"Psychoanalytics Theories of Personality", G.S. Blum, New York 1964 : [recenzja]

Stanisław Siek

"Psychoanalytics Theories of

Personality", G.S. Blum, New York

1964 : [recenzja]

Studia Philosophiae Christianae 4/1, 221-227

B l u m G. S.: P sychoanalytic Theories of Personality. N ew Y o rk 1964,

II w yd.., s. 218.

D r G. S. B lum je s t au to re m k ilk u książek z dziedziny psychologii.

W chw ili p isa n ia te j k siążk i byl p ro fe so re m U n iw e rsy te tu M ichigan w USA.

Z am iarem a u to ra p ra c y o p sy c h o an a lity c zn y c h te o ria c h osobow ości jest z e sta w ien ie i k ry ty c z n e om ów ienie hipotez, pojęć i stw ie rd z eń dotyczących te o rii te j szkoły psychologicznej. K iedy m ów im y o te o rii osobow ości m am y najczęściej n a m y śli zespół hipotez dotyczących s tr u k tu r y , genezy, ew olucji, d e te rm in a n tó w zorganizow anego ca ło k sz tałtu życia psychicznego jedn o stk i, dzięki k tó re m u re a k c je człow ieka o d znaczają się w zględną stałością i noszą in d y w id u a ln e piętno. K siążka B lu m a pośw ięcona je s t ty m czterem głów ­ n y m zagadnieniom . P sychologia w spółczesna n ie m ów i o p sy ch o an ality czn ej te o rii osobow ości, a o p sy c h o an a lity c zn y c h te o ria c h osobowości, poniew aż to co p isa ł n a te n te m a t tw ó rca te j te o rii F re u d je st dzisiaj rozbudow ane, zm ienione, przekształcone, pod w pływ em now ych odkryć, p ra c e k sp e ry ­ m e n ta ln y c h i h ipotez dotyczących życia psychicznego. N a psy ch o an ality czn e te o rie osobow ości sk ła d a ją się poglądy k ilk u d aw n iejszy ch i w spółczesnych badaczy. Do daw n iejszy ch m ożem y zaliczyć F re u d a , Ju n g a , A d lera, R anka, do w spółczesnych E ricksona, K leina, T hom sona, F ro m m a i S ulliv an a. K ażdy z ty c h au to ró w m a nieco odimienne od in n y c h k o n cep cje s tr u k tu r y osobowości, ew olucji, genezy i d eterm in a n tó w . Ł ączy ich p rzy jm o w a n a h ip o te za podśw iadom ości, w y ró żn ian ie w s tr u k tu r z e osobow ości podobnych (choć czasem inaczej nazyw anych) elem e n tó w ja k n a p rz y k ła d Ego, S u p e r­ ego, m ech an izm y obronne, ty p y c h a ra k te ru ; łączy ich dynam iczna in te r ­ p r e ta c ja zachow ania człow ieka, oznaczająca, że n a a k tu a ln e re a k c je p sy ­ chiczne w p ły w a h isto ria rozw oju psychicznego człow ieka. Z bliża p rz y w ią ­ zy w an ie znaczenia do k ilk u pierw szy ch la t ro zw o ju psychicznego i do d eterm in u ją ce g o rozw ój psychiczny w p y w u nacisków rod zin y i śro d o ­ w iska.

B lum zastosow ał w sw ojej książce g en ety c zn o -ew o lu c y jn ą m etodę w y­ k ła d u . Z estaw ia on poglądy różn y ch a u to ró w n a te m a t genezy, ew olucji, s tr u k tu r y , d ete rm in a n tó w osobowości od chw ili u ro d zen ia (a n aw e t w o k re ­ sie ciąży) p oprzez dzieciństw o, okres m łodzieńczości, aż do s tr u k tu r y oso­ bow ości człow ieka dorosłego. K siążk a sk ła d a się z ośm iu rozdziałów . R ozdział I je st pośw ięcony w pływ om n a życie psychiczne o k resu ciąży i m o m e n tu n aro d zin ; R ozdział II om aw ia p o te n c ja ln e zaczątki ro zw oju osobowości now orodka; R ozdział I II — rozw ój psychiczny w p ierw szym ro k u życia; R ozdziały IV, V, VI, V II p rz e d sta w ia ją genezę elem entów s tr u k tu r y osobowości i ich ew olucję od 1-go ro k u życia aż do m łodości. R ozdział V III, o statn i, om aw ia ty p y s tr u k tu r c h a ra k te ru osób dorosłych. B lu m om aw ia w każd y m z rozdziałów , zaw sze w te j sam ej kolejności: rozw ój psychosom atyczny, rozw ój p o sta w w obec in n y c h (głów nie m a tk i

