Codzienność i niecodzienność oświeconych
2
NR 3072
Codzienność i niecodzienność oświeconych
2
W rezydencji, w podróży i na scenie publicznej
pod redakcją
Bożeny Mazurkowej
z udziałem
Małgorzaty Marcinkowskiej i Szymona Piotra Dąbrowskiego
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego • Katowice 2013
Redaktor serii: Historia Literatury Polskiej
Marek Piechota
Recenzent
Teresa Kostkiewiczowa
Spis treści
Słowo wstępne . . . . 7
Agata RoćkoPolski „wielki świat warszawski” oczami Inflantczyka . . . . 11
Dorota MolińskaJuste-Aurèle Meissonnier i paryskie wnętrza w rezydencjach polskiej ary- stokracji . . . . 27
Katarzyna KaczmarczykSensomotoryczny wymiar doświadczania osiemnastowiecznego ogrodu krajobrazowego . . . . 39
Dariusz PiotrowiakCudzoziemiec w spotkaniu z polskim dworem szlacheckim . . . . 65
Paweł GadZagraniczna podróż młodego magnata w świetle diariusza Michała Kazimierza Radziwiłła „Rybeńki” . . . . 77
Agata MuszyńskaStarania Michała Kazimierza Radziwiłła „Rybeńki” o rękę Marii Zofii z Sieniawskich . . . . 89
Aleksandra SkrzypietzHieronim Florian Radziwiłł w zalotach . . . . 101
Aleksandra NorkowskaCodzienne zapachy miasta utrwalone w piśmiennictwie polskiego oświe- cenia . . . . 115
Aurelia HasŻycie w oświeconej Warszawie oczami Jana Czyża . . . . 127
6
Spis treści Szymon Piotr DąbrowskiPortrety Elżbiety z Branickich Sapieżyny w paszkwilach obyczajowych
i politycznych . . . . 139
Iwona Wołyniec
Walka z depopulacją w publicystyce Sejmu Czteroletniego . . . . 153
Bożena Mazurkowa
O kilku łacińskich mottach w polskich dziełach oświeceniowych . . . . . 175
Wykaz ilustracji . . . . 195
Indeks osobowy . . . . 197
Summary
. . . . 207
Résumé
. . . . 211
Słowo wstępne
Tom oddawany do rąk czytelników to druga część zbiorowej publikacji:
Codzienność i niecodzienność oświeconych1
, która wyrosła z interdyscyplinarnych obrad konferencyjnych, zorganizowanych przez studenckie Koło Oświeconych Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach w dniach 15–16 listopada 2012 roku.
Książka obejmuje rozprawy, w których autorzy czynią przedmiotem rozważań wielorakie doświadczenia i zachowania konkretnych osób oraz problemy, posta- wy i tendencje o charakterze ponadjednostkowym, sytuujące się w trzech prze- strzeniach oświeceniowej rzeczywistości polskiej i zagranicznej: w szlacheckich i magnackich rezydencjach, w krajowych i cudzoziemskich podróżach, a także na scenie publicznej. Poszczególne prace przybliżają różnorodne realia drugiej połowy XVIII, a także początków XIX stulecia, zaświadczające o naszej rodzi- mej oraz europejskiej kulturze materialnej i duchowej owego czasu. Dzięki tym rozważaniom czytelnik ma możliwość postrzegania ówczesnej rzeczywistości z różnych perspektyw.
Szerokie spektrum spraw, które w poszczególnych rozprawach obserwo- wane są w zbliżeniach, przedstawia praca otwierająca tom. Umożliwia ona spojrzenie na zjawiska i tendencje znamienne zarówno dla codzienności, jak i odświętności „świata polskiego” końca XVIII wieku oczyma cudzoziemca w tym czasie przebywającego w Rzeczypospolitej
2. Następne prace doty- czą wystroju oraz funkcjonalnych aspektów wnętrz magnackich rezyden- cji, a także kompozycji i zabudowy ogrodów. Autorzy poświęcają również uwagę wielorakim doświadczeniom, przeżyciom i refleksjom utrwalonym
1 Codzienność i niecodzienność oświeconych. [Cz.] 1: Przyjemności, pasje i upodobania. Red.
B. Mazurkowa z udziałem M. Marcinkowskiej i S.P. Dąbrowskiego. Katowice 2013.
2 Podobnie jak w przypadku pierwszej części zbiorowej publikacji, rozprawę otwierającą książkę Agata Roćko, jako honorowy gość konferencji, przygotowała na potrzeby tego właśnie tomu.
Słowo wstępne
8
w relacjach z zagranicznych wyjazdów naszych rodzimych podróżników oraz planom i przedsięwzięciom matrymonialnym przedstawicieli polskiej arysto- kracji w kraju i za granicą. Przybliżone są też obserwacje poczynione przez obcokrajowców stykających się z osobliwym dla nich (z różnych względów) dworem szlacheckim. W kolejnych rozprawach rozważania skupiają się na realiach ówczesnych środowisk miejskich, a także na literackich wizerunkach imiennie wskazanych, znanych postaci życia publicznego, których osobowość, postawa i postępowanie bulwersowały opinię społeczną i przyciągały pióra ówczesnych literatów. Czytelnik ma ponadto możliwość zapoznania się ze szczegółowym przeglądem problematyki publicystycznych wypowiedzi ze schyłku XVIII wieku, zogniskowanych na przyczynach, przejawach, przewi- dywanych skutkach oraz zalecanych sposobach przeciwdziałania postępującej w Polsce depopulacji. Tom zamyka rozprawa poświęcona paralelom i analo- giom, jakie za sprawą epigrafów oświeceniowi literaci projektowali między wydarzeniami, zjawiskami oraz postaciami odległych, mitycznych i historycz- nych, dziejów starożytnych a kilkoma faktami sobie współczesnymi, które w bulwersującej, ale też radosnej aurze poruszały serca i umysły Polaków, przerywając stały rytm ich życia codziennego.
Jak wynika z dokonanego przeglądu, publikacja ta koresponduje z proble- matyką tomów od wielu już lat wydawanych w ramach serii „Życie codzienne”, poświęconej szeroko pojętej kulturze polskiej i europejskiej dawnych wieków.
Przedmiotem obserwacji są w tych pracach zarówno zjawiska powszechne, roz- grywające się na scenie publicznej, jak i przynależące do sfery życia prywatnego, a nawet intymnego; procesy, zjawiska oraz poświadczenia kultury materialnej i duchowej; zróżnicowane realia i uwarunkowanie funkcjonowania różnych grup społecznych, a także obszary ściśle związane z konkretnymi świętami i wydarzeniami niecodziennymi, wyjątkowymi. Potwierdzeniem fenomenu po- pularności tych zagadnień we współczesnych badaniach jest spektrum proble- mów podjętych już w publikacjach, które przybliżają obyczaje, różne „radości i troski dnia codziennego”, magnackie rezydencje oraz rozliczne przyjemności ludzi XVIII wieku
3.
Na zróżnicowane (wąskie i szerokie) pojmowanie zjawiska czy też kategorii
„codzienności” zwróciła już uwagę Teresa Kostkiewiczowa w studium pierwot- nie otwierającym olsztyński tom z 2006 roku, koncentrując się na wielorakim rozumieniu owego pojęcia w licznych pracach
4. Na gruncie tytułowej formuły,
3 Zob. Między Barokiem a Oświeceniem. Obyczaje czasów saskich. Red. K. Stasiewicz, S. Achremczyk. Olsztyn 2000; Dwory magnackie w XVIII wieku. Rola i znaczenie kulturowe. Red.
