Determinanty nierównowagi bud etowej sektora jednostek samorz du terytorialnego w Polsce w warunkach kryzysu finansowego *

Nr 36²⁰¹¹

Tomasz Uryszek

Uniwersytet àódzki

Determinanty nierównowagi bud Īetowej sektora jednostek samorz ądu terytorialnego w Polsce w warunkach kryzysu finansowego

^*

Streszczenie. Gáówną przyczyną deficytów w budĪetach LRGs byáo szybsze Ğrednie tempo wzrostu wydatków niĪ przychodów. Ze wzglĊdu na maáą autonomiĊ finansową jednostek samorzą- du terytorialnego, kwoty przychodów LRGs są zaleĪne od budĪetu paĔstwa (np. wspólne podatki).

Spowolnienie gospodarcze wpáywa na wysokoĞü tych przychodów. Z drugiej strony wzrost wy- datków jest związany z realizacją i finansowaniem poszczególnych zadaĔ (funkcji) z LRGs, w tym zdrowia, edukacji i spraw gospodarczych. Trudno jest jednoznacznie oceniü wielkoĞü i strukturĊ wydatków LRGs i poáączyü je wyraĨnie z kryzysem gospodarczym. Pewne jest jednak, Īe takie powiązania istnieją. Celem niniejszego artykuáu jest okreĞlenie czynników, które wpáywają na poziom nierównowagi budĪetowej samorządów lokalnych i regionalnych (LRGs) w odniesieniu do spowolnienia gospodarczego i kryzysu finansowego.

1. Wprowadzenie

Tematyka równowagi finansów sektora jednostek samorządu terytorialnego (JST) jest dobrze rozpoznana w polskiej i miĊdzynarodowej literaturze przedmiotu.

Jest ona jednoczeĞnie zagadnieniem kontrowersyjnym. W teorii finansów prezen- towane są róĪnorodne propozycje metod i schematów dziaáaĔ mających przywróciü lub utrzymaü stan równowagi budĪetowej JST. Tematyka ta nabiera szczególnego znaczenia w sytuacji spowolnienia gospodarczego lub kryzysu finansowego.

* Praca naukowa finansowana ze Ğrodków budĪetowych na naukĊ w latach 2010–2013, jako projekt badawczy nr NN 113063139.

Celem niniejszego artykuáu jest wskazanie czynników, które wpáywają na poziom nierównowagi budĪetowej jednostek samorządu terytorialnego w wa- runkach spowolnienia gospodarczego i kryzysu finansowego. Ocenie poddane zostaáy wartoĞü i struktura dochodów, i wydatków JST. Badania oparte zostaáy na literaturze przedmiotu oraz na danych Ministerstwa Finansów RP, Banku Da- nych Lokalnych GUS i Eurostatu z okresu 2000–2010. Do analiz wykorzystano metody iloĞciowe oraz jakoĞciowe.

2. Dochody i wydatki jako determinanty salda budĪetu JST

Dochody i wydatki JST wpáywają na wielkoĞü rzeczywistego salda ich bud- Īetów. Są one planowane w uchwaáach budĪetowych na poszczególne lata. W wą- skim ujĊciu budĪet JST jest wiĊc planem dochodów i wydatków. BudĪet JST nale- Īy jednak traktowaü szerzej – jako caáoĞciowy obraz planowanych do wykonania zadaĔ oraz zasobów i Ğrodków niezbĊdnych do ich realizacji¹. Jest on bowiem podstawowym narzĊdziem planowania i zarządzania finansami w jednostkach samorządu terytorialnego². NaleĪy pamiĊtaü, Īe czynniki makroekonomiczne, niedokáadnoĞü prognoz, koniecznoĞü poniesienia nieprzewidzialnych wydatków i podobne zdarzenia powodują, iĪ rzeczywiste kwoty tych wielkoĞci róĪnią siĊ czĊsto znacznie od planów. MoĪe siĊ bowiem okazaü, Īe mniejsze od oczekiwa- nych wielkoĞci dochodów lub nadspodziewanie duĪe wydatki doprowadzają do powstania nadmiernej, nieplanowanej wczeĞniej, wielkoĞci deficytu. NaleĪy przy tym pamiĊtaü, Īe ewentualny deficyt budĪetowy musi zawsze zostaü sfinanso- wany. Wáadze publiczne stają zatem przed dylematem, czy ograniczaü rozmiary deficytu czy teĪ szukaü Ĩródeá jego finansowania³. Ograniczanie rozmiarów de- ficytu pociąga za sobą zwiĊkszenie dochodów budĪetu, zmniejszenie jego wy- datków lub oba te dziaáania jednoczeĞnie. Wszystko to ma znaczący wpáyw na ksztaátowanie siĊ wyniku budĪetu JST.