i ojca), rozw ój m echanizm ów o b ro n n y ch i rozw ój ja ź n i (ego, id, superego). P ośw ięcę nieco w ięcej m ie jsc a n a om ów ienie tre śc i poszczególnych ro z­ działów , p oniew aż w języ k u polsk im o p rac o w a n ia dotyczące p sy c h o an a li­ tycznych te o rii osobow ości są nieliczne. Z w ażn iejszy ch pozycji p rz e tłu ­ m aczono dotychczas „W stęp do p sy ch o an alizy ” F re u d a , fra g m e n ty „ P sy ­ chologii in d y w id u a ln e j” A d lera, m o n o g rafię o rozw oju psy ch o an alizy K lary Thom son, opublikow ano k ry ty k ę p sy c h o an a lity c zn y c h te o rii J. P a stu sz k i i p o p u la rn e o p rac o w a n ie h ip o tez p sy ch o an alizy Jedlickiego, Szkice F re d a i F ro m m a o relig ii i k u ltu rz e .

R ozdział p ierw szy k siążk i B lum a je s t pośw ięcony n ajw c ze śn ie j dzia­ ła ją c y m d e te rm in a n to m życia psychicznego. Z d an iem F re u d a , R anka, F o - d o ra sam fa k t naro d zin działa tra u m a ty z u ją c o i w p ły w a n a późniejszą s tr u k tu r ę osobow ości, n a p o w sta w a n ie p o sta w lękow ych. W edług G re en a cre, pew n e bodźce ze w n ętrzn e d z iała ją ce n a płód w o k resie ciąży m ogą w p ły ­ w ać n ie k o rz y stn ie n a przyszły rozw ój psychiczny. G łośne h ałasy m ogą w yw ołać re a k c ję płodu, k tó rą a u to rk a nazyw a p ran ie p o k o jem (p rean x iety ). P łó d odczuw a sta n y em o cjo n aln e m atki, i m oże p orozum iew ać się z m a tk ą drogą em patii. Na p o tw ie rd z e n ie ty c h hipotez p rz y ta c z a B lu m p rzy k ła d y m a rz e ń sen n y ch (kiedy np.: coś w ciąga w w ir wody, do bagna, k ie d y w e śn ie człow iek je st ściskany, duszony) oraz w y n ik i b a d a ń e k s p e ry m e n ta l­ nych. P rz y p o ró w n y w a n iu g ru p dzieci, k tó re m iały ła tw y i tr u d n y poród, stw ierd zo n o u ty c h o sta tn ic h częściej w y stę p u ją c e re a k c je pobudliw ości, n ie p o k o ju ruchow ego, niezdolności do k o n c e n tra c ji uw agi.

P sy ch o a n ality cy w y lic za ją k ilk a p o te n cja ln y c h zaczątków rozw oju oso­ bow ości. W edług F re u d a są n im i dw ie g ru p y in sty n k tó w — in sty n k tó w życia, sek su aln y ch , zw anych libido i in sty n k tó w śm ierci (Thanatos). W yrazem in sty n k tó w śm ierci je st agresyw ność i te n d e n c ja do sam o­ zniszczenia u ja w n ia ją c a się w sam ookaleczeniach, sam o b ó jstw ach , „niszcze­ n iu sobie życia”, p rzy p o m in an iu sobie „ ra n iąc y ch duszę” przeżyć. T h an a to s je s t ogólną te n d e n c ją p o w ro tu organicznego życia do sta n u n ieo rg an icz­ nego. J u n g u zn a je za p o te n c ja ln y zaczątek tzw . k o le k ty w n ą p odśw iado­ mość. J e s t to w rodzona, p o te n c ja ln a m ożliw ość p o ja w ian ia się u każdego człow ieka lu b w g ru p a c h społecznych p ew n y ch idei zw anych arch ety p am i. P rz y k ła d e m może być a rc h e ty p ojca, m acierzy , id ea w iecznego pow rotu. In n y m w rodzonym elem e n te m s tr u k tu r y osobow ości je s t p ie rw o tn y n a r ­ cyzm. J e s t to sta n ja k i odczuw a n ow orodek (a m oże i płód w łonie m atki), w k tó ry m d o m in u je poczucie szczęścia sk o ja rz o n e z poczuciem w łasn ej w szechm ocy i p an te isty c z n e stop ien ie się z ze w n ętrzn y m i przedm iotam i.