T. Kostkiewiczowa, A. Roćko. Warszawa 2005; Między Barokiem a Oświeceniem. Radości i troski dnia codziennego. Red. S. Achremczyk. Olsztyn 2006; Przyjemność w kulturze epoki rozumu. Red.
T. Kostkiewiczowa. Warszawa 2011.
4 T. Kostkiewiczowa: O kategorii codzienności i o codzienności w literaturze. Na przykładzie poezji XVIII wieku. W: Między Barokiem a Oświeceniem. Radości i troski dnia codziennego…, s. 7–17;
Słowo wstępne
9 patronującej katowickim obradom, a obecnie także rozprawom zawartym w obu częściach zbiorowej publikacji, powstały teksty obejmujące refleksją nie tylko zdarzenia zwyczajne, przewidywalne, wpisane niejako w rytuał codzienności, lecz także te odświętne, związane z rytmem i zróżnicowanymi formami życia publicznego, również politycznego. To skłania do refleksji, że pojmowanie kate- gorii „codzienności” poszerza się, a ona sama w pewnej mierze staje się nieostra znaczeniowo, stąd najlepsze uchwycenie fenomenu owego zjawiska możliwe jest dzięki ujmowaniu go w kontekście dwóch opozycji. Pierwsza zestawia ze sobą to, co codzienne (powszednie, powtarzalne), z tym co, niezwykłe (rzadkie, nadzwyczajne). Druga natomiast, która – jak podkreśla Teresa Kostkiewiczowa – wydaje się w tym przypadku ważniejsza, zestawia ze sobą to, co powszednie, z odświętnym (sakralnym, świątecznym), dzięki czemu „codzienny wymiar życia ulega jakby głębszej relatywizacji i związany jest z kulturowo zmiennym pojmowaniem sacrum”
5.
W kontekście tych ustaleń oraz zmagań badaczy ze wskazaną kategorią nadrzędną sytuuje się zarówno obecny, jak i poprzedni tom pokonferencyjny.
Obie publikacje przybliżają bowiem współczesnemu odbiorcy „codzienność i niecodzienność” doświadczeń, przeżyć, upodobań i pasji ludzi Oświecenia, zarówno w naszym kręgu rodzimym, jak i europejskim, poświadczonych prze- kazami piśmienniczymi, a także innymi, zróżnicowanymi wytworami, które są wyrazem kultury materialnej i duchowej XVIII i początków XIX stulecia
6.
Redaktorzy
Katowice, kwiecień 2013 r.
w wersji poszerzonej praca ukazała się w książce autorki. Zob. Eadem: Z oddali i z bliska. Studia o wieku oświecenia. Warszawa 2010, s. 262–277.
5 Zob. Eadem: O kategorii codzienności i o codzienności w literaturze…, s. 9–10; w poszerzo- nej wersji rozprawy, s. 265–266.
6 Przytoczenia z dawnych przekazów rękopiśmiennych i drukowanych podawane są w tomie w zapisie zmodernizowanym, uwzględniającym jednak charakterystyczne cechy ówczesnej polszczyzny.
Wykaz ilustracji
Agata Roćko: Polski „wielki świat warszawski” oczami Inflantczyka:
Fot. 1. Joachim Christoph Friedrich Schulz: Reise eines Liefländers von Riga nach Warschau…
(Berlin 1795), karta tytułowa, zbiory własne autorki rozprawy, fot. A. Roćko, s. 12
Dorota Molińska: Juste-Aurèle Meissonnier i paryskie wnętrza w rezydencjach polskiej
arystokracji:
Fot. 1. J.A. Meissonnier: Wnętrze gabinetu marszałka Franciszka Bielińskiego w Warszawie, ryt. P. Chenu, Œuvre de Juste-Aurèle Meissonnier (1748), pl. nr 87, zbiory Instytutu Historii Sztuki UAM, fot. R. Rau, s. 32
Fot. 2. J.A. Meissonnier: Wnętrze gabinetu marszałka Franciszka Bielińskiego w Warszawie, widok na narożnik, ryt. P. Chenu, Œuvre de Juste-Aurèle Meissonnier (1748), pl. nr 88, zbiory Instytutu Historii Sztuki UAM, fot. R. Rau, s. 33 Fot. 3. J.A. Meissonnier: Projekt dekoracji salonu Czartoryskich w pałacu w Puławach,
widok na stronę z porte-fenêtres, ryt. P.E. Babel, Œuvre de Juste-Aurèle Meissonnier (1748), pl. nr 84, zbiory Instytutu Historii Sztuki UAM, fot. R. Rau, s. 35 Fot. 4. J.A. Meissonnier: Projekt dekoracji salonu Czartoryskich w pałacu w Puławach,
widok na stronę z lustrami, ryt. P.E. Babel, Œuvre de Juste-Aurèle Meissonnier (1748), pl. nr 85, zbiory Instytutu Historii Sztuki UAM, fot. R. Rau, s. 35
Katarzyna Kaczmarczyk: Sensomotoryczny wymiar doświadczania osiemnastowiecz-
nego ogrodu krajobrazowego Fot. 1. Rousham – Dolina Wenus, fot. K. Kaczmarczyk, s. 40
Fot. 2. Rousham – widok na rzekę Cherwell, fot. K. Kaczmarczyk, s. 40
Fot. 3. Stowe – niewidoczna granica ogrodu, przebiegająca za dwiema świątyniami, fot. K. Kaczmarczyk, s. 45
Fot. 4. Stowe – widok na fasadę sztucznego zamku, wzniesionego poza granicami ogro- du, fot. K. Kaczmarczyk, s. 45
196
Wykaz ilustracjiFot. 5. Blenheim – widok na Grand Bridge, fot. K. Kaczmarczyk, s. 50
Fot. 6. Stowe – widok jeziora w obramowaniu kamiennego łuku, fot. K. Kaczmarczyk, s. 50
Fot. 7. Stowe – Pola Elizejskie, Świątynia Antycznej Cnoty, fot. K. Kaczmarczyk, s. 52 Fot. 8. Stowe – Pola Elizejskie, Świątynia Brytyjskiego Dziedzictwa, fot. K. Kaczmarczyk,
s. 52
Fot. 9. Rousham – arkady wbudowane w zbocze wzgórza, poniżej punktu widokowego, zwanego Tarasem Praeneste, s. 62
Fot. 10. Rousham – ha-ha, fot. K. Kaczmarczyk, s. 62
Agata Muszyńska: Starania Michała Kazimierza Radziwiłła „Rybeńki” o rękę Marii
Zofii z SieniawskichFot. 1. Maria Zofia z Sieniawskich, olej, płótno, malarz saski, ok. 1730, zbiory Muzeum Pałacu w Wilanowie, fot. Z. Reszka, nr inw. Wil.1699, fot. nr C10052, s. 90
Aleksandra Skrzypietz: Hieronim Florian Radziwiłł w zalotach
Fot. 1. Hieronim Florian Radziwiłł, olej, płótno, Jacob Wessel, ok. 1746, zbiory Muzeum Narodowego w Warszawie, fot. E. Gawryszewska, nr inw. MP 2436 MNW, s. 102
A
chremczyk Stanisław 8Addison Joseph 44, 46, 53, 56–57, 60, 63 Aleksander Benedykt Stanisław Sobieski,
królewicz 81, 91, 94, 103 Aleksandrowska Elżbieta 127 Alison Archibald 56, 58, 59
