Samoświadomość, ekstrawersja i neurotyzm a percepcja dzieła plastycznego

(1)

Sławomir Ślaski, Tomasz

Rudowski, Jarosław Jastrzębski,

Zbigniew Zaborowski

Samoświadomość, ekstrawersja i

neurotyzm a percepcja dzieła

plastycznego

Studia Psychologica nr 7, 63-74

2007

(2)

Studia Psychologica UKSW 7 (2007) s. 63-74

SŁAWOMIR ŚLĄSKI

U niw ersytet K ard y n ała Stefana W yszyńskiego TOM ASZ RUDOW SKI

U niw ersytet W arszaw ski JAROSŁAW JASTRZĘBSKI

U niw ersytet K ard y n ała Stefana W yszyńskiego ZBIG N IEW ZABOROW SKI

SA M O ŚW IA D O M O ŚĆ, E K S T R A W E R S JA I N E U R O T Y Z M A P E R C E P C JA D Z IE Ł A P LA S T Y C Z N E G O

Self- conscious, extraversion and neuroticism and perception of painting art Abstract

The authors of this article analyze connections between self-awareness (its individual, defensive, reflective and outer form), extraversion, neuroticism and perception of painting art. The correlations between reflective, defensive, outer forms of self- awareness, extraversion, neuroticism and perception of painting art were verified, but the relations between extraversion, neuroticism, the individual form of self-awareness and perception of painting art were not confirmed.

1. PERCEPCJA DZIEŁA PLASTYCZNEGO

W ychow anie plastyczne osób m a duże znaczenie dla rozw oju psychospołeczne go każdej osoby, a szczególnie dla jed n o stek m łodych. Edukacja tak a uczy tw órcze go, jak i logicznego m yślenia, a tak że sprzyja ro z u m ien iu i rozw iązyw aniu nie tylko własnych problem ów , ale innych osób. Różnego rodzaju d ziałan ia edukacyjne d o tyczące plastyki m ają rów nież d uży w pły w na zainteresow ania do sztuki. Jednak szczególnego znaczenia nabierają w edukacji plastycznej procesy percepcji (Ru- dowski, 2004). W łaściw e ich stym ulow anie w czasie n au k i prow adzi do o dpow ied niego w idzenia, rozum ien ia, o cenian ia i przeżyw ania w artości artystyczno-estetycznych.

W ujęciu psychologicznym percepcja to ak t interpretacji bodźców zarejestrow a nych w m ózgu za pom ocą jednego i więcej m echanizm ó w zm ysłowych. Jest to rów nież proces tw orzenia, polegający n a ak ty w n y m odbiorze, analizie i interpretacji zjawisk zmysłowych. Podczas percepcji inform acje, które doch od zą do m ózgu, są tak przetw arzane, by zgadzały się z zarejestrow aną w pam ięci w iedzą o otaczają cym świecie. To świadczy, że percepcja m a ch a rak ter in dy w id ualny i zarazem do- stosowawczo-twórczy, bow iem zachodzi p o d w pływ em dotychczasow ych do św iad czeń odbiorcy, z k tó ry m i występują: w iedza, rozum ow anie, pragn ien ia, przeżycia, nastaw ienia a naw et tem peram ent. Tak więc m ożn a by rzec, iż trafn ie ją określił

(3)

I. K ant, tw ierdząc, że dzięki niej człow iek w idzi św iat rzeczy nie tak im i, jakie są, ale tak im i, jak im i on jest (Rudowski, 2004).

W zetknięciu z dziełem sztuki odbiorca z reguły w ym ienia najważniejsze cechy utw oru, zaś w dalszej analizie rozkłada go n a elem enty formy, a także próbuje wykryć pow iązania, jakie m iędzy nim i występują. Robi to po to, aby lepiej poznać stru k tu rę dzieła. Podczas analizy odbiorca m usi postarać się wczuć w treść cudzych pojęć i p o glądów. Jednak najważniejsze jest to, by oceniał zgodnie z subiektyw nym odczuciem, które jest przecież wolne od opinii innych osób.