W spółcześni tw ó rcy i zw olennicy te o rii p sy c h o an a lity c zn y c h ja k S u lli­ van , T hom son o d rzu c ają hipotezy w rodzonych s tr u k tu r psychicznych i p rz y jm u ją , że dziecko p rzy n o si n a św iat p o te n c ja ln e m ożliw ości uczenia się, szczególną łatw ość rea g o w a n ia n a p ew n e s tr u k tu r y bodźców, k tó re

w y w o łu ją określone s tr u k tu r y rea k cji. P o w ta rz a n ie ty c h sy tu a c ji pro w ad zi do ro zw o ju osobowości.

W pierw szy m ro k u życia dziecka p o w sta ją zręby o kreślonych elem en tó w s tr u k tu r y osobowości. Z d an iem F re u d a m ożna m ów ić o za cz ątk ach fu n k c ji Ego. P ierw sze r e a k c je dziecka n a bodźce otoczenia, k tó re p o w o d u ją re d u k c ję napięć i z a sp o k a ja ją „głód w ra ż e ń ” , tw o rzą ośrodek .odczuw ania. C hw ile, w k tó ry c h nie d ziała ją n a dziecko p rz y je m n e bodźce, p ro w a d zą do m g liste j „w iedzy”, że is tn ie je ja k a ś ze w n ętrzn a rzeczyw istość. P rzez p o w ta rz a n ie ty c h d ep ry w a c ji p o w sta je zaczątek poczucia rzeczyw istości, k tó re sk o ja ­ rzone z c e n tru m o d czuw ania tw o rzą początk i fu n k c ji Ego. W edług S u lliv a n a. w pierw szy m ro k u życia dziecka nie n a tra fia m y n a fu n k c je Ego i sam o­ św iadom ości. Sposób p erc ep cji św ia ta dziecka w ty m o k resie je st p ro to - taksy czn y , to je s t n ie jasn y , m glisty, źle zróżnicow any. M a tk a je st p e rc y - p o w an a ja k o „coś” ciepłego, żyw iącego, zasp a k aja jąc eg o p rag n ie n ia, coś. „m acierzyńskiego” . Rozw ój p sy c h o sek su a ln y w p ierw szy m ro k u życia p o ­ lega, zdaniem F re u d a , n a tym , że jego en erg ia je s t ro zła d o w y w a n a przez r e a k c je sfery ust. Są to re a k c je ssan ia, d o ty k a n ia u sta m i przed m io tó w (o ra ln e sta d iu m rozw oju libido). W spółcześni p sy c h o an a lity c y o d rzu c ają hipotezę p opędu seksualnego ja k o ź ró d ła n ap ę d u rozw oju osobowości i p rz y jm u ją , że dziecko uczy się p ew n y ch p o sta w w obec m a tk i w zw iązku z oddziały w an iem n ań sy tu a c ji zw iązanych z k arm ien ie m , obecnością m a tk i i je j opieką. M a tk a s ta je się pierw szy m p rze d m io te m „m iłości” , kiedy- z a sp a k a ja w szy stk ie jego potrzeby, jedno cześn ie s ta je się przedm iotem „n ien a w iści”, k ie d y n a s tę p u ją p rze rw y w dopływ ie bodźców. Tu m a ją źró d ło późniejsze am b iw ale n cje m iłości i nienaw iści. S u lliv a n nazyw a w ięź uczuciow ą m a tk i z dzieckiem em p atią. D zięki te j w ięzi dziecko o trzy m u je ja k ą ś w iedzę o sta n a c h m a tk i, m a tk a o sta n ac h dziecka. W pierw szy m ro k u życia dziecka p o ja w ia ją się pierw sze fu n k c je m echanizm ów o b ro n ­ nych : in tro je k c ji, p ro je k c ji, fik sacji, reg resji, obrony p rzez „ n ied o strz e­ g a n ie ” („se lek ty w n y b ra k u w agi” — S ullivana).