Amalia zob. Wilhelmina Amalia Welf von Braunschweig-Lüneburg
Ancuta Jan 123, 132
Ansbach Christian Albrecht 79 Antoniewicz Marceli 96
Antoniusz Marek (Marcus Antonius) 191 Arystoteles 122
Askenazy Szymon 141
August II Mocny, król polski 80, 84, 104 August III Sas, król polski 15, 16, 23, 36,
71, 72, 80
Aviler Augustin-Charles d’ 37
Azyniusz Pollion (Gaius Asinius Pollio) 191
B
abel Pierre Edme 35, 195Baden-Durlach Johanna Elisabeth von 79 Baden Fryderyk von 107
Balicki Jan 169 Baranowski Bohdan 67 Barthes Roland 60 Bartoszewicz Julian 103 Bartoszewicz Kazimierz 89
Batey Mavis 63 Bąkowska Eligia 66
Bérain Jean Baptiste, syn 28
Bergonzoni Michele Angiolo 120–122 Bernini Gianlorenzo 28, 29
Besenval Jean Victor de 30
Besenval Katarzyna z Bielińskich de 30 Bielińska Ludwika z Morsztynów 30 Bieliński Franciszek 27, 28, 30, 31, 32, 33,
34, 36, 37, 195 Bielska-Łach Monika 37 Bieniarzówna Janina 164 Bieńkowski Tadeusz 175, 176 Biernacki Gabriel Józef Alojzy 135 Biernacki Paweł 134–135
Biester Johann Erich 66, 72–73 Blanchard Jean-Pierre 192 Blondel Jacques-François 37 Blount Martha 46
Bogucka Maria 169 Bogusławski Wojciech 123 Borkowska, łowczanka 132 Borromini Francesco 28 Borzsák Stephanus 192 Braidotti Rosi 152
Brandenburg-Ansabach Karl Wilhelm Friedrich von 79
Braniccy, rodzina 13, 14, 66, 149 Braniccy, ród 139
Indeks osobowy
Indeks osobowy
198
Branicki Franciszek Ksawery 133–134, 140, 142–143, 145, 149, 150, 151 Bratuń Marek 20
Brzezina Maria 113, 114 Buczkowski Kazimierz 169 Budzyński Józef 193
Bułhakow Jakow Iwanowicz 137 Butterwick Richard 148
Bystroń Jan Stanisław 22, 23
Byszewska Katarzyna ze Skórzewskich 135
Byszewski Arnold Anastazy 134, 135, 136
C
aché Benedict (Benedikt) de 23 Careri Giovanni 29Chachulski Tomasz 18, 175, 192 Charlesworth Michael 61
Charlotta zob. La Tour d’Auvergne Maria Karolina Sobieska de Bouillon de Chaunu Pierre 66, 70
Chenu Pierre 32, 33, 195 Choptiany Michał 42 Cieńska Helena 150 Clarke George B. 63 Classen Constance 118
Collot d’Herbois Jean Marie 148 Conan Michel 47
Conte Gian Biagio 178
Cortona Pietro da (właśc. Pietro Berrettini) 28
Cytowska Maria 176 Czapscy, rodzina 13
Czarniecki Jan Antoni 105, 112
Czartoryscy, rodzina 11–12, 13, 36, 66, 100, 195
Czartoryska Izabela z Flemmingów 12 Czartoryska Izabela z Morsztynów 30 Czartoryska Maria Zofia z Sieniawskich,
1° v. Denhoffowa 27, 28, 30–31, 34, 35, 37, 89, 90, 91–95, 96–98, 99, 100, 196 Czartoryska Zofia 12
Czartoryski Adam Jerzy 12
Czartoryski Adam Kazimierz 12, 26, 132–
133, 134, 141, 148
Czartoryski Aleksander August 27, 28, 30–31, 34, 35, 37
Czartoryski Kazimierz 30 Czartoryski Konstanty Adam 12 Czeppe Maria 139
Czerski Tadeusz 129, 130 Czyż Antoni 132
Czyż Jan 123, 127–135, 137 Czyżewski Marek 119
D
alairac Francis-Paulin 103 Dąbrowski Roman 192Dąbrowski Szymon Piotr 7, 9, 139 Dederko Dominik 134
Delille Jacques 46–49 Dembińscy, rodzina 13
Dembowski Jan Sebastian 167–169 Denhoff Stanisław Ernest 93, 94, 97, 98,
99, 100
Denhoffowa Joanna z Denhoffów 93 Denhoffowa Konstancja ze Słuszków 93,
97, 98 Derdej Piotr 136 Dernałowicz Maria 16 Derra Aleksandra 152 Dihm Jan 166, 167 Długosz Józef 83 Dłuscy, rodzina 13 Dopart Bogusław 192 Dreyfus Hubert Lederer 54 Dreyfus Patricia Allen 54 Drozdowski Jan 189–190, 191–192 Drużbacka Elżbieta 97, 98
Drzewiecka Anna z Błędowskich 129–130 Dufour Piotr 189
Dymnicka-Wołoszyńska Hanna 78, 89, 101, 113, 114
Dziekoński Bartłomiej 169–171 Dzięgielewski Jan 153
Dzwonkowski Włodzimierz 128, 136
E
leonora Magdalena Wittelsbach (Pfalz- -Neu burg), cesarzowa rzymsko-nie- miecka 103, 104Indeks osobowy
199
Elżbieta Krystyna von Braunschweig- -Wolfenbüttel, cesarzowa rzymsko- -niemiecka 80, 96
Emanuel Bragança, infant portugalski 84 Empedokles z Akragos 149
Epaminondas 51 Erythraeus Nicolaus 178 Erzepki Bolesław 140
Eugeniusz Sabaudzki (Eugène François de Savoie) 107
F
elisiak Elżbieta 95Ferdynand III Habsburg, cesarz rzym- sko-niemiecki 101
Fersen Iwan Jewstafiejewicz 134 Flemming Jakub Henryk 80, 85 Foster Hal 41
Franz Ludwig Wittelsbach (Pfalz-Neu- burg), elektor trewski 94
Frycz Modrzewski Andrzej 186 Fryderyk August II zob. August III Sas Fryderyk II Wielki, król pruski 107, 135,
141, 154, 160
Fryderyk Wilhelm I Hohenzollern (Wielki Elektor), elektor brandenburski 101 Fryderyk Wilhelm I Hohenzollern, król
pruski 79, 95 Fuhring Peter 28
G
ad Paweł 77Garbaczowa Maria 176 Gawęcki Bolesław 56 Gawryszewska Elżbieta 196 Gerard Alexander 58–59 Gierowski Józef Andrzej 30, 104 Gilpin William 51, 54
Gloger Zygmunt 70
Głębicka Ewa Jolanta 101, 176 Głowiński Michał 193
Goliński Janusz K. 113–114
Goliński Zbigniew 16, 123, 140, 176, 180 Gomulicki Juliusz Wiktor 140
Gozdzcy, rodzina 13 Górska Aleksandra 14 Górska Magdalena 23, 192
Grabowska Elżbieta 134, 136, 137 Grabowski Michał 103
Grabowski Paweł 145, 151 Grodek Andrzej 167 Grodziski Stanisław 164 Gronkow, minister pruski 79 Gurowscy, rodzina 13 Guzek Andrzej Krzysztof 131
H
abermas Jürgen 119Habsburgowie, dynastia 80, 83 Has Aurelia 127
Hassendrück Ernst 104 Hautecœur Louis 28 Heath Stephen 60 Heidegger Martin 42 Helcel Antoni Zygmunt 103 Hentschel Walter 28
Herder Johann Gottfried von 75
Herod Antypas, tetrarcha galilejski i pe- rejski 143
Herod I Wielki, król judzki 146 Herodiada 143
Hesse Werner 104
Hessen-Kassel Wilhelm von 91 Hipokrates z Kos 150
Hlebowiczowa Katarzyna z Radziwiłłów 101, 103
Hoare II Henry (zw. Henry the Magni- ficent) 61
Hobbes Thomas 56