WartoĞci deficytów budĪetowych JST oraz pokrycie wydatków dochodami w latach 2000–2010 w Polsce, na tle Ğredniej dla wszystkich krajów UE (wedáug danych Eurostatu, zgodnych z metodą ESA) przedstawia tabela 1.

Analiza danych zawartych w tabeli 1 wskazuje na znaczące wahania salda budĪetów JST zarówno w Polsce, jak i w UE. Saldo dla Polski charakteryzowaáo siĊ wiĊkszą zmiennoĞcią niĪ saldo krajów Unii. Ponadto okres kryzysu gospodar- czego spowodowaá w Polsce znaczące (i duĪo wiĊksze niĪ przeciĊtnie w UE) po-

1 M. Dylewski, Planowanie budĪetowe w podsektorze samorządowym. Uwarunkowania, pro- cedury, modele, Difin, Warszawa 2007, s. 112.

2 Szerzej tamĪe, s. 95–154.

3 Szerzej J. Gáuchowski, Zarys finansów publicznych, TNOiK, ToruĔ 1995.

Tabela 1. Saldo budĪetowe oraz pokrycie wydatków dochodami w Polsce i UE Rok

Saldo budĪetów JST (w % PKB)

Pokrycie wydatków JST ich dochodami (w %)

Polska UE Polska UE

2000 –0,4 0,0 96,27 100,00

2001 –0,5 –0,1 96,45 99,08

2002 –0,4 –0,2 97,04 98,20

2003 –0,4 –0,2 96,92 98,23

2004 0,1 –0,2 100,78 97,37

2005 –0,1 –0,2 99,24 98,23

2006 –0,3 –0,2 97,81 98,25

2007 0,0 –0,1 100,75 99,12

2008 –0,2 –0,2 98,58 98,26

2009 –1,0 –0,4 92,52 97,56

2010 –1,1 –0,4 92,00 96,72

ħródáo: opracowanie wáasne na podstawie danych Eurostatu (08.2011 r.).

-433

DolnoĞląskie

-366

Kujawsko- -pomorskie

-396 Lubelskie -597

Lubus- kie

-282

àódzkie

-256

Maáo- polskie

-523 Mazowieckie

-400 Opol- skie

-356 Podkar- packie

-406 Podlaskie -443

Pomorskie

-188

ĝląskie

-506 ĝwiĊto- krzyskie -498

WarmiĔsko- -mazurskie

-458 Wielkopolskie -469

Zachodnio- pomorskie

Rysunek 1. WartoĞci deficytów generowanych w budĪetach JST wszystkich szczebli w Polsce w 2010 roku w ukáadzie wojewódzkim (w zá per capita)

ħródáo: opracowanie wáasne na podstawie danych Ministerstwa Finansów RP.

gorszenie siĊ wyniku generowanego przez samorządy. Znaczące zróĪnicowanie salda budĪetowego sektora JST w Polsce jest zauwaĪalne nie tylko w czasie, ale równieĪ w ukáadzie przestrzennym. WartoĞci tego salda w ukáadzie wojewódz- kim przedstawiono na rysunku 1.

W 2010 roku we wszystkich województwach sektor JST zanotowaá deficyt.

Jego przeciĊtna wartoĞü wyniosáa ok. 411 zá per capita. NajniĪszy deficyt per capita zanotowano w JST z województwa Ğląskiego (byáo to przeciĊtnie 188 zá), najwyĪszy – w Lubuskiem (ok. 597 zá).

3. Dochody jednostek samorządu terytorialnego w Polsce

MoĪliwoĞci jednostek samorządu terytorialnego w Polsce w zakresie aktyw- nego wpáywu na poziom dochodów są znacząco ograniczone. Wynika to z ich relatywnie niewielkiej samodzielnoĞci finansowej (w tym – przede wszystkim – samodzielnoĞci dochodowej)⁴. Nominalne kwoty dochodów realizowane przez JST w Polsce w latach 2000–2010 moĪna opisaü rosnącym trendem liniowym.

Takie odwzorowanie jest stosunkowo dokáadne: wspóáczynnik determinacji R² wyniósá 95%. JednoczeĞnie moĪna stwierdziü, Īe dochody wzrastaáy w tym okre- sie przeciĊtnie o ok. 10,4 mld rocznie.