W ok resie od jednego do trzeciego ro k u życia ro z w ija ją się dalej w y o d ­ rę b n io n e w 1-szym ro k u życia s tr u k tu r y p sychiczne i p o ja w ia ją się now e. R o z w ija ją się fu n k c je Ego. D zięki rozw ojow i m ow y i m yślenia, dziecko uczy się ro zró żn iać sieb ie- i nie-siebie. P rzez n az y w an ie przedm iotów , dziecko s ta je się „ośrodkiem m a n ip u la c y jn y m ”. Z chw ilą k ie d y p rzy jm ie za sw oje n ak a zy i zakazy rodziców (działa tu m echanizm u to ż sam ian ia się, in tro je k c ji) p o w sta n ą zaczątki fu n k c ji Superego. J e s t to ta część osobo­ w ości, k tó ra s te ru je zachow aniem je d n o stk i u s ta la ją c „w zory” n o rm a ty w ­ nego zachow ania. W ty m czasie p o ja w ia ją się re a k c je lękow e, k tó re później s ta n ą się „bazą” d la przeżyć lękow ych dorosłego człow ieka. P ierw szy m źródłem n ie p o k o ju je s t niezdolność dziecka do zasp o k o jen ia sw oich p o ­ trz e b p rzez sieb ie sam ego. D rugim źródłem je s t lęk, że z a sp o k a jan ie p o trze b przez innych m oże zostać p rze rw an e . S tą d p ły n ą lęk i p rze d u tr a tą m iłości

m a tk i, p rze d niezadow oleniem i dezap ro b atą. W edług S u lliv a n a p o ja w ia ją się w .tym okresie defo rm ac je p a ra ta k sy c z n e p erc ep cji dziecka. O znacza to, że p erc e p c je sy tu a c ji m iędzyludzkich są n ierealisty czn e. M yślenie dziecka je st au ty sty czn e, słow a, m yśli m a ją sw oiste p ry w a tn e znaczenie dla dziecka zw ykle ró żn e od obiektyw nego.

D ziecko p rzeżyw a w tym o k resie życia a g re sy w n e i sa d y sty cz n e fan ta zje . W zw iązku z ty m i fa n ta z ja m i p o w sta je now e źródło niepokoju, ab y ci, p rzeciw k tó ry m te nieśw iadom e p ra g n ie n ia są sk ie ro w a n e, n ie chcieli od­ płacić m u ty m sam ym , to je st zniszczyć jego ciało lu b pozbaw ić je ja k ie jś części ciała. L a ta od pierw szego do trzeciego ro k u życia są okresem , w k tó ­ ry m p o w sta ją zaw iązki s tr u k tu r y c h a ra k te ru zw anego an a ln y m . P o w sta ją zaczątki późniejszych p o sta w sad y sty czn y ch lu b m asochistycznych, a ta k ż e p o sta w ak ty w n y c h — m ęskich lu b b ie rn y c h — kobiecych. P o ja w ia ją się now e m echanizm y obronne: re a k c je upozorow ane, izolacja, o brona przez n ied o strzeg an ie, zap rzeczanie istn ien iu . T en o sta tn i m echanizm obronny m a źródło w fa n ta z ja c h dziecka. W fa n ta z ja c h ty c h dziecko „w idzi siebie” ja k o coś w yższego, doskonałego, w szechm ocnego. R zeczyw istość zadaje k ła m te m u obrazow i i dlatego dziecko, aby te n obraz siebie obronić, nie •dostrzega, „zaprzecza” istn ie n iu n ie k tó ry c h fa k tó w rzeczyw istości.