Hohenzollern Ludwik Leopold 103 Hohenzollernowie, dynastia 80 Home Henry 59
Homer (Homeros) 51, 188, 194
Horacy (Quintus Horatius Flaccus) 127, 175, 177, 192–194
Howes David 118 Hume David 56
Hunt John Dixon 44, 47, 49, 51, 63 Huquier Gabriel 29
I
nglot Mieczysław 194 Iwaszkiewicz Janusz 134Indeks osobowy
200
J
abłonowscy, rodzina 13Jadwiga Elżbieta Wittelsbach (Pfalz-Neu- burg) Sobieska 92
Jagodzińska Maria 41
Jakub Franciszek Edward Stuart, preten- dent angielski 84, 92
Jakub Ludwik (właśc. Ludwik Henryk Jakub) Sobieski (zw. Fanfanikiem), królewicz 81, 91, 92, 94, 103
Jan Chrzciciel, św. 143 Jan Ewangelista, św. 147
Jan III Sobieski, król polski 78, 81, 92, 103, 175
Jan V Wielkoduszny (Joāo V o Magnâni- mo), król portugalski 30
Janeczek Zdzisław 141 Jaros Sławomir 154 Jaroszuk Jan 103 Jasiński Jakub 192
Jaśkiewicz Mikołaj 117, 123 Jay Martin 41–42, 63
Jezierski Franciszek Salezy 116, 117, 140, 142–143
Jezierski Jacek 161–165, 172, 173
Johann Wilhelm Wittelsbach (Pfalz-Neu- burg), elektor reński 104
Johnson Mark 42–43
Józef II Habsburg, cesarz rzymsko-nie- miecki 154
Juliusz Cezar (Gaius Iulius Caesar) 179, 191
Jütte Robert 118
Juwenalis (Decimus Iunius Iuvenalis) 76
K
aczmarczyk Katarzyna 39, 41, 195–196 Kaczmarek Marian 128Kaczyński Paweł 192
Kaleta Roman 124, 129, 130, 132, 140–141, 142
Kalisch Johannes 104 Kaliszewski Wojciech 192 Kałużniacki Orest Marian 93 Kamieńska Zofia 67
Kamieński Andrzej 103, 104 Kaniowski Andrzej Maciej 119
Kaplan Rachel 47 Kaplan Stephen 47 Karaś Kazimierz 13 Kardasz Margarita 37 Karkucińska Wanda 105
Karol III Filip Wittelsbach (Pfalz-Neu- burg), elektor reński 81–82, 94, 103, 104, 109, 110–111, 112–113, 114 Karol IV Teodor Wittelsbach (Pfalz-Sulz-
bach), elektor reński 107
Karol VI Habsburg, cesarz rzymsko-nie- miecki 80, 94, 96, 108
Karol von Sulzbach zob. Karol IV Teodor Wittelsbach (Pfalz-Sulzbach)
Karpiński Franciszek 46–49 Karpowicz Mariusz 175
Kartezjusz (właśc. René Descartes) 41–42 Kasprzyk Jerzy 189
Katarzyna II, carowa rosyjska 137, 189 Kausch Johann Joseph 65–66, 72, 73,
74–76
Kądziela Łukasz 144 Kent William 39, 53 Kermisz Józef 173 Kipa Emil 128
Kitowicz Jędrzej 15–16, 23, 36, 71–72 Klemens August Ferdynand Wittelsbach,
elektor koloński 107 Klimowicz Mieczysław 192
Kniaźnin Franciszek Dionizy 176, 192 Kobyliński Szymon 105
Kochanowski Jan 74, 176 Kochowski Wespazjan 74 Koehler Krzysztof 65, 67, 70, 74 Kołłątaj Hugo 179–189
Komaszyński Michał 103, 104 Konarski Stanisław 181
Konopczyński Władysław 30, 89, 91, 135, 153
Konstanty Władysław Sobieski, króle- wicz 81, 91, 94, 103, 104
Kopacz Artur 128
Kopaliński Władysław 143, 146, 149, 150, 190
Korcz Władysław 155, 159, 166
Indeks osobowy
201
Korn Wilhelm Bogumił 47 Korzon Tadeusz 153, 172 Kosiński Adam Amilkar 127
Kostkiewiczowa Teresa 8, 9, 18, 23, 31, 65, 66, 75, 113, 119–120, 123, 124, 132, 175, 176, 177, 180, 181, 182, 185–186, 193, 194
Kościuszko Tadeusz 128 Kotłubaj Edward 101, 103 Kott Jan 131, 150
Kowalczyk Jerzy 28
Kowalczyk Małgorzata Ewa 20 Kowecki Jerzy 140
Koźmian Kajetan 128
Krajewski Michał Dymitr 117, 122 Krakowski Bernard 140
Krasicki Ignacy 16, 19, 75, 116 Krasińscy, rodzina 13
Kraszewski Józef Ignacy 11, 113, 141 Kraushar Aleksander 103
Krzyżanowski Adam 166 Kubalska-Sulkiewicz Krystyna 37 Kubiak Zygmunt 183
Kucharski Adam 78
Kuchowicz Zbigniew 25, 160 Kulczycki Jakub 124
Kuzko Katarzyna 115
L
a Tour d’Auvergne Frédéric Maurice Casimir de Turenne de 80, 94La Tour d’Auvergne Maria Karolina Sobieska de Bouillon de (zw. Charlottą) 80, 92, 93, 94, 98
Langley Batty 55 Lappin Linda 29
Latour (Kazimierz?) 108, 110 Le Tourneur Pierre 148
Lehndorff Ernst Ahasverus Heinrich von 69, 73, 76
Leopold I Habsburg, cesarz rzymsko-nie- miecki 104
Lesiński Janusz 105, 113 Leś Mariusz 95
Leśniakowska Marta 14 Levin David Michael 41, 42
Libera Zdzisław 123, 154 Lichaczow Dymitr 44, 48, 60 Likurg (Likurgos) 51
Linde Samuel Bogumił 116, 119–120, 149, 150
Lipiński Edward 163, 164, 165, 166, 168, 169
Lipnik Wanda 119 Locke John 56, 117 London George 46
Lord Temple zob. Temple Richard Lorentz Stanisław 31
Loret Maciej 20 Lubomirscy, rodzina 13
Lubomirska-Ostrogska Teresa Katarzyna 81
Lubomirski Michał 136
Ludwik XV, król francuski 28–29, 30, 37, 83, 84
Ludwik XVI, król francuski 148
Ł
ojek Jerzy 136 Łoziński Władysław 68Łukasiewicz Małgorzata 115, 119
M
aksimowicz Krystyna 140–141, 142, 144 Maksymilian II Emanuel Wittelsbach,elektor bawarski 80–81 Malec Jerzy 160, 161 Małachowscy, rodzina 13
Małachowski Adam Nałęcz 171–172 Małachowski Antoni Nałęcz 171
Małachowski Stanisław 180, 181, 183, 184–185, 186, 187
Manteuffel-Szarota Anna 37 Marcinkowska Małgorzata 7, 9 Marek Ewangelista, św. 143
Marewicz Wincenty Ignacy 117–118, 122–
123, 124, 125
Maria Anna Wittelsbach (Pfalz-Neuburg), królowa hiszpańska 30
Maria Elżbieta Habsburg 80
Maria Kazimiera de La Grange d’Ar- quien Sobieska (zw. Marysieńką), królowa polska 103, 104
Indeks osobowy
202
Maria Klementyna Sobieska Stuart 84, 92 Mariette Jean-Pierre 37
Markiewicz Henryk 140 Markowski Władysław 103 Marshall Joseph 66, 67–68, 73, 76 Martindale Colin 57–58
Maternicki Jerzy 153
Mateusz Ewangelista, św. 143, 146 Matuszewicz Marcin 139
Mazurkowa Bożena 7, 9, 175, 177, 190, 192, 193
Mączak Antoni 17 McLuhan Marshall 118 Meissonnier Étienne 28
Meissonnier Juste-Aurèle 27–38, 195 Merleau-Ponty Maurice 43, 54 Messalina zob. Valeria Messalina Meusel Johann Georg 11