Z d an iem R. Indargena (1978), m echanizm percepcji jest zawsze zew nętrzn y i m a m iejsce w psychice odbiorcy. P rzenikają się w n im dwa światy: w ew nętrzny tw órcy i subiektyw ny odbiorcy. Jego zdaniem , m ech an izm percepcji m a ch a rak ter d ialogu m iędzy s tru k tu rą dzieła plastycznego, a s tru k tu rą osobow ości odbiorcy. Ó w dialog po w inien przybierać ch a rak ter sytuacji problem ow ych. Podczas percepcji odbiorca m oże identyfikow ać cztery rodzaje w artości tkw iących w dziele sztuki: w izualne, sem antyczne, artystyczno-estetyczne i nadestetyczne (Rudowski, 2001, 2004). Aby w ym ienione w artości m ogły być zauw ażalne i odebrane, choćby w m ały m stopniu, m usi w ystąpić w percepcji jednocześnie w idzenie, rozum ienie, w artościow anie i przeżyw anie.

Podsum ow ując, podczas percepcji dzieła w idzeniu podlega to, co jest k o n k retn e, w izualne, zaś ro z u m ie n iu podlegają znaczenia, które są u k ry te w jego stru k tu rze . W artościow aniu zaś i przeżyw aniu podlegają w szystkie te w artości, k tóre zostały zrozu m ian e i dostrzeżone. Podczas percepcji interp retacja dzieła m a c h a rak ter in dyw idualny i społeczny. Z arów no pierw szy jak i d ru g i są bardzo w ażne w rozwoju edukacji jed n o stk i i społeczeństw a, gdyż są ze sobą n ierozerw alnie złączone.

W spó łcześni znaw cy p rz e d m io tu p o d k re śla ją , że p od czas k o n ta k tu z dziełem dla o d b io rcy n ajisto tn iejsze są na og ół pro b lem y zw iązane z o d k ry w a n ie m w a r to ści arty sty cz n o -estety c zn y ch . W y razem p o sz u k iw a n ia i o d k ry w a n ia tych w a r to ści są analizy: fo rm a ln a , sy m b o liczn a i sem io ty czn o -sem an ty czn a . M ożn a też inaczej nazw ać to zjaw isko, że m am y tu taj do cz y n ie n ia z p ercep cją s p o n ta n ic z ną, in sp iro w a n ą i u k ie ru n k o w a n ą . P ierw sza a n a liz a doty czy w a rto ści w iz u a l nych, k tó re o d b io rca w ychw ytuje za p o m o cą zm ysłu w zro k u i dalej p o dd aje d z ia ła n io m in telek tu . Są to: tw orzyw o, elem en ty form y, np.: linie, barw y, fa k tu ra, św iatło , p rz e strz e ń , ru c h , k s z ta łty lub p roporcje. S kładają się one n a s t r u k tu rę dzieła. W d ru g im ro d z aju percep cji o d b io rca an a liz u je cechy jakościow e i ilościow e dzieła plastycznego w kon tek ście zw iązków i zależności, k tó re m o żn a ująć w o k reślo n e zasady estety c zn o -arty sty c zn e, aby w ko nsekw encji n ad a ć im nazw ę o kreślonych śro d k ó w w y ra z u plastyczn ego (artystycznego). A n a liza ta do tyczy ró w n ież w arto ści, k tó re tk w ią w s tru k tu rz e d zieła w p o staci znaków , sym b oli m etafo r i aluzji. W trz e c im ro d z a ju a n a liz y o d b io rca p o w in ien o dczy tać i z in terp reto w ać znaczen ie form y i treści dzieła p lastycznego o ra z znaleźć s to p ień ich zgo dności z p rz esłan iem arty sty c z n y m (ideow ym ) tw ó rcy dzieła p la stycznego (R udow ski, 2004).

2. ZAŁOŻENIA TEORII SAM OŚW IADOM OŚCI

Sam ośw iadom ość w teorii Zaborow skiego (1989, 1998, 2000) - w przeciw ień stwie do W icklunda (1975) lub B aum eistera (1984) - nie stanow i jednolitej s tru k tu

(4)

ry, ale jest u k ład em dynam icznych procesów. W s tru k tu rz e sam ośw iadom ości (CF) m ożna w yodrębnić określone treści i formy.

T reściam i sam o św iad o m o ści m ogą być d an e p ercep cy jne, m yśli, sądy, u c z u cia, plany, zach o w an ia je d n o s tk i lub s to s u n k i społeczne. Treści s a m o św ia d o m o ści są d o stęp n e je d n o stc e za p o m o cą in tro sp ek cji i m ogą przebiegać opierając się na k o d ac h w erbalnych , sem an ty czn y ch lub obrazow ych. M ożna je po dzielić w e d łu g różn y ch k ry terió w , ale h eu ry sty c zn e znaczen ie m a p o d z ia ł n a tre śc i w e w n ę trzn e i zew n ętrzn e.