N astęp n y okres rozw oju psychicznego dziecka p rz y p a d a n a la ta od trzeciego do piątego ro k u życia. K sz ta łtu ją się w ted y zręby s tr u k tu r y c h a­ r a k te r u zw anego u re tra ln y m i fallicznym . M iędzy trzecim i czw artym ro k iem życia in te rfe re n c ja n acisków rod zin y i n acisków p ły n ą cy c h z ro z ­ w o ju fizjologicznego „ s p rz y ja ” p o ja w ia n iu się p o sta w ek sh ib icjo n isty ez- nych, p o sta w n arc y sty cz n y ch oraz k o m p lek su k a s tra c ji. W ty m okresie p o w sta je ta k ż e tzw . „K om pleks E d y p a ” , to je st nieśw iad o m a n ienaw iść do ojca i m iłość do m a tk i u chłopców oraz n ieśw iad o m a n ien aw iść do m a tk i i zazdrość o ojca u dziew cząt. W późniejszym życiu ko m p lek s ten m oże p rze jaw ia ć się ja k o b u n t i w rogość w obec w szelkich a u to ry te tó w . W ty m ok resie n a s tę p u je znaczny rozw ój fu n k c ji S uperego. R ozw ija się k o n tro la •czynności m otorycznych i p erc ep cy jn y ch — p o ja w ia się k ry ty c z n a po ­

sta w a w obec siebie, b ard z iej odpo w iad ający rzeczyw istości obraz siebie. N ieo k reślo n y niepokój p rz y jm u je często postać poczucia w in y za określone św iadom e i nieśw iadom e p rag n ie n ia. B rak w łasn ej a p ro b a ty dla tego co dziecko robi p o w oduje silne u raz y „poczucia w łasn ej w arto śc i” . W zw iązku z rozw ojem fu n k c ji Ego i S uperego ro z w ija ją się m echanizm y o b ro n n e zw a­ ne w sp ie ra n iem (repression), przen iesien iem , su b lim acją, izolacją. M echa­ nizm o b ro n n y izolacji działa tu ta j jako pozbaw ienie w rażeń, m yśli ich „ r a n ią c e j” tre śc i (izolacja jed n y ch treśc i od drugich). Izo lacja w p ó źn iej­

szym życiu w y ra ża się w p rze sad n ie logicznym podejściu do rzeczyw istości (p ercep cja rzeczyw istości bez ran ią ce g o em ocjonalnego k ontekstu). S u b li- m a c ja je s t spow odow ana przez Ego przeniesieniem , zm ianą celu lu b śro d ­ k ó w ek sp re sji p rag n ie ń , dążeń i potrzeb. P rz en ie sie n ie je st m echanizm em

obronnym , k tó ry sp raw ia , że uczucia zw iązane z jed n y m przed m io tem są przenoszone na in n y p rzedm iot. P ie rw o tn ie prze n iesien ie m nazyw ano p rz e ­ pływ hipotety czn ej e n e rg ii libido z jednego k a n a łu do drugiego.

O kres życia dziecka m iędzy p ią ty m i dziesiątym ro k iem życia nie od­ znacza się, zdaniem p sy ch o an ality k ó w , niczym szczególnym . P o d staw o w e elem e n ty s tr u k tu r y osobowości zostały w y odrębnione. T en okres je s t o k re ­ sem la te n c ji. P ra g n ie n ia i n a sta w ie n ia p o p rzed n ich okresów rozw ojow ych u le g ają częściow ej sublim acji. P o ja w ia ją się p o sta w y czułości, pośw ięcenia się i u zn a n ia (respektu). N astę p u je w zro st siły i fu n k c ji Ego.

Inaczej je st w n a s tę p n y m ok resie ro zw o ju psychicznego —■ w sta d iu m d o jrze w an ia i m łodzieńczości. P o ja w ia ją się „uśp io n e” re a k c je agresyw ności, o krucieństw o, skłonności ek shibicjonistyczne. D ziałają in te n sy w n ie m e ch a­ n iz m y o b ro n n e re a k c ji upozorow anych, o d żyw ają n ieśw iadom e te n d e n c je k o m p le k su Edypa. P od koniec tego ok resu p o ja w ia ją się zaw iązki c h a ra ­ k te ru g enitalnego. P o ja w ia ją się n o w e m echanizm y o b ronne (obrona w y ­ sokich ideałów S uperego przed n ac isk a m i p opędu seksualnego) — in te - łe k tu a liz a c ji, tw órczość, ascetyzm .