Miączyńska, starościna krzepicka 132 Michalski Jerzy 24, 30, 153, 165 Mickiewicz Adam 67
Mierzejewski Józef 140, 142, 145 Mikocki Tomasz 20
Mikołajczak Aleksander Wojciech 175 Mikulski Tadeusz 127
Mills Abraham 56 Mirzoeff Nicholas 42 Młodziejowscy, rodzina 14
Młodziejowski Andrzej Stanisław Kostka 129–130, 137
Mniszchowie, rodzina 14
Mniszech Michał Jerzy Wandalin 20, 173 Moggridge Hal 53
Mogilnicki Tomasz 110–112 Molińska Dorota 27, 31, 34, 195 Morawska Duklana 86
Morawska Katarzyna 86
Morawska Teofila Konstancja z Radzi- wiłłów 78, 85–86
Morawski Ignacy Feliks 85 Morawski Karol 86 Morawski Stefan 59 Morcinek Roch 128
Moszyński August Fryderyk 19–20 Muszyńska Agata 89, 196
Mycielscy, rodzina 14
N
agielski Mirosław 153Naruszewicz Adam Stanisław 116, 123, 124, 177–179, 189, 192, 193
Nawrocki Witold 129
Nax Jan Ferdynand 157–161, 162 Nejbert Józef 131
Nejbertowa, żona Józefa 131 Nesteruk Małgorzata 194 Norblin Jan Piotr 131 Norkowska Aleksandra 115 Nowak-Dłużewski Juliusz 140, 142 Nowicki, sługa Radziwiłłów 99
O
cieczek Renarda 176 Ogińscy, rodzina 13, 14Oktawian August (Gaius Iulius Caesar Octavianus) 179, 191
Olmsted Frederick 49 Orłowski Hubert 70, 74 Osborn James Marshall 42 Ossolińscy, rodzina 14 Ossowski Michał 165–167 Ostrowscy, rodzina 13, 14 Ottaviano Silvia 178
P
allasmaa Juhani 42 Paszek Jerzy 141 Paszkowski Józef 147 Pawiński Adolf 139Pawlikowski Józef Herman 128, 134, 154–157
Pawlikowski Tadeusz 154 Pawłowiczowa Janina 148 Pecold Kazimierz 128
Pessel Włodzimierz Karol 115 Pevsner Nikolaus 44, 48
Pfalz-Neuburg zob. Wittelsbach (Pfalz- -Neuburg)
Pfalz-Sulzbach zob. Wittelsbach (Pfalz- -Sulzbach)
Pianko Gabriela 175–176, 177 Pietraszko Stanisław 175 Piotrowiak Dariusz 65
Indeks osobowy
203
Piszczkowski Mieczysław 154, 155 Platon (Plato) 41, 42
Platt Julian 175, 177, 193
Plaut (Titus Maccius Plautus) 175 Płonka-Syroka Bożena 158 Pociejowie, rodzina 13 Pollak Roman 36, 72
Pompejusz Sekstus (Sextus Pompeius Magnus Pius) 191
Poniatowscy, rodzina 13 Poniatowski Józef Antoni 136 Ponińscy, rodzina 13
Poniński Adam Łodzia 142 Pope Alexander 42, 46, 55 Popiołek Bożena 91 Popow Samanta 31 Potkowski Edward 79, 91 Potoccy, rodzina 13
Potocki Ignacy (właśc. Roman, Ignacy, Franciszek) 141, 151, 173
Potocki Jan Eryk 137 Potocki Jan Nepomucen 148
Przezdziecki Aleksander Narcyz 103 Puchalska-Dąbrowska Bernadetta Maria
18
R
abowicz Edmund 131, 140, 142, 144, 150, 157Radziwiłł Bogusław 101
Radziwiłł Hieronim Florian 91, 101, 102, 105–114, 196
Radziwiłł Hieronim Wincenty 86 Radziwiłł Janusz 101
Radziwiłł Jerzy Józef 103
Radziwiłł Karol Stanisław (Panie Ko- chanku) 86
Radziwiłł Karol Stanisław, kanclerz wiel- ki litewski 78, 91, 93, 101, 103 Radziwiłł Michał Kazimierz (Rybeńko)
77, 78–85, 86–87, 89, 91, 92–97, 98–99, 100, 105, 113, 196
Radziwiłł Michał Kazimierz, podkancle- rzy litewski 92, 101, 103
Radziwiłł Mikołaj Krzysztof (Sierotka) 113
Radziwiłł Mikołaj Krzysztof 92 Radziwiłł Stanisław Kazimierz 103 Radziwiłłowa Anna Katarzyna z San-
guszków 78, 79, 81, 82, 84, 85, 91, 92, 93, 94–95, 96–97, 98, 99, 100, 101, 105–111, 112, 113, 114
Radziwiłłowa Anna z Radziwiłłów 101 Radziwiłłowa Elżbieta Zofia z Hohen-
zollernów 101
Radziwiłłowa Franciszka Urszula z Wiś- niowieckich 99, 100, 105
Radziwiłłowa Helena z Przezdzieckich 63
Radziwiłłowa Katarzyna z Sobieskich 103 Radziwiłłowa Magdalena z Czapskich
113
Radziwiłłowie, rodzina 13, 14, 81, 92, 94, 97, 99, 100, 101, 103, 104, 105, 108, 111, 113
Radziwiłłowie, ród 78, 81, 89, 91, 92, 96, 101, 103
Ramotowska Franciszka 105 Rau Ryszard 195
Rejman Zofia 194 Reszka Zbigniew 196 Rewers Ewa 115
Roćko Agata 7, 8, 11, 18, 23, 24, 31, 66, 113, 195
Rodaway Paul 115, 116, 118 Rok Bogdan 86
Rosik Stanisław 91 Ross Stephanie 49 Rosset Edward 158
Rostworowski Emanuel 153, 154, 155, 156, 167
Rousseau Jean Jacques 71, 159 Ruaeus Carolus 178
Russell James A. 59 Rybicka Elżbieta 115
S
ajkowski Alojzy 80, 89, 92, 99, 104, 113 Sakowicz Kaja Natalia 44Salome III, córka Herodiady 143 Sapieha Jan 139, 149
Sapieha Jan, starosta bobrujski 91
Indeks osobowy
204
Sapieha Kazimierz Jan 103
Sapieha Kazimierz Nestor 68, 142, 143–
144, 145, 146, 149
Sapiehowie, rodzina 14, 103, 104, 139 Sapieżyna Elżbieta z Branickich 68, 139–
141, 142–150, 151–152
Sapieżyna Karolina z Radziwiłłów 91 Sapieżyna Krystyna z Hlebowiczów 103 Sapota Tomasz 178
Sarbiewski Maciej Kazimierz 175 Sarnowska-Temeriusz Elżbieta 175, 176 Schmidt Hans 103, 104
Schulz Joachim Christoph Friedrich 7, 11–26, 195
Sellmer Izabela 70 Sellmer Sven 70 Sendyka Roma 118
Seume Johann Gottfried 73–74 Siemieński Lucjan 128
Sieniawscy, rodzina 91–92, 97, 100 Sieniawska Cecylia Maria z Radziwiłłów
92
Sieniawska Elżbieta Helena z Lubomir- skich 91, 92, 93, 94, 95, 96, 97, 98, 99, 100
Sieniawska Maria Zofia zob. Czartoryska Maria Zofia z Sieniawskich 1° v. Den- hoffowa
Sieniawski Adam Mikołaj 91, 92, 93, 94, 95, 96, 98, 99, 100
Sierpiński Witold 157 Simmel Georg 115 Sitkowa Anna 177
Skałkowski Adam Mieczysław 135 Skarga Piotr 177
Skarżyńska Anna 16
Skrzypietz Aleksandra 81, 91, 92, 101, 103, 104, 196
Skwara Ewa 175
Skwarczyńska Stefania 95 Sliesoriūnas Gintautas 103, 104 Sobiescy, rodzina 103
Sobieska Maria Kazimiera Józefa 92 Sobieski Jakub 83, 86
Sokrates 51
Spence Joseph 42
Srogosz Tadeusz 158, 159, 161, 163, 167, 170, 171, 172, 173
Stanisław August Poniatowski, król pol- ski 20, 66, 127, 128, 129, 133, 134, 135, 136–137, 139, 141, 142, 144, 148, 153, 167, 176, 177–178, 189, 193