Treści w ew nętrzne obejm ują myśli, sądy, em ocje spostrzegane introspekcyjnie przez jednostkę,, do któ rych dostępu nie m ają in n e osoby, i o których m ogą jedynie wnosić z jej w ypow iedzi, obserwacji, zachow ania lub stylu życia.

Treści zew nętrzne m ogą obejm ow ać np. zachow ania jed no stk i, p ełn io n e role lub percepcję dzieł sztu k i i są spostrzegane ekstraspekcyjnie, a także m ogą być w m ia rę m ożliw ości obiektyw nie określone i badane. Treści te na ogół łączą się z niższym poziom em autokoncentracji niż treści w ew nętrzne.

Jednak treści sam ośw iadom ości nie funkcjo nują w um yśle człow ieka dow olnie, w sposób chaotyczny, ale są uporządkow ane za pom o cą różnych form sam o św iad o mości. M ożna w yróżnić - w edług Zaborow skiego (2000) - cztery istotne form y sam ośw iadom ości: indyw idualną, zew nętrzną, refleksyjną i obronną.

S am o św iad o m o ść in d y w id u a ln a polega n a em ocjonalnym i p erso n aln y m p rz e tw arzan iu inform acji o własnej osobie. W yraża jednostkow e dośw iadczenia p o znawcze, em ocjonalne i społeczne człowieka, w yrosłe n a bazie jego biografii. Sa m ośw iadom ość osobow a (indyw idualna) m oże sprzyjać subiektyw izacji przeżyć, co w zachow aniu objawia się poczuciem odrębności i izolacji.

S am o św iad o m o ść z e w n ę trz n a polega na w m iarę obiektyw nym p rz etw arzan iu inform acji o własnej osobie. Pod w pływ em sam ośw iadom ości zew nętrznej je d n ostka uśw iadam ia sobie n o rm y i w zory społeczne, jakie funkcjon ują w różnych sytuacjach, i stara się im podporządkow ać. S am ośw iadom ość ta łączy się z ten d en cją do przystosow ania i konform izm u.

S a m o św ia d o m o ść re fle k sy jn a fu n k cjo n u je na bazie pojęć i sądów ogólnych. Pojęcia te i sądy odw ołują się do in fo rm acji p rzetw arzan y c h zarów no p rzez sa m ośw iadom ość osobow ą i zew n ętrzn ą. P rze d m io tem sam ośw iad om o ści reflek syjnej są d uże sfery osobow ości czy zachow ań, np. zachow an ia m o raln e, p raca zawodowa. S am ośw iadom ość refleksyjna stan o w i najw yższą form ę sam o św iad o m ości, k tó ra najlepiej u m o żliw ia jed n o stce korygow anie w łasnej osobow ości i za chow ania.

S am o św iad o m o ść o b ro n n a polega na zaw ężeniu pola św iadom ości, osłabieniu uwagi dowolnej i m yślenia abstrakcyjnego oraz nieadekw atnej sam oocenie. S am o św iadom ości obronnej tow arzyszy zm ienność nastrojów , skłon no ść do depresji i złego sam opoczucia. Jednostki o sam ośw iadom ości obronnej n ierzadko uciekają od sam ośw iadom ości tego rodzaju, korzystając z alkoholu lub narkotyków (Z abo rowski, Śląski, 2004; Śląski, Żylicz, 2006).

Podsum ow ując, treści w ew nętrzne i zew nętrzne funkcjonują w ścisłym zw iązku z form am i, za p om o cą który ch są przetw arzane, a więc form ą ind yw idu aln ą, o b ro n ną, zew n ętrzną i refleksyjną. Zw iązki te przedstaw ia tabela n r 1.

(5)

Tabela n r 1. Rodzaje treści i form sam ośw iadom ości Form a Treści W ew nętrzne Z ew nętrzne In d y w id u aln a 1 2 O b ro n n a 3 4 Z ew n ętrzn a 5 6 R efleksyjna 7 8

Dla ilustracji m ożem y scharakteryzow ać przykładow o następujące ty p y sam o świadom ości:

- samoświadom ość indywidualna wewnętrzna (typ 1) - osoba przetw arza tre ści w ew nętrzne (np. emocje) na podstaw ie s tru k tu ry „ja , egocentrycznie.

- samoświadom ość obronna zewnętrzna (typ 4) - osoba p rzetw arza treści ze w n ętrzn e (np. percepcja dzieła sztuki) na p o d ło żu lęku.