O sta tn i rozd ział k sią żk i B lu m a je st pośw ięcony opisom s tr u k tu r c h a ­ ra k te ro lo g icz n y ch osób dorosłych. U ży w an e przez p sy c h o an a lity k ó w w y ­ ra ż e n ie c h a ra k te r je st w ieloznaczne. A b ra h a m rozum ie przez n ie sum ę re a k c ji osoby w obec jej społecznego otoczenia. F en ich el w id zi w c h a r a k ­ te rz e te sam e fu n k c je , co fu n k c je Ego, a w ięc k o n tro li, in te g ra c ji, h am o ­ w ania. W edług B eaglehole c h a ra k te r je s t o rg an iz ac ją p o trze b i em ocji je d n o stk i, p rzy sto so w u jąc ej się do n acisk ó w społecznych g rupy. B lum p o d aje jeszcze je d n ą definicję F en ich ela, k tó ra o k reśla c h a ra k te r jako n a b y ty przez Ego osób p rzy sto so w a n ia do n acisków ze w nętrznego św iata, im pulsów Id, w y m ag ań S uperego oraz specyficzne ty p y k o m b in a cji ty c h sposobów p rzy sto so w a n ia z innym i.

W edług te o rii p sy ch o an ality czn y ch geneza c h a ra k te ru człow ieka do ro ­ słego m a trz y źródła: siłę in sty n k tó w , od d ziały w an ie n acisk ó w otoczenia, w ro d z o n y czynnik sta b iliz u ją c y zw any Ego. W każdym o k resie rozw ojow ym dziecka p o ja w ia ją się ty p o w e zespoły n acisków fizjologicznych, nacisków otoczenia, do k tó ry c h dziecko m usi się „p rzy sto so w ać” , to je st zaspokoić p o trz e b y i zyskać a p ro b a tę otoczenia. N a p rz y k ła d w 1-szym ro k u życia n ac isk i fizjologiczne do m ag ają się p o k arm u , ssania, opieki, ciepła, ochrony p rz e d bezrad n o ścią (okres oralny). W n astęp n y m e ta p ie rozw ojow ym n a j­ siln iejsze im p u lsy są zw iązane z w y d a la n ie m i n ac isk a m i otoczenia na k o n tro lę odru ch ó w w y d a la n ia i zachow anie czystości (okres analny). W d a l­ szym ok resie życia d o m in u ją bodźce zw iązan e z o d d aw an iem m oczu, o b n a­ żaniem się, n ie św iad o m ą m a s tu rb a c ją (okres falliczny). W o k resie p o k w i- ta n ia głów nym p ro b lem em p rzy sto so w a n ia s ta ją się im p u lsy p opędu se ­ ksualnego. W iększość p rag n ie ń , bodźców, te n d e n c ji rea g o w a n ia p o ja w ia ­ jący ch się pod w p ły w em ro zw o ju biologicznego i fizjologicznego nie m oże

być zaspokojona w ta k i sposób, w ja k i „chciałoby” to robić dziecko. R zeczy­ w istość, k tó re j p rze d staw ic ie lam i są rodzice, m a sw oje p ra w a i w yw iera sw oje naciski, np.: p rz e rw y w k a rm ie n iu w o k resie o ralnym , okresy n ie ­ obecności m a tk i, w d ra ż a n ie do k o n tro li, p o tę p ien ie m a stu rb a c ji. D ziecko m usi uczyć się różnych sposobów reag o w an ia, ta k aby zaspokoić swoje- p ra g n ie n ia i n ie nara zić się n a u tr a tę m iłości, dezap ro b atę, ból i k arę ze stro n y otoczenia. Ja k o w y n ik tego uczenia p o w sta ją p ew n e „k o m p ro ­ m isow e” fo rm y rea g o w a n ia, k tó re p o w ta rz a n e tw o rzą o k reślo n e fo rm a c je ch a ra k te ru . T eorie p sy c h o an a lity c zn e m ów ią o dw óch „sposobach” p o ­ w sta w a n ia zespołów cech c h a ra k te ru — o fo rm a cjac h re a k ty w n y c h i o fo r­ m a cja ch su b lim acy jn y ch . F o rm a c je re a k ty w n e m a ją m iejsce w ted y , jeżeli nacisk i d ziała ją ce n a dziecko są silne, k a r y częste, a f r u s tra c je in te n ­ syw ne. Dziecko n a b y w a w ted y „p rz esa d n y ch ” sposobów rea g o w a n ia zgodnie z w ym ogam i otoczenia, ro zszerzając je ta k ż e i n a in n e niż „w łaściw e” sy tu a cje. Na p rzy k ła d , jeżeli za zanieczyszczanie się dziecka sp o ty k a ją je liczn e k a ry , to w y tw o rz y się fo rm a c ja re a k ty w n a — d ążenie do p rze sad n e j czystości nie ty lk o ciała ale i m ow y (p u ry śc i językow i), m yślen ia, su m ie­ n ia itp. — zw ana c h a ra k te re m an aln y m .