Dalsza analiza wymaga oceny wartoĞci wskaĨnika dochodów JST do PKB.

Kwoty dochodów sektora JST w stosunku do PKB w Polsce, na tle Ğredniej dla krajów Unii Europejskiej, przedstawia rysunek 2.

Rysunek 2. WartoĞci dochodów JST w Polsce na tle Ğredniej dla Unii Europejskiej (w % PKB)

ħródáo: opracowanie wáasne na podstawie danych Eurostatu (sierpieĔ 2011 r.).

4 Szerzej nt. samodzielnoĞci JST zob. np.: M. Kosek-Wojnar, Problem samodzielnoĞci finan- sowej jednostek samorządu terytorialnego, „Zeszyty Naukowe WyĪszej Szkoáy Ekonomicznej w Bochni” 2004, nr 2, s. 11–20.

Rosnący trend wskaĨnika dochodów JST do PKB z lat 2003–2008 zostaá przerwany w 2009 roku. Jedną z przyczyn takiej sytuacji mogáo byü spowolnie- nie gospodarcze wywoáane kryzysem finansowym na Ğwiecie. NaleĪy pamiĊtaü, Īe kwoty dochodów budĪetowych JST są zaleĪne od sytuacji budĪetu paĔstwa.

Zasilane są bowiem transferami w postaci dotacji i subwencji oraz udziaáami w podatkach centralnych. Spowolnienie gospodarcze dotykające gospodarkĊ miaáo wpáyw na wynik budĪetu paĔstwa, a to z kolei wpáynĊáo na sytuacjĊ bud- Īetów jednostek samorządu terytorialnego. MoĪna to zaobserwowaü na przykáa- dzie wpáywów z tytuáu podatków dochodowych: od osób fizycznych (PIT) i od osób prawnych (CIT), w czĊĞci stanowiącej dochody JST. Przedstawiono je w ta- beli 2.

Tabela 2. Dochody budĪetów JST w Polsce z tytuáu udziaáów w podatkach centralnych (w mln zá)

Rok Gminy i MNPP* Powiaty Województwa JST áącznie

PIT CIT PIT CIT PIT CIT PIT CIT Razem

2004 13 263,1 1 462,2 1 288,3 94,3 527,4 3 368,6 15 078,9 4 925,0 20 003,9 2005 15 359,1 1 597,9 1 804,7 91,0 598,8 3 337,6 17 762,7 5 026,5 22 789,2 2006 17 775,8 1 907,9 2 101,1 108,2 688,4 3 990,9 20 565,2 6 007,0 26 572,2 2007 22 126,5 2 427,7 2 622,1 137,4 851,9 5 050,8 25 600,4 7 615,8 33 216,3 2008 24 594,8 2 620,9 2 995,7 144,9 944,5 4 708,3 28 535,0 7 474,2 36 009,1 2009 23 323,0 2 303,6 2 765,4 135,7 888,7 4 177,7 26 977,0 6 616,9 33 593,9 2010 23 215,2 2 025,3 2 797,2 128,2 881,9 3 968,2 26 894,4 6 121,7 33 016,1

* MNPP – miasta na prawach powiatu.

ħródáo: opracowanie wáasne na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS, 2011.

WartoĞci dochodów JST z tytuáu udziaáów dobrze odzwierciedlają wpáyw sytuacji makroekonomicznej na stan budĪetów samorządów. W przypadku po- datku CIT zaáamanie trendu rosnącego nastąpiáo w okresie 2007–2008. Pogarsza- jące siĊ wyniki finansowe przedsiĊbiorstw spowodowaáy, Īe odprowadzaáy one niĪsze kwoty podatku dochodowego. To spowodowaáo zmniejszone wpáywy do budĪetów JST. W przypadku PIT przeáomowy byá okres 2008–2009. OpóĨnienie w stosunku do podatku CIT wynikaáo najprawdopodobniej z dostosowaĔ na ryn- ku pracy. Sáabnące wyniki przedsiĊbiorstw powodowaáy miĊdzy innymi ograni- czanie kosztów wynagrodzeĔ (co oznaczaáo brak podwyĪek páac, obniĪanie páac, redukcje etatów). Procesy te trwaáy kilka lub nawet kilkanaĞcie miesiĊcy. Ogra- niczane w ten sposób dochody osób fizycznych powodowaáy obniĪenie podstawy opodatkowania podatkiem PIT i – co za tym idzie – niĪsze kwoty wpáywów z PIT. NaleĪy w tym miejscu zaznaczyü, Īe samorządy nie mają bezpoĞrednie-

go wpáywu na wysokoĞü swoich dochodów otrzymywanych z tytuáu udziaáów w podatkach centralnych. Mogą jedynie staraü siĊ tworzyü odpowiedni klimat inwestycyjny i przyciągaü inwestorów, kreując jednoczeĞnie nowe miejsca pracy.