Aby lepiej zobrazow ać psychologiczne funkcjonow anie sam ośw iadom ości, Z a borow ski (1998) p rzedstaw ił to w form ie zaproponow anego poniżej m odelu, w k tó ry m widać, że istnieją zależności m iędzy ak tu a ln y m stanem sam ośw iadom ości i percepcją.

OSOBOWOŚĆ => PROCESY <=> STYMULUJĄCE potrzeby uwaga

postaw y pam ięć schem aty percepcja sam oocena

Rys. n r 1. M odel procesów sam ośw iadom ości (Zaborowski, 1998, s. 41)

3. PROBLEMATYKA BADAWCZA

P rek u rso ram i b a d a ń n ad odbiorem estetycznych w rażeń byli Fechner i W u n d t w latach 70. XIX w. Zauw ażyli oni w swych eksperym entalnych b adaniach, że p e r cepcja dzieł plastycznych zależy od indyw idualnych preferencji psychologicznych każdej jednostki. P odobnie opisyw ał to Dewey w 1934 r., uważając, że percepcja w rażeń estetycznych jest k reow ana w znacznym stop niu przez wcześniejsze osobi ste dośw iadczenia. (Leder i in., 2004).

In n y badacz psychologii sztuki uważa, że psychologiczny o dbiór dzieł sztu k i p o lega na jednoczesnym i kom pleksow ym w ystąpieniu następujących czynników : pam ięci, uwagi, em ocji i św iadom ości, co pow oduje, że dane dzieło będzie w sp o sób indyw idu aln y zapam iętane na dłuższy lub kró tszy czas (Solso, 2003).

L eder i wsp. (2004), p o d su m o w u ją c do ty ch czas b a d a n ia n a d p ercep c ją w ra żeń estetyczny ch, z a p ro p o n o w a li ta k ż e w łasny m od el, w k tó ry m d u że z n a c z e nie p rz y p isu ją u w a ru n k o w a n io m sy tu a c y jn y m (ty p u b e z p o ś re d n i k o n ta k t z a u to re m dzieła) lub fizycznym (kolor, s y m e tria , św iatło). Ale też w ielk ą wagę p rz y w iązy w a li do cz y n n ik ó w psychologicznych, ty p u - styl p ozn aw czy i stan e m o c jo n a ln y o d b io rcy w ra ż e ń estety czn y ch w k o n tak cie z d z ie ła m i s z tu k i (m u zyka, fotografie lub obrazy). P o d o b n ą rolę p referen cji psycholog iczn ych ty p u

-SAMOŚWIADOMOŚĆ <= ZACHOWANIE AKTUALNA WERBALIZACJA refleksyjna obronna zew nętrzna indyw idualna

(6)

rodzaj osobow ości i p o trz e b y p sy chiczne - p rz y p isu je w p ercep cji d z ie ł sz tu k i L eontiev (2000)

L andau i in. (2006) b ad a ł odbiór m alarskich dzieł francu skich im presjonistów w zależności o d w yw oływ anego n astro ju i św iadom ości w łasnych p otrzeb u b ad a nych osób. Stw ierdził, że gdy nastrój w pływ a na odbiór takiego dzieła - w yw oły w ano nastrój kojarzony ze śm iercią - to osoba b a d a n a zapam iętuje m niej szczegó łów z oglądanego obrazu. Podobne zjawisko zachodzi, gdy osoby prezen tują niską św iadom ość swoich potrzeb.

F u rn a h a m i W alker (2001) w przeg lądzie b a d a ń nt. percepcji d zieł sz tu k i (m u zyka, fotografia, obrazy, rzeźby) p o d k re śla ją rolę Eysencka, k tó ry ju ż w 1940 r. stw ie rd z ił w sw oich b a d a n ia c h , że ek straw ersja o d g ry w a zn aczącą rolę w p e r cepcji o b ra zó w im p resjo n istó w . N a stę p n ie w y m ie n ie n i a u to rz y sam i zb a d ali p referencje w y b o ru ró żn eg o ro d z a ju o b ra zó w w zależn o ści o d ty p u osobow ości. S tw ierd zili w sw y m b a d a n iu , że n e u ro ty z m - w brew h ip o te z o m - sp rzy ja w yborow i d z ie ł ab stra k cy jn y ch , n a to m ia s t ek straw ersja nie k oreluje w sposó b znaczący z w y b o re m żad n eg o ro d z a ju obrazów . W y m ie n ie n i a u to rz y - w y k o rzy stu jąc ró w n ie ż a n a liz ę regresji - stw ierd z ili, że n a w y b ó r różn eg o ro d z a ju ob razó w w iększy w p ły w m a n e u ro ty z m i p łeć n iż te m p e ra m e n t w u jęciu Z u ck e rm an a.