F o rm a c ja su b lim a c y jn a m a m ie jsc e w tedy, jeżeli dziecko uczy się p r a ­ g n ie n ia sw oje k ie ro w a ć w in n e łożysko, zm ieniać cel i sposób z a sp o k a jan ia p otrzeby. W w y p a d k u uczenia n aw y k ó w czystości su b lim ac ja te n d e n c ji „zanieczyszczania się” zn a jd z ie sw ój w y ra z jako zam iło w an ie do rzeźby, m a lo w an ia , gotow ania. W edług w spółczesnych p rze d staw ic ie li poglądów p sy c h o an a lity c zn y c h (S ullivan, Thom son), cechy c h a ra k te ru p o w sta ją na drodze uczenia się, w o kreślonych sy tu a c ja c h przez w gląd, naślad o w an ie, w aru n k o w a n ie , in stru k c ję . P oszczególne s tr u k tu r y c h a ra k te ru czy ty p y c h a r a k te ru w y o d rę b n io n e p rzez szkołę p sy c h o an a lity c zn ą o d znaczają się n a s tę p u ją c y m i, niżej w y m ie n io n y m i cecham i.

C h a ra kte r o r a l n y : p o sta w a zależności od innych, p o trz e b a opieki, o p a r­

cia. O gólna p o sta w a życiow a b ie rn o -z a le ż n o -re c e p ty w n a . D om aganie się p rzy w ile jó w , szukanie p ro tek c ji. C h a ra k te r o ra ln y w y ra ża się w e w zm o­ żonej ciekaw ości, w czynnościach, w k tó ry c h „są zaan g ażo w an e” u sta (picie, p alen ie, mow ność). C echą tego ty p u je st optym izm , szczodrość.

C harakte r analny. T yp te n został n ajw c ze śn ie j o pisany jeszcze przez

F re u d a i je st n a jle p ie j p o zn an ą s tru k tu rą . J e s t to fo rm a c ja re a k ty w n a , p o w sta ła m iędzy 1-szym i 3-cim ro k iem życia. C h a ra k te r te n w y ra ż a się w sk ąp stw ie, p ed a n ty c zn e j czystości, d robiazkow ej p u n k tu a ln o śc i. In n ą cechą je s t upór, drażliw ość, oszczędzanie pieniędzy, sił, czasu.

C h a ra kte r f a ll ic z n y : w y ra ż a się w re a k c ja c h próżności, p o sta w ie n a r ­

cystycznej, ekshibicjonizm ie. C echą tego ty p u c h a r a k te ru je s t am bicja, d u m a (m an ife sto w an a często w p o staci chłodnej rezerw y ), dążenie do w sp ó ł­ zaw odnictw a, agresyw ność, p o sta w y wrogości.

p o w sta łą drogą su b lim acji. W c h a ra k te rz e g e n ita ln y m tk w ią cechy in n y c h ty p ó w c h a ra k te ru , a le w p ostaci złagodzonej, su b lim o w an ej. J e s t to n a j­ w yżej ro zw in ię ty ty p c h a ra k te ru , do któ reg o p o w in ie n zm ierzać rozw ój osobowości. C echą tego ty p u je s t p rz y ja z n a p o sta w a i m iłość do otoczenia, ostrożność, pew ność siebie, zdolność p rze w id y w a n ia i zdolność su b lim ac ji w iększości p rag n ie ń , dążeń i im pulsów .