Stanisław Leszczyński, król polski 84 Stankiewicz Wacław 168
Starkman Michał 103 Stasiewicz Krystyna 8, 97 Staszewski Janusz 135
Staszic Stanisław 157, 162, 163, 181 Stedman Richard Clark 43
Stefanowska Zofia 24 Sternberg Robert Jeffrey 58 Stępnik Krzysztof 92 Stojek-Sawicka Karolina 108 Strzelbicki Antoni 142
Suchodolski Wojciech 142, 146
Sulzbach zob. Wittelsbach (Pfalz-Sulz- bach)
Sulzbachowie zob. Wittelsbachowie Sułkowscy, rodzina 13, 18
Sułkowski Józef 134 Switzer Stephen 46 Szczepaniec Józef 154
Szczepański Marek Stanisław 115, 123 Szekspir William 147–148
Ś
lęzak-Tazbir Weronika 115, 123T
argosz Halina 78 Tarło Jan 91Tarnawski Władysław 148 Tarnowscy, rodzina 27 Tazbir Janusz 22, 68
Temple Richard (Lord Temple) 51 Terencjusz (Publius Terentius Afer) 175 Teresa Kunegunda Sobieska Wittelsbach,
elektorowa bawarska 81 Thompson James 46, 53–54, 64 Tłomacki Andrzej 139
Toeplitz Kazimierz Leon 135
Indeks osobowy
205
Toeplitz Krzysztof Teodor (właśc. Krzysz- tof) 135
Toeplitzowie, rodzina 135 Tomkiewicz Władysław 37 Topińska Marta 101
Traunpaur Alfons Heinrich 70, 73 Trembecki Stanisław 131, 140, 150 Tretiak Józef 147
Trzynadlowski Jan 44 Turner James 61 Tyzenhauz Antoni 66
U
gniewski Marek 151 Uruski Seweryn 127V
aleria Messalina, cesarzowa rzymska 147Vautrin Hubert 65, 68, 69, 70–71, 72, 73, 74, 75, 76
W
alewski Adam 128Walewski Michał Kolumna 151 Walpole Horace 49
Waniczkówna Helena 30, 133 Wasilewski Tadeusz 101, 103 Wasylewski Stanisław 136 Waszczeniuk Zbigniew 131
Wergiliusz (Publius Vergilius Maro) 61, 178–179, 180, 182, 183–184, 186, 188, 190–191, 192, 193–194
Wessel Jacob 102, 196 Wettinowie, dynastia 28
Węgierski Tomasz Kajetan 132, 140, 144, 145–146, 150
Whately Thomas 60–61 Wichrowska Elżbieta Zofia 18 Wieczorkiewicz Anna 149, 151 Wielhorski Michał 159
Wilhelm IV Orański, stadhouder 107 Wilhelmina Amalia Welf von Braun-
schweig-Lüneburg, cesarzowa rzym- sko-niemiecka 96
Willaume Juliusz 128 Willis Peter 44
Wirtemberska Maria (właśc. Maria Anna z Czartoryskich von Württemberg de Montbéliard) 12, 124
Wirtemberski Ludwik (właśc. Ludwig von Württemberg de Montbéliard) 12, 134
Wise Henry 46 Wisner Henryk 30 Wiszewski Przemysław 91
Wiśniowiecka Tekla Róża z Radziwiłłów 91
Wittelsbach (Pfalz-Neuburg) Ludwika Karolina z Radziwiłłów 1° v. Hohen- zollern 81, 101, 103–104
Wittelsbach (Pfalz-Neuburg) Teresa Ka- tarzyna z Lubomirskich-Ostrogskich 81
Wittelsbach (Pfalz-Sulzbach) Elżbieta Augusta Zofia Wittelsbach (Pfalz- -Neuburg) 82, 103–104, 105
Wittelsbach (Pfalz-Sulzbach) Elżbieta Maria Augusta 94, 104, 105, 107, 111–
112
Wittelsbach (Pfalz-Sulzbach) Johann Christian 91
Wittelsbach (Pfalz-Sulzbach) Józef Karol Emanuel 82, 104, 105
Wittelsbach (Pfalz-Sulzbach) Maria Anna 94, 104, 105, 111–112
Wittelsbach (Pfalz-Sulzbach) Maria Franciszka Dorota von 104, 105 108, 109, 110–113, 114
Wittelsbach (Pfalz-Sulzbach) Teodor Eustachy 105
Wittelsbachowie, dynastia 82, 104 Włodarski Aleksander 127 Wolański Adam 134, 135, 136 Woliński Janusz 153
Wolska Barbara 124, 141, 178 Wołoszyński Ryszard W. 165 Wołyniec Iwona 153, 158 Woodbridge Kenneth 61 Woronicz Jan Paweł 194 Wotton Henry 47
Indeks osobowy
206
Woźnowski Wacław 139, 140, 141, 144, 146, 150
Wójcicki Jacek 192 Wójcik Zbigniew 30 Wujek Jakub 143 Wybicki Józef 181 Wykowski Felicjan 176
Z
abiełło Michał 137 Zabiełło Szymon 135Zabłocki Franciszek 134, 140, 146–150, 151–152
Zabłocki Stefan 193 Zamoyscy, rodzina 13 Zamoyski Adam 105, 113 Zamoyski Andrzej Hieronim 163 Zamoyski Jan 157, 162, 163 Zatorska Izabella 18
Zawadzki Wacław 11–12, 65, 66, 68–69, 76
Zboińska-Daszyńska Bożena 19–20 Zbytkower Judyta, żona Szmula 135 Zbytkower Szmul (właśc. Szmul Jaku-
bowicz lub Józef Samuel Sonnenberg) 134, 135
Zielińska Teresa 79, 91, 96 Zienkowska Krystyna 161, 163 Ziomek Jerzy 140, 142
Złotkowski Kazimierz 97, 98 Znamierowski Czesław 56
Zofia Dorota Hanowerska, królowa pru- ska 79
Ż
elewski Roman 128 Żochowska Seweryna 63 Żytakowa 131Indeks zestawił
Szymon Piotr Dąbrowski
Every-day and occasional life of the Enlightened
2
In a residence, in a journey and on the public stage Summary
The book constitutes the second part of the publication deriving from the Poland- wide conference of all level students and academics, organised in Katowice by the Circle of the Enlightened of the University of Silesia. The articles included in the volume, written by both the experienced and beginner researchers, concentrate on various issues, conditions, and manifestations of an every-day existence and lifestyle of people in the 18th century, as well as occasional facts and events that got a lot of publicity at this time, and concerned particular persons or the whole society. The subject of observation concerns three broad areas of the Polish and European reality those days: aristocratic palaces and gardens as well as noble manor houses, namely, places visited by Poles abroad and by foreign travelers in our country for various reasons, and the public stage in a political, social, traditional and historical dimension. The basis of investigation constitutes Polish and foreign literary works sensu stricte (among others occasional poetry, name-addressed poems and pamphlets), practical texts (diaries, journey reportages, correspondence) and journalism of the Great Sejm, as well as artistic projects of an interior design of aristo- cratic residences proving aesthetic preferences of the elite representatives at that time.