In n y psycholog - ju ż dużo wcześniej (Rum p, 1982) - w swych b ad an iach stw ier dził, że ekstraw ersja koreluje d o d atn io z niezależnością osoby przy percepcji dzieł plastycznych.

4. PREDYKCJE

Z teorii treści i form sam ośw iadom ości oraz teorii osobow ości m ożn a w yp ro w a dzić w ażne predykcje, które z jednej strony m ogą ujaw nić nowe aspekty trafno ści i rzetelności w skaźników używ anych w b ad an iach n ad sam ośw iadom ością, o so b o wością i percepcją, a z drugiej na w ykryw ane zależności.

Nie ulega wątpliw ości, że s tru k tu ra sam ośw iadom ości i osobow ość w pływ a na różne procesy w ew nętrzne (myśli, emocje, percepcję). M ożna przyjąć, że poszcze gólne form y sam ośw iadom ości i osobow ość m ogą pow odow ać ró ż n o ro d n ą p ercep cję dzieł plastycznych.

Z agadnienie zw iązku m iędzy s tru k tu rą sam ośw iadom ości i osobow ości a p e r cepcją stało się dla nas głów nym problem em badaw czym .

P odsum ow ując p rzedstaw ione b ad a n ia i teorie, m o żn a stw ierdzić, że isto tn ą rolę w k ształto w aniu percepcji dzieła plastycznego odgryw ają pew ne dyspozycje o so b o wości odbiorcy.

Podstaw ow ym celem prezentow anych b ad a ń jest udzielenie odpow iedzi na n a stępujące p y tan ie badawcze: Czy pew ne dyspozycje osobow ości (sam ośw iadom ość obronna, refleksyjna, zew nętrzna, in d y w id u aln a oraz ekstraw ersja i neurotyczność) badanych w pływ ać b ędą na percepcję dzieła plastycznego?

W ram ach przedstaw ionego p y tan ia badawczego m o żna sform ułow ać n a stę p u jące hipotezy:

H 1. U osób z n isk im poziom em sam ośw iadom ości obronnej i indyw idualnej poziom percepcji dzieła plastycznego będzie istotn ie w yższy niż u osób z w ysokim poziom em sam ośw iadom ości obronnej i indyw idualnej;

(7)

H 2. U osób z w ysokim poziom em sam ośw iadom ości refleksyjnej i zew nętrznej poziom percepcji dzieła plastycznego będzie istotnie w yższy niż u osób z n isk im poziom em sam ośw iadom ości refleksyjnej i zew nętrznej;

H 3. U osób z w ysokim poziom em ekstraw ersji poziom percepcji dzieła plastycz nego będzie istotnie w yższy n iż u osób z w ysokim poziom em neurotyczności;

H 4. U osób z w ysokim poziom em ekstraw ersji będzie w spółw ystępow ał w ysoki poziom percepcji inspirow anej dzieła plastycznego, nato m iast u osób z w ysokim poziom em neurotyczności będzie w spółw ystępow ał w ysoki poziom percepcji spontanicznej dzieła plastycznego;

H 5. U osób z w ysokim poziom em sam ośw iadom ości zew nętrznej będzie w spół w ystępow ał w ysoki poziom percepcji inspirow anej dzieła plastycznego, natom iast u osób z w ysokim poziom em sam ośw iadom ości obronnej będzie w spółw ystępow ał w ysoki poziom percepcji spontanicznej dzieła plastycznego.

H 6. U osób z w ysokim poziom em sam ośw iadom ości refleksyjnej i ind y w id u al nej będzie w spółw ystępow ał w ysoki poziom percepcji u kierunkow anej dzieła pla stycznego.

5. M ETO D A

5.1. OSOBY BADANE I PRZEBIEG BADAŃ

P rzebadane1 zostały 82 osoby, w ty m 28 m ężczyzn i 54 kobiety. B adani to s tu denci uczelni w arszaw skich w w ieku od 23 do 30 lat.

O soby bad ane dostały do w yp ełn ien ia 3 n arzęd zia psychologiczne. N ajpierw u zu p e łn ia li Skalę Sam ośw iadom ości Z.Zaborow skiego, a potem test M PI Eysencka. N astępnie eksponow ano obraz T. Rudowskiego pt. Unia Europejska 2001 albo i na koniec ek sperym en tu osoby badane w y p e łn iały kw estionariusz dotyczący p ercep cji o brazu m alarskiego.

