m ian ej jako a k cep ta cji sie b ie jako m ęż czyzn y, w y k o n y w a n ia „ m ęsk ich ” zaw od oów , k o n tro lo w a n ie ek sp resji sw o ic h r ea k cji em o cjo n a ln y ch , m ałego z a in tereso w a n ia fa ta ła szk a m i i m odą, ty m m n iejsze n a sile n ie ta k ich ten d en cji i sch em a tó w rea g o w a n ia : zn iech ęc a n ie się k r y ty czn y m i u w a g a m i, o g ó ln e „rozm azan ie”, złe zn o szen ie w ła sn y c h nmepowodzień, n a p ięcie, za lęk n ien ie, b ezsen n o ść, p o iry to w a n ie, p o b u d zen ie w e g e ta ty w n e przy w y k o n y w a n iu jak iegoś tru d n iejszeg o zadania.
W N IO SK I OGÓLNE
A n a liza w sp ó łczy n n ik ó w k o rela cji m ięd zy w y n ik a m i b ad ań cech te m p eram en tu k w estio n a riu szem G u ilford a Z im m erm an a a w y n ik a m i b a dań lęk u k w estio n a riu sza m i S p ielb erg era i C a ttella p o zw a la na w y c ią g n ięcie n a stęp u ją cy ch w n io sk ó w :
1. C echa tem p era m en tu A k ty w n o ść k o relu je z gn u śn o śc ią i n ie z a d o w o le n ie m z sieb ie, sk ło n n o ścią do za ch o w a ń n eu rotyczn ych , p oczu ciem w in y i n iep ew n o ści sieb ie. S ą to k o rela cje u jem n e, n a p o d sta w ie k tó rych m ożem y w n io sk o w a ć, że im w ię k sz a a k ty w n o ść w g ru p ie b a d a n y c h osób, ty m m n ie jsz e n a sile n ie gn u śn o ści i n ieza d o w o len ia z sieb ie, m n iejsze n a sile n ie sk ło n n o ści do zach ow ań n eu ro ty czn y ch i m n iejsze p o czu cie w in y .
2. C echy tem p era m en tu o k reślo n e jako R ozw aga, P rzy ja cielsk o ść R eflek sy jn o ść, T oleran cja n ie k o relu ją z żadną grupą rea k cji lę k o w ych .
3. C echa tem p era m en tu ok reślon a jako D om in acja, czy sk łon n ość do d o m in o w a n ia k o relu je u jem n ie z w y so k im n a p ięciem n ieza sp o k o jon ych p op ęd ów i potrzeb. Im w ię k sz a ten d en cja do d om in acji w b a danej gru p ie osób, ty m m n iej lę k o w y c h o b ja w ó w zw ią za n y ch z' n ie - za sp o k o jen iem p op ęd ów i potrzeb jed n ostk i.
4. C echa tem p era m en tu T ow arzysk ość k o relu je ujem nie- z e sk ło n n o ścią do zach ow ań p a ra n o id a ln y ch z w y so k im n a p ięciem n ieza sp o k o jo n y ch p op ęd ów i potrzeb. Im m n iejsza sk łon n ość do zach ow ań p a ra n o id a ln y ch i m n iejsze n a p ięcie niezaapofcajnych p op ęd ów i potrzeb, ty m w ię k sz e n a sile n ie to w a rzy sk o ści. - - - .
5. C echa tem p era m en tu S ta b iliza cja em o cjo n a ln a k o relu je u jem n ie ze w sz y stk im i b ad a n y m i gru p am i rea k cji lęk o w y ch , zarów n o z tym i, k tóre w y o d ręb n ia S p ielb erg er jak i tym i, które w y o d ręb n ia C attell. "Wszystkie te k o rela cje są ujem n e. M ożem y zatem w n io sk o w a ć, -że im w ięk sza jest sta b iliza cja em ocjon aln a b adanej grupy osób, ty m m iej- sze n a tężen ie lęk u jako stan u i jako cech y oraz ty m m n iejsze n a s ile n ie gn u śn o ści i n ieza d o w o len ia z sieb ie, sk ło n n o ści do za ch o w a ń n e u rotycznych,, p aran oid aln ych , p oczu cia winy,, n iep ew n o ści sie b ie oraz m n iej u jem n y ch o b ja w ó w n ieza sp o k o jo n y ch p op ęd ów i potrzeb.
6. C echa tem p era m en tu O b iek tyw izm k o r e lu je u jem n ie z gru p am i rea k cji lę k o w y c h ok reślan ych przez S p ielb erg era jako stan lęk u i ce cha lęk u oraz z e sk ło n n o ścią do zach ow ań n eu ro ty czn y ch , p o czu ciem w in y i n ie p e w n o śc ią sieb ie, w y so k im n a p ię c ie m n ieza sp o k o jo n y ch po>- p ęd ów . S ą to k o rela cje ujem n e, z k tórych m ożem y w n io sk o w a ć, że im w ię k sz e jest n a sile n ie cech y o b iek ty w izm u w gru p ie b ad an ych osób, ty m m n iejsze n a sile n ie lęk u jako stan u i lęk u jako cech y, oraz ty m m n iejsze n a sile n ie sk ło n n o ści do zach ow ań n eu ro ty czn y ch , p oczucia w i n y, u jem n ych zja w isk to w a rzy szą cy ch n ieza sp o k o jen iu p op ęd ów i p o trzeb.
7. C echa tem p era m en tu M ęskość k o relu je u je m n ie z w y so k im n a p ię ciem- n ieza sp o k o jo n y ch p op ęd ów i potrzeb. Im bad an a grupa m a w ię k szą sk łon n ość do za ch o w a ń m ęsk ich w sen sie o p isan ym w poprzed n ich rozd ziałach , ty m m n iejsze n a sile n ie rea k cji lęk o w y ch to w a rzy szą cy ch n ieza sp o k o jen iu potrzeb i popędów .
B IB L IO G R A FIA
A llp ort, G. W.: P e r s o n a l it y a P s y c h o lo g i c a l I n t e r p r e t a ti o n , C on stab le and Com p. London, 1949, II ed.
C a ttell, R. B.: P e r s o n a l it y a n d M o t iw a ti o n : S t r u c t u r e a n d M e a s u r e m e n t , W orld B ook s Com p. N e w Y ork, 1957.
C attell, R. B.: A n x i e t y an d M o t iw a ti o n : T h e o r y an d C ru cia l E x p e r i m e n t s , In: S p ielb erger, Ch. D.: A n x i e t y an d B e h a v io r , A ca d em ic P ress, N e w Y ork, 1966, s. 23—60.
C attell, R. B.: S ch eier, I. H.: H a n d b o o k th e I P A T A n x i e t y scale q u e stio n n a ire , I n s t i t u t e j o r P e r s o n a l it y a n d A b i l i t y T estin g, U S A , I lli n o is, 1967.
C hapm an, A. H.: L e c ze n ie z a b u r z e ń e m o c j o n a ln y c h , tł. E. J eżew sk a , PZW L, W arszaw a, 1973.
D ana, R. H.: F o u ndations of C linic al P s y c h o lo g y , D. V an N ostran d , P rin ceton, 1966.