The very publication contributes important findings and new content to the knowl- edge on various aspects of a private and public life in the 18th century, also including a sensual perception of the world retained in the texts of the epoch. The authors inter- estingly show the co-existence of the elements of an every-day life and factors going beyond the ordinary nature in many situations and spheres of the reality at that time.
They bring the ways totally private issues overlapped with individual or native busi- nesses, as well as economic situations being public or occasional in nature then closer.
Besides, they introduce important aspects, such as how the foreigners perceived cultural, social or civilization aspects of the Polish reality and the world outsider the Republic of Poland by our travelers.
A wide array of problems related to living in a city is characterised in the vol- ume above all from the morale point of view on the examples of various behaviors of
208
Summarythe urban space inhabitants. An introductory article by Agata Raćko pays attention to a journey reportage by Friedrich Schulz, a city dweller from Livland who, when staying in Warsaw at the time of the Great Sejm, recorded the good and the bad sides of the Warsaw aristocracy in his notes, writing about residences and journeys made by the representatives of aristocracy, as well as their activity on the public stage.
Dorota Molińska thoroughly analysed an interior design of Franciszek Bieliński’s Warsaw residence as well as August Aleksander and Maria Zofia Czartoryska’s palace in Puławy projected by Juste-Aurèle Meissonnier, bringing special aesthetic values and the choice of elements and ornament al motives typical of the 18th century Rococo used by the French artist closer. Katarzyna Kaczmarczyk, on the other hand, paid attention to the space situated around European residences (above all English ones) at that time, presenting the main themes of old reflections on gardens, and thoroughly enquiring sensual, physical and motor factors shaping a full aesthetic experience in a landscape garden in the 18th century. Dariusz Piotrowiak, subsequently, brings observations and very unwelcome diagnoses of West-European travelers concerning the construction and equipment of the manor houses of the Polish gentry in the 18th century, as well as living conditions in the province of the impoverished part of this social group closer.
A part devoted to journeys and courtship experienced by the representatives of the 18th century aristocracy brings selected biography stages and particular actions of the two members of the Radziwiłł family closer in the articles written by three historians.
Paweł Gad outlines details of a two-year journey to the West (1721–1723) made by Michał Kazimierz “Rybeńko”, on the basis of the correspondence of a young aristocrat with his mother most of all, and his short entries in a diary, reconstructing the path of the passage and the course, as well as the atmosphere of his meetings with the representatives of aris- tocracy in the European manor houses. Agata Muszyńska and Aleksandra Skrzypietz, on the other hand, paid attention to matrimonial twists and turns of the Radziwiłł brothers, observing mainly a letter material from the very epoch in a detailed way. The first of the authors presents details concerning the so far unknown efforts “Rybeńko” made when proposing to Maria Zofia Sieniawska whereas the second one brings the unfortunate attempts his younger brother Hieronim Florian made in Mannheim when proposing to Maria Franciszka, the youngest margrave von Sulzbach whose dowry would allow the Radziwiłł family to regain a part of Neuburg goods closer.
Works being thoroughly observed by Aleksandra Norkowska were related to the 18th century urban space. The author presents a vision of the cosmosphere of the towns being maintained by writers at that time, pointing to its key qualities, such as dominance of unpleasant smells and the lack of an olfactory differentiation between poor and rich people. A bit different perspective is taken by Aurelia Has observing the functioning of the city-capital city community in the second half of the 18th century. She brings the images of Warsaw dwellers at that time closer, them being outlined in poems by Jan Czyż, a less-known poet in the era of Stanisław August, critically evaluating indecent entertainment , ruthless pursuit of money, positions and splendors, as well as increasing corruption in the jurisdiction observed in this circle.
The issues dealt with in the last three articles are connected with the events playing a great political and social role in the era of Stanisław August, as well as well-known figures of the public stage at that time. Basing on rhymed lampoons from this very pe- riod, Szymon Piotr Dąbrowski reconstructs pejorative images of Elżbieta neé Branicka
209
Summary
Sapieżyna, where the biblical, and mythological themes and motives, as well as historical references served the purpose of the exposition and depreciation of the actions taken by a well-known aristocrat often presented as a monster threatening a homeland. Iwona Wołyniec, on the other hand, discusses considerations on the reasons, manifestations and results of a gradually decreasing number of people in the country that were unfor- tunate for the Republic of Poland, retained in the journalism of the Great Sejm, as well as particular suggestions of how to prevent this negative tendency. The article closing the volume, by Bożena Mazurkowa, concentrates on the quotations taken from the an- cient texts the works connected with the attempt to kidnap Stanisław August, the Great Sejm, and an anniversary of the enactment of the Constitution of May 3 were provided with, outlining inter-textual relationships between a motto and its source and the work preceded by it, as well as a persuasive function of epigraphs in the contents referring to the mythic and historic history of Rome.
The authors of works included in the volume, concentrating on the elements and phenomena of an every-day life of different social groups of the “age of lights”, as well as the occasional events and private lives of famous figures in this very period, bring the ways of shaping, perceiving and describing various areas and aspects of reality closer.
La vie quotidienne et des moments exceptionnels des Lumières
2
En résidence, en voyage et sur la scène publique Résumé
Le livre constitue la deuxième partie de la publication collective, issue du colloque polonais interdisciplinaire des chercheurs universitaires et des jeunes chercheurs de tous les grades, organisé à Katowice par le cercle académique des Lumières de l’Université de Silésie. Les dissertations recueillies dans le tome, écrites par des chercheurs expéri- mentés ainsi que par les débutants, se concentrent sur des aspects, des conditionnements et des manifestations différents de la vie quotidienne et du style de vie des gens du XVIIIe siècle, ainsi que sur des faits et des évènements exceptionnels, qui, à l’époque, ont rebondi une large couverture, concernant des personnes concrètes ou la société entière.
L’objectif d’observations se divise en trois espaces de la réalité polonaise de l’époque : des palais et des jardins d’aristocrates et des résidences de noblesse ; les lieux visités pour des raisons diverses par les Polonais à l’étranger et par les voyageurs étrangers en Pologne ; la scène publique dans la mesure politique, sociale, morale et historique. Les oeuvres purement littéraires, polonaises et étrangères (entre autres la poésie de circons- tance, les poèmes dédiés, les pamphlets), les textes usuels (les mémoires, les relations de voyage, la correspondance), le journalisme de la Grande Diète et les projets artistiques d’aménagement des intérieurs des résidences de magnats qui manifestent les gouts des représentants de l’élite, sont à la base des enquêtes.