MoĪe mieü to wpáyw na zwiĊkszenie w przyszáoĞci m.in. wartoĞci tej grupy do- chodów. Takie dziaáania mają jednak charakter strategiczny, dáugotrwaáy, a nie doraĨny. Ponadto bardzo trudno o takie dziaáania w sytuacji globalnego spowol- nienia (a tym bardziej kryzysu) gospodarczego.

4. Wydatki jednostek samorządu terytorialnego w Polsce

Wydatki są najtrudniejszym elementem konstrukcji budĪetu. Dotyczy to za- równo procesu planowania, jak i realizacji budĪetu w poszczególnych miesiącach caáego roku. W trakcie planowania gáówna trudnoĞü polega na wyborze optymal- nej alokacji Ğrodków spoĞród wszystkich zgáaszanych potrzeb. W toku przygo- towania budĪetu wystĊpuje dokáadnie ten sam problem, co w przypadku kaĪdej decyzji ekonomicznej – nieograniczone potrzeby konkurują o ograniczone Ğrodki na ich realizacjĊ.

Wydatki publiczne moĪna zdefiniowaü jako „wydatkowanie Ğrodków pie- niĊĪnych przez paĔstwo i inne związki publicznoprawne dla zaspokojenia po- trzeb publicznych lub teĪ – jak okreĞla siĊ inaczej – dla realizacji funkcji (zadaĔ) paĔstwa i innych związków publicznych”⁵. Podstawowym problemem jest tu od- powiedĨ na pytanie: „jakie potrzeby moĪna okreĞliü jako publiczne (a nawet, czy jest w ogóle uzasadnione wyodrĊbnienie takich potrzeb), a takĪe wyjaĞnienie, jakie zadania naleĪą do paĔstwa, samorządu i innych związków publicznopraw- nych”⁶. Dekoncentracja i decentralizacja zadaĔ publicznych jest procesem záo- Īonym, a jego ocena róĪni siĊ w zaleĪnoĞci od zaáoĪeĔ poszczególnych nurtów ekonomii⁷. Znaczącą trudnoĞü stanowi teĪ páynna i ruchoma granica oddziela- jąca wydatki publiczne od prywatnych – rozgraniczenie miĊdzy grupami dóbr prywatnych i dóbr publicznych nie jest jednoznaczne⁸. Wydatki muszą przede wszystkim zabezpieczyü prawidáowe funkcjonowanie organów paĔstwa oraz za- pewniü realizacjĊ zadaĔ spoáecznych i gospodarczych.

5 E. Denek, J. Sobiech, J. Wierzbicki, J. Wolniak, Finanse publiczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 81.

6 TamĪe, s. 81.

7 Szerzej Gospodarka finansowa jednostek samorządu terytorialnego w warunkach inte- gracji europejskiej, red. T. Famulska, Wydawnictwo Naukowe Akademii Ekonomicznej im. Ka- rola Adamieckiego w Katowicach, Katowice 2009, s. 19–29.

8 J. Gáuchowski, R. Huterski, B. Koáosowska, J. Patyk, J. WiĞniewski, Finanse publiczne, WyĪsza Szkoáa Bankowa, ToruĔ 2005, s. 15.

Proces ograniczania wydatków budĪetowych (zarówno na szczeblu rządo- wym, jak i samorządowym) moĪe okazaü siĊ bardzo trudny. Dotyczą one czĊ- sto np. opieki socjalnej i zdrowotnej⁹, edukacji itp. Stąd czĊsto moĪna mówiü o „usztywnieniu” wydatków budĪetowych, których nie sposób zmniejszyü.

Kwoty nominalne wydatków budĪetowych JST w Polsce w okresie objĊtym analizą systematycznie rosáy. Podobnie jak w przypadku dochodów JST wartoĞci wydatków moĪna opisaü liniową funkcją trendu. Takie odwzorowanie rzeczy- wistych zmian wydatków jest stosunkowo dokáadne. Wspóáczynnik determina- cji R² wyniósá ponad 92%. Wydatki w okresie 2000–2010 wzrastaáy przeciĊtnie o 11,3 mld zá. Ich wartoĞci rosáy wiĊc przeciĊtnie szybciej niĪ kwoty dochodów.