5.2. ZASTOSOW ANE METODY

Skalę Sam ośw iadom ości skonstruow ali w Polsce Z aborow ski i Oleszkiewicz (1988), bazując na teo rii sam ośw iadom ości CF Zaborow skiego (1997). W naszych b ad an iach zastosow ano skróconą skalę do p o m ia ru sam ośw iadom ości - obronnej, refleksyjnej, indyw idualnej i zew nętrznej - składającą się z 20 py tań . W łaściw ości psychom etryczne skali były zadowalające, np.: rzetelność m ierzon a m etodą stabil ności bezw zględnej w yniosła dla poszczególnych w ym iarów sam ośw iadom ości od 0,78 do 0,88, a trafn o ść w zględem K w estionariusza T em p eram entu Strelaua dla poszczególnych w ym iarów sam ośw iadom ości w yniosła o d 0,26 do 0,42.

Skalę M PI do p o m ia ru ekstraw ersji i n eu ro ty z m u w ujęciu H. Eysencka a d a p to w ał do w aru n k ó w polskich M. Choynow ski. R zetelność skal - m eto d ą S pearm ana- -Brow na - w yniosła o d 0,75 do 0,9. N atom iast trafn o ść tego n arzędzia u stalon o na podstaw ie b ad ań g ru p klinicznych (Sanocki, 1981).

K w estionariusz do b ad a n ia percepcji spontanicznej, inspirow anej i u k ie ru n k o wanej dzieła plastycznego sk onstruow ał T. Rudow ski (2004). Stabilność bezw zględ na b ad a n a w grupie osób o w ykształceniu plastycznym w odstępstw ie 2 tyg od ni dla poszczególnych p y ta ń w yniosła od 0,54 do 0,76.

(8)

O braz pt. Unia Europejska 2001 albo autorstw a T. Rudowskiego (2004) został nam alow any farbam i olejnym i w sposób b ardzo ekspresyjny, gdzie kolor służy za środek w y ra żan iu emocji. O braz o wielkości 60cm x 73cm spraw ia w rażenie p o godnej sceny rodzajowej, k tó ra m ogłaby m ieć m iejsce na plaży podczas pięknego i słonecznego dnia. D zięki fakturze nam alow ane postacie i niebo dają płaszczyźnie o brazu specyficzny rodzaj św ietlistości, bliskości i przestrzeni. Za pom ocą św iatła w obrazie oddzielono św iat rzeczyw isty o d realnego. W ięcej szczegółów m ożna zobaczyć na poniżej fotografii.

Fot. n r 1. O b ra z Unia Europejska 2001 albo T. R udow skiego

6. W Y N IK I

Celem b ad ań był p o m iar poziom u w trzech rodzajach percepcji jak i zaistn iał po ekspozycji dzieła plastycznego w zależności o d pew nych dyspozycji osobowości (sam ośw iadom ość, ekstraw ersja i neurotyzm ).

W trakcie analizy statystycznej ustalono, że m o żna zastosow ać testy n iep aram e tryczne: M an n a-W h itn ey a i korelacji Tau-K endalla. Do w yłonienia gru p z n isk im bądź w ysokim poziom em poszczególnych rodzajów sam ośw iadom ości zastosow a no p o d ział w yników na kw artyle i w ybrano w y n ik i z dolnego i górnego k w arty la (Brzeziński, 1999).

Tabela n r 2. R o z k ła d w y n ik ó w w g ru p a c h o w y so k im lub n is k im p o z io m ie sa m o św iad o m o ści refleksyjnej

N azw a zm iennej Sum a ran g (nw) Sum a ran g (ww) Z p<0,05*

Percepcja sp o n tan iczn a 694 531 1,51 0,07

Percepcja inspirow ana 563 662 -1,64 0,01

Percepcja u k ieru n k o w an a 516 708 -2,98 0,002

*dla testów je d n o stro n n y c h

nw - n isk i w y n ik (dolny lcwartyl), w w - w ysoki w y n ik (górny kw artyl)

Z tabeli n r 2 w ynika, że u osób z w ysokim poziom em sam ośw iadom ości reflek syjnej w ystępuje w yższy poziom percepcji inspirow anej (t=-l,64, p<0,01) i poziom

(9)

percepcji ukierunk ow anej (t=-2,98, p<0,002) niż u osób z nisk im poziom em sam o św iadom ości refleksyjnej.