Po p rze czy tan iu k siążki B lum a m ożna lep iej poznać F re u d a i psy ch o ­ a n a lity cz n e te o rie osobow ości oraz ich w k ła d do w spółczesnej psychologii osobow ości i psychologii klin iczn ej. Z asługą p sy c h o an a lity k ó w je s t o p ra ­ cow anie p ierw szej k o n se k w e n tn e j te o rii osobowości, k tó r a u ła tw ia in te r ­ p re ta c ję życia psychicznego oraz te ra p ię n erw ic i psychoz. P sy ch o a n ality cy opraco w ali te o rię d ziała n ia potrzeb psychicznych, fru s tra c ji, d ziała n ia m e­ chanizm ów obronnych. O d k ry li typow e zespoły cech — syn d ro m y , k tó re n az w ali c h a ra k te ra m i. O d k ry li szereg elem en tó w s tr u k tu r y osobowości (np.: Ego, S uperego, m echanizm y obronne), k tó re n a sta łe w eszły w skład p ojęć i h ipotez psychologii klin iczn ej. P sy ch o a n ality cy w n ieśli w ielk i w k ład do psychologii rozw ojow ej, o d k ry w a ją c znaczenie pie rw sz y ch la t życia dziecka, jako okresu, w k tó ry m fo rm u ją się zręby s tr u k tu r y osobowości. Z w rócili ta k ż e uw agę n a d e te rm in u ją c ą rolę. dośw iadczeń dziecka zw ią­ zanych z k arm ien ie m , w y d ala n ie m , n ab y w a n iem n aw y k ó w czystości, do­ św iadczeń zw iązanych z o d d ziały w an iem osobow ości rodziców i różn y ch sy tu a c ji społecznych. O rie n ta c ja F re u d a i jego o rto d o k sy jn y c h w yznaw ców je s t biologiczno-m echanistyczna. Z a g łów ne źródło n ap ę d u ro zw o ju osobo­ w ości u z n a ją rozw ój i p rze k szta łc an ie się in sty n k tó w se k su aln y c h — libido. G łów ny za rzu t ja k i fo rm u łu je się w obec o rtodoksów je s t ten, że w m odelu zachow ania E u ro p e jc zy k a z końca X IX w ieku chcieli w idzieć u n iw e rsa ln y m odel in te rfe re n c ji n acisk ó w lib id o i rzeczyw istości.

W spółcześni p sy c h o an a lity c y , w o d różnieniu od ortodoksów , o d rzu c ają po jęcie libido ja k o je dynego źródła n ap ę d u rozw ojow geo. P rz e su w a ją a k c en t z a in te re so w ań z a s p e k tu biologicznego n a o d d ziały w a n ie n acisków śro d o ­ w isk a i fo rm a c ji k u ltu ro w y ch . O d rz u ca ją b iologiczno-m echanistyczny m o­ del fu n k c jo n o w a n ia osobowości. Do w y ja ś n ia n ia genezy osobowości w p ro ­ w ad z a ją pojęcia w spółczesnej psychologii uczenia się. Is tn ie ją u d a n e próby w y ja ś n ia n ia genezy p sy c h o an a lity c zn y c h s tr u k tu r osobow ości przy pom ocy b e h a v io ra ln y c h te o rii uczenia się. P rz y k ła d e m ta k ieg o p o łączenia je st z n a n a p ra c a D o llard a i M illera „O sobow ość i p sy c h o te ra p ia ”.

K siążka B lum a odznacza się ja sn y m w y k ład em , zw ięzłością sfo rm u ło ­ w ań. W ielką zasługą a u to ra je st to, że d o k ład n ie an a liz u je w ieloznaczne p o jęcia p sy c h o an a lity c zn e libido, in sty n k tu , m echanizm ów o bronnych, c h a ­ r a k te ru . K sią żk a je st s ta ra n n ie opracow ana. Z aw ie ra b o g atą b ib lio g ra fię — 295 pozycji, indeks rzeczow y i in d ek s osób. J e s t to je d n a z n ajlep szy ch k siążek o p sy c h o an a lity c zn y c h te o ria c h osobowości.