Cette publication apporte des conclusions importantes et de nouveaux contenus à l’ensemble du savoir sur de différents aspects de la vie privée et publique au XVIIIe siècle, y compris une réception sensuelle du monde, établie dans les textes de l’époque.
Les auteurs montrent de manière intéressante la coexistence des éléments du quotidien et des facteurs dépassant la routine dans de nombreux lieux et des sphères de la réalité contemporaine. Ils mettent en évidence comment les affaires purement personnelles se sont mélangées avec des intérêts individuels ou familiaux ainsi que des conjonctures au caractère public et inhabituel. En plus ils introduisent des trames importantes : la perception des aspects culturels, sociaux et civilisationnels de la réalité polonaise par les étrangers et la vision du monde hors des frontières de la Pologne par nos voyageurs.
212
RésuméUn large éventail de problèmes de la vie en ville est caractérisé dans le volume avant tout de la perspective des mœurs à l’exemple des comportements différents des habitants de l’espace citadin. Dans le texte initial Agata Roćko se concentre sur une re- lation de voyage de Friedrich Schulz, un bourgeois de Livonie, qui, pendant un séjour à Varsovie à l’époque de la Grande Diète, a immortalisé dans ses notes les lumières et les ombres de l’aristocratie de la capitale, en décrivant des résidences et des voyages des représentants de magnats ainsi que leurs activités sur la scène politique. Dorota Molińska sou met à une analyse détaillée la décoration d’intérieur de la résidence dans la capitale de Franciszek Bieliński et celle du palais à Puławy d’August Aleksander et Maria Zofia Czartoryski, conçue par Juste-Aurèle Meissonnier, en exposant des valeurs artistiques exceptionnelles et le choix des éléments et motifs de décoration, employés par l’artiste français, caractéristiques pour le rokoko du XVIIIe siècle. Katarzyna Kaczmarczyk se concentre sur l’espace autour des résidences européennes contemporaines (avant tout anglaises) et présente des thèmes principaux de la réflexion sur les jardins ; elle analyse avec rigueurs des facteurs sensuels, corporels et moteurs formant la plénitude de l’ex- périence esthétique dans le jardin paysagé au XVIIIe siècle. Dariusz Piotrowiak présente les observations et les diagnostics des voyageurs de l’Europe de l’Ouest sur l’architecture et l’équipement des résidences de la noblesse polonaise au XVIIIe siècle et les conditions de vie en province de la partie appauvrie de cette couche sociale.
Dans la partie concernant les voyages et la cour des représentants des magnats, les trois historiens présentent dans leurs études des fragments de deux biographies et des démarches de deux membres de la famille princière de Radziwiłł. Paweł Gad décrit les détails du voyage (1721–1723) de Michał Kazimierz « Rybeńko » à l’Ouest ; en se référant à la correspondance du jeune magnat (surtout avec sa mère) et ses notes laconiques dans le journal, l’auteur reconstruit l’itinéraire du voyage, le cours et l’atmos- phère de ses rencontres avec des représentants de l’aristocratie des cours européennes.
Agata Muszyńska et Aleksandra Skrzypietz focalisent leur attention sur les péripéties matrimoniales des frères Radziwiłł, en soumettant à une analyse détaillée principale- ment le matériel épistolaire de l’époque. La première des auteurs présente des détails inconnus auparevent de l’histoire malheureuse de la demande de la main de Maria Zofia Sieniawska par « Rybeńko », la seconde chercheuse décrit les démarches échouées de son frère cadet Hieronim Florian à Manneheim qui voulait épouser Marie Françoise de Palatinat-Soulzbach, la plus jeune des margraves, dont la dot aurait permis à Radziwiłł de récupérer une partie des territoires de Neuburg.
Les oeuvres analysées minutieusement par Aleksandra Norkowska font référence aux réalités de l’espace citadin au XVIIIe siècle. L’auteur de l’étude présente une vision de l’osmosphère de la ville, établie par les littéraires de l’époque, en montrant ses prin- cipales propriétés, comme la domination des odeurs désagréables et l’incapacité de dif- férenciation ophtalmologique des gens pauvres et des riches. Aurelia Has observe dans son texte le fonctionnement de la société de la ville – capitale dans la seconde moitié du XVIIIe siècle d’une perspective différente. Elle présente les images des habitants de la Varsovie de l’époque, esquissées dans les poèmes de Jan Czyż, un poète moins connu de l’époque du roi Stanislas, qui juge critiquement des distractions indécentes, la chasse in- conditionnelle aux trésors, aux postes et aux mérites, ainsi que la corruption de la justice.
La problématique de trois dernières dissertations est liée aux événements dont la signification politique et sociale était grande à l’époque du roi Stanislas, ainsi qu’aux
213
Résumé
personnages connus de la scène publique. Szymon Piotr Dąbrowski reconstruit, à la base des pasquinades versifiées, des images péjoratives d’ Elżbieta Sapieżyna, où les trames et les motifs bibliques, mythologiques, ainsi que des références historiques, servaient à démasquer et déprécier les démarches de l’aristocrate connue, présentée souvent comme un monstre menaçant la patrie. Iwona Wołyniec décrit avec détails les réflexions, établies dans le journalisme de la Grande Diète, sur les causes, les manifestations et les résultats, fatals pour la République, de la diminution du nombre de la population, ainsi que les propositions concrètes de la contreopération à cette tendance nuisible. Dans la dernière étude, qui clôt le volume, Bożena Mazurkowa attire l’attention sur les citations, tirées des textes anciens, dont étaient dotées les oeuvres liées avec l’attentat sur le roi Stanislas August, la Grande Diète, l’anniversaire de la proclamation de la Constitution du 3 mai. Dans chaque cas, l’auteur explique les relations intertextuelles entre la devise et sa source et l’oeuvre qui la contient, aussi que la fonction persuasive des épigraphes dans le contenu, qui se réfèrent à l’histoire mythique et réelle de Rome.
Les auteurs des travaux recueillis dans le volume, en se concentrant sur des élé- ments et ds phénomènes de la vie quotidienne des couches sociales différentes de « l’âge des Lumières », ainsi que sur des événements inhabituels et des vies privées des per- sonnages connus à ce temps-là, mettent en rapport les méthodes des gens de l’époque de formuler, de percevoir et de décrire des espaces et des aspects de réalité différents.
Redaktor Magdalena Białek Projektant okładki Paulina Dubiel
Logo na okładce Łucjan Dyląg Redaktor techniczny Barbara Arenhövel
Łamanie Edward Wilk
Copyright © 2013 by Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego
Wszelkie prawa zastrzeżone
ISSN 0208-6336 ISBN 978-83-226-2308-4
(wersja drukowana) ISBN 978-83-8012-084-6
(wersja elektroniczna)
Wydawca
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego ul. Bankowa 12B, 40-007 Katowice
www.wydawnictwo.us.edu.pl e-mail: wydawus@us.edu.pl Wydanie I. Ark. druk. 13,5. Ark. wyd. 16,5.
Papier Alto 80 g/m2, vol. 1,5 Cena 28 zł (+ VAT) Druk i oprawa: PPHU TOTEM s.c.
M. Rejnowski, J. Zamiara ul. Jacewska 89, 88-100 Inowrocław