Tabela n r 3. Rozkład w yników w grupach o w ysokim lub niskim poziom ie sam ośw iadom ości obronnej

N azw a zm iennej Sum a ran g (nw) Sum a ran g (ww) Z p<0,05

Percepcja sp o n tan iczn a 528 902 -1,58 0,11

Z tabeli n r 3 w ynika, że u osób z n isk im poziom em sam ośw iadom ości obronnej w ystępuje w yższy poziom percepcji inspirow anej (t=-l,91, p<0,05) i p oziom p ercep cji ukieru nk ow anej (t= -2 ,ll, p<0,03) niż u osób z w ysokim poziom em sam ośw iad o m ości obronnej.

Tabela n r 4. Rozkład w yników w grupach o w ysokim lub niskim poziom ie sam ośw iadom ości indyw idualnej

P ercepcja inspirow ana 659 719 -1,27 0,21

Tabela n r 5. Rozkład w yników w grupach o w ysokim lub niskim poziom ie sam ośw iadom ości zew nętrznej

P ercepcja inspirow ana 392 641 -2,15 0,03

Z tabeli n r 5 w y n ik a, że u osób z w ysokim po zio m em sam o św iad o m o ści ze w n ętrzn ej w ystępuje w yższy p oziom percepcji in sp iro w an ej (t=-2,15, p<0,03) n iż u osób z n isk im po zio m em sam ośw iado m ości zew nętrznej.

Tabela n r 6. Rozkład w yników w grupach o w ysokim lub niskim poziom ie neurotyzm u

P ercepcja u k ieru n k o w an a 595 631 -0,85 0,39

Tabela n r 7. Rozkład w yników w grupach o w ysokim lub niskim poziom ie ekstrawersji

Percepcja inspirow ana 566 541 0,93 0,39

(10)

Z tabeli n r 7 w ynika, że u osób w ysokim poziom em ekstraw ersji w ystępuje w y ż szy poziom percepcji spontanicznej (t=-2,26, p<0,02) niż u osób z n isk im p o zio m em ekstrawersji.

Tabela n r 8. Korelacje zachodzące m iędzy sam ośw iadom ością refleksyjną a percepcją dzieła plastycznego

Rodzaje zm iennych N Tau - K endalla Z p<0,05

Percepcja sp o n tan iczn a

82 0,11 1,71 0,09

Percepcja inspirow ana 82 0,18 2,41 0,01

Percepcja u k ieru n k o w an a

82 0,15 2,06 0,03

Z tabeli n r 8 w ynika, że z w ysokim poziom em sam ośw iadom ości refleksyjnej w spółw ystępuje w ysoki poziom percepcji inspirow anej (Z=2,41, p<0,01) i poziom percepcji ukierunko w anej (Z=2,06, p<0,03).

Tabela n r 9. Korelacje zachodzące m iędzy sam ośw iadom ością o bronną a percepcją dzieła plastycznego

Percepcja sp o n tan iczn a 82 0,16 2,15 0,03

82 0,09 0,96 0,35

Z tabeli n r 9 w yn ika, że z w ysokim poziom em sam ośw iadom ości obronnej w spółw ystępuje w ysoki poziom percepcji spontanicznej (Z=2,15, p<0,03) i poziom percepcji inspirow anej (Z=2,21, p<0,02).

Tabela n r 10. Korelacje zachodzące m iędzy sam ośw iadom ością indyw idualną a percepcją dzieła plastycznego

Percepcja sp o n tan iczn a

82 0,12 1,66 0,09

82 0,09 0,99 0,32

Tabela n r 11. Korelacje zachodzące m iędzy sam ośw iadom ością zew nętrzną a percepcją dzieła plastycznego

(11)

Z tabeli n r 11 w ynika, że z w ysokim poziom em sam ośw iadom ości zew nętrznej w spółw ystępuje w ysoki poziom percepcji inspirow anej (Z=l,81, p<0,05).

Tabela n r 12. Korelacje zachodzące m iędzy neurotyzm em a percepcją dzieła plastycznego

Percepcja u k ieru n k o w an a 82 0,05 0,71 0,46

Z tabeli n r 12 w ynika, że z w ysokim poziom em n eu ro ty zm u w spółw ystępuje w ysoki poziom percepcji spontanicznej (Z=2,09, p<0,03).

Tabela n r 13. Korelacje zachodzące m iędzy ekstraw ersją a percepcją dzieła plastycznego

Rodzaje zm iennych N Tau - K endalla Z p< 0,05

Percepcja u k ieru n k o w an a 82 0,05 0,76 0,42

Z tabeli n r 13 w ynika, że z w ysokim poziom em ekstraw ersji w spółw ystępuje w ysoki poziom percepcji spontanicznej (Z=l,87, p<0,05).