Nieco inaczej ksztaátowaáy siĊ kwoty wydatków w stosunku do PKB. WartoĞci wydatków budĪetowych JST w Polsce w latach 2000–2010 (na tle Ğredniej dla krajów UE) w stosunku do PKB przedstawiono na rysunku 3.

Rysunek 3. WartoĞci wydatków JST w Polsce na tle Ğredniej dla Unii Europejskiej (w % PKB)

ħródáo: opracowanie wáasne na podstawie danych Eurostatu (sierpieĔ 2011 r.).

Analiza danych zawartych na rysunku 3 wyraĨne wskazuje na znaczący wzrost wydatków w okresie kryzysu gospodarczego. Dotyczyáo to zarówno war- toĞci Ğredniej dla krajów UE, jak i dla Polski. ZwiĊkszanie wydatków związane byáo z rosnącymi nakáadami na poszczególne zadania przewidziane do realizacji przez samorządy. Ocena zjawiska wzrostu wydatków JST wymaga analizy prze- znaczenia wydatkowanych kwot. StrukturĊ wydatków budĪetów JST w Polsce

9 Szerzej W. Fill, Prawnofinansowe aspekty racjonalizacji wydatków publicznego systemu ochrony zdrowia w Polsce, w: Ekonomiczne i prawne problemy racjonalizacji wydatków pub- licznych, t. 2, red. J. Gáuchowski, A. Pomorska, J. Szoáno-Koguc, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skáodowskiej, Lublin 2005, s. 259–271; E. Nojszewska, Racjonalizacja wydatków na ochronĊ zdrowia, w: Ekonomiczne i prawne problemy racjonalizacji..., wyd. cyt., s. 309–316.

w latach 2002–2009 (na podstawie danych Eurostatu) wedáug sposobu ich prze- znaczenia¹⁰ przedstawia tabela 3.

Tabela 3. Funkcjonalna struktura wydatków JST w Polsce w latach 2002–2009 (w mln zá)

Przeznaczenie

Ğrodków 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

OĞwiata 35 703 36 316 37 627 40 492 41 764 44 779 48 941 52 478 Sprawy gospo-

darcze

15 270 14 713 13 531 16 936 21 817 24 082 27 101 31 812

Ochrona zdrowia 13 123 13 961 16 990 17 710 21 080 23 939 29 016 31 505 Ochrona socjalna 10 328 10 034 13 322 15 550 19 675 20 298 22 289 22 752 Administracja

publiczna

11 389 11 270 13 155 12 704 13 156 14 515 16 827 18 074

Gospodarka mieszkaniowa

10 260 9 786 10 171 11 330 10 432 10 886 12 761 13 670

Ochrona Ğrodo- wiska

4 341 4 520 4 761 5 532 6 217 6 011 6 800 8 409

Pozostaáe zadania 8 661 8 850 9 527 9 607 10 847 12 552 16 140 18 294 ħródáo: opracowanie wáasne na podstawie danych Eurostatu (sierpieĔ 2011 r.).

Bardzo duĪy udziaá we wzroĞcie wydatków w Polsce miaáo finansowanie oĞwiaty, spraw gospodarczych oraz ochrony zdrowia. Taką sytuacjĊ trudno jedno- znacznie interpretowaü. Z jednej strony wzrost nakáadów na edukacjĊ, dziaáania pobudzające gospodarkĊ oraz na szeroko rozumiane usáugi medyczne naleĪaáoby oceniü pozytywnie. Dziaáania te mogą byü bowiem dowodem na rozwój kraju nie tylko w ujĊciu gospodarczym, ale i spoáecznym. Z drugiej strony ale i konieczna jest kompleksowa i szczegóáowa analiza efektywnoĞci tych wydatków. Wzrost nakáadów na sprawy gospodarcze nie musi mieü bezpoĞredniego przeáoĪenia na zwiĊkszenie tempa rozwoju ekonomicznego, a zwiĊkszenie wydatków na ochronĊ zdrowia nie jest równoznaczne z poprawą jakoĞci usáug medycznych. Podobnie wydatki na szkolnictwo nie muszą oznaczaü poprawy szeroko rozumianej jakoĞci ksztaácenia i mogą byü wynikiem koniecznoĞci sfinansowania wiĊkszej (rosną- cej) liczby zadaĔ z zakresu edukacji. Ocena zjawiska wzrostu wydatków JST po- winna byü wiĊc ostroĪna. Znaczący przyrost wydatków związanych ze sprawami gospodarczymi moĪe mieü powiązanie ze spowolnieniem gospodarczym. Wy- datki te (przynajmniej po czĊĞci) mogáy mieü na celu pobudzenie (i podtrzyma- nie) dziaáalnoĞci gospodarczej w poszczególnych regionach kraju. Interesujące

10 W rozumieniu definicji ONZ: Classification of the Functions of Government (COFOG), http://unstats.un.org/unsd/cr/registry/regcst.asp?Cl=4&Top=1&Lg=1 (z dnia 17 sierpnia 2010 r.).

wyniki daje natomiast analiza wydatków związanych z ochroną socjalną. Nale- Īaáoby siĊ spodziewaü znaczącego przyrostu wydatków w tym zakresie. Tymcza- sem w 2009 roku udaáo siĊ je nieznacznie ograniczyü w stosunku do 2008 roku.

Jednak kwota – znajdujących siĊ w tej grupie wydatków – zasiáków dla bezrobot- nych w okresie 2008–2009 wzrosáa z ok. 9,6 mld zá do ponad 11 mld zá¹¹. Kryzys gospodarczy miaá wiĊc pewien wpáyw na strukturĊ i wartoĞü wydatków JST.

5. Podsumowanie

Podstawową przyczyną deficytów powstających w budĪetach JST byáo szyb- sze przeciĊtne tempo przyrostu wydatków niĪ dochodów budĪetowych. Jedną z przyczyn zaáamania rosnącego trendu kwot dochodów w stosunku do PKB w okresie 2008–2009 mogáa byü niĪsza wartoĞü wpáywów z tytuáu podatków centralnych PIT i CIT, których czĊĞü – na podstawie ustawy o dochodach JST – stanowi dochód budĪetów samorządów. To z kolei powiązane byáo ze spowol- nieniem gospodarczym w Polsce i ogólnoĞwiatowym kryzysem finansowym.

Wzrost wydatków powiązany jest natomiast z realizacją poszczególnych zadaĔ (funkcji) przez JST. Trudno jednoznacznie oceniü strukturĊ tych wydatków, jak i powiązaü je jednoznacznie z wystąpieniem kryzysu gospodarczego. Niewątpli- wie jednak takie powiązania wystĊpują.

Literatura

Denek E., Sobiech J., Wierzbicki J., Wolniak J., Finanse publiczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001.

Dylewski M., Planowanie budĪetowe w podsektorze samorządowym. Uwarunkowania, proce- dury, modele, Difin, Warszawa 2007.

Fill W., Prawnofinansowe aspekty racjonalizacji wydatków publicznego systemu ochrony zd- rowia w Polsce, w: Ekonomiczne i prawne problemy racjonalizacji wydatków publicznych, t. 2, red. J. Gáuchowski, A. Pomorska, J. Szoáno-Koguc, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skáodowskiej, Lublin 2005.

Gáuchowski J., Zarys finansów publicznych, TNOiK, ToruĔ 1995.

Gáuchowski J., Huterski R., Koáosowska B., Patyk J., WiĞniewski J., Finanse publiczne, WyĪsza Szkoáa Bankowa, ToruĔ 2005.

Gospodarka finansowa jednostek samorządu terytorialnego w warunkach integracji europejskiej, red. T. Famulska, Wydawnictwo Naukowe Akademii Ekonomicznej im. Karola Adamieckie- go w Katowicach, Katowice 2009.

http://unstats.un.org/unsd/cr/registry/regcst.asp?Cl=4&Top=1&Lg=1 (z dnia 17 sierpnia 2010 r.).

11 Wedáug danych Eurostatu (sierpieĔ 2011 r.).

Kosek-Wojnar M., Problem samodzielnoĞci finansowej jednostek samorządu terytorialnego, „Ze- szyty Naukowe WyĪszej Szkoáy Ekonomicznej w Bochni” 2004, nr 2.

Nojszewska E., Racjonalizacja wydatków na ochronĊ zdrowia, w: Ekonomiczne i prawne prob- lemy racjonalizacji wydatków publicznych, t. 2, red. J. Gáuchowski, A. Pomorska, J. Szoáno- -Koguc, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skáodowskiej, Lublin 2005.