7. DYSKUSJA

M ożna pow iedzieć, że w szystkie postaw ione hipo tezy p o tw ierdziły się tylko częściowo, ale rów nież o trzy m an o w y n ik i nieprzew idyw ane w tym b ad an iu , d o ty czy to szczególnie sam ośw iadom ości obronnej, indyw idualnej i refleksyjnej, a ta k że ekstrawersji.

Jeśli chodzi o stru k tu rę sam ośw iadom ości w percepcji dzieła m alarskiego to na podstaw ie przedstaw ionych b ad a ń m ożna stw ierdzić, że zasadniczą rolę odgryw a sam ośw iadom ość refleksyjna i obronn a, w m niejszym sto pn iu - zew nętrzna, a w żadnym - sam ośw iadom ość indyw idualna. O soby z w ysokim poziom em sa m ośw iadom ości obronnej w percepcji dzieła m alarskiego, jak i w innych zjawi skach psychologicznych, np. percepcja reklam y, zachow ują dystans i sceptycyzm . Potw ierdzają to wcześniejsze bad ania, że osoby, które w ykazują w ysoki poziom lęku, dog m atyzm u i b ra k w iary w siebie, odbierają otaczającą rzeczyw istość w sp o sób bardzo ostrożny. D otyczy to także percepcji dzieła sztuki, do której p od cho dzą niepew nie i z duży m niepokojem , co u tru d n ia ad ekw atną ocenę takiego dzieła i doznaw anie w p ełn i przeżyć estetycznych (H orton , 1979; Śląski i in., w druku).

O soby z w ysokim poziom em sam ośw iadom ości zew nętrznej w trakcie ogląda nia o b razu m ają w yższy poziom percepcji niż osoby z nisk im poziom em sam o św iadom ości zew nętrznej - co p otw ierdza za k ła d an ą hipotezę. M ożna tylko przy pom nieć, że w sam ośw iadom ości zew nętrznej - w myśl teo rii Zaborow skiego (1989) - fun kcjonują różne w zory i n orm y społeczne, co u tak ich osób m oże w zbu dzać poczucie odpow iedzialności i sprzyjać w y ko naniu ró żn orod ny ch zadań. A więc osoby z w ysokim poziom em sam ośw iadom ości zew nętrznej, patrząc na

(12)

dzieło sztuki, m ogą traktow ać je jako jeszcze jedno zadanie, k tóre należy w ykonać w sposób poważny, d o k ład n y i odpow iedzialny.

N a to m iast jeśli chodzi o b ra k w p ły w u p o zio m u sam ośw iad om o ści in d y w id u alnej n a p oziom p ercepcji dzieła plastycznego, m o żn a to w yjaśnić w dw ojaki sp o sób. Po pierw sze, o b ra z dla tych osób m ógł być niezb y t ciekaw y i te nie w y k azały one w iększego zain tereso w an ia. Po w tóre, trz e b a p am iętać , że osoby z w y so k im poziom em sam ośw iadom ości ind y w id u aln ej m o cn o są sk o n cen tro w an e n a sobie i swojej au to prezentacji, w ięc m ało uw agi pośw ięcają tem u , co się w okół nich dzieje. Jak po daje Z aborow ski (1989), fu n k c jo n o w an ie ta k ic h osób m oże p rz eja w iać się w siln ym p o czu ciu o d ręb n o ści i w łasnej tożsam ości. Taki sta n fu n k c jo now an ia pow oduje, że osoby te w pew ien sposób izolują się o d zew n ętrzneg o stan u rzeczy, co m oże sprzyjać tak że dystan so w i do inn ych ludzi lub percepcji dzieła sztuki.

P otw ierdziła się - zgodnie z p rzew idyw aniam i - rola sam ośw iadom ości reflek syjnej w percepcji dzieła m alarskiego. P odobnie jak i p rzy innych problem ach psy chologicznych, np. reklam a, psychoterapia osób uzależnionych (Śląski, 2004), ten rodzaj sam ośw iadom ości odgryw a decydującą rolę. S am ośw iadom ość refleksyjna, która funkcjonuje n a bazie uogólnionych operacji poznawczych, ty p u an aliza czy synteza, pozw ala także na d o k ład n ą i adekw atną analizę dzieła sztuki, co przejaw ia się w w ysokim poziom em percepcji ukierunkow anej. Jest to tak że dow ód n a to, że w arto u w szystkich osób rozw ijać ten rodzaj sam ośw iadom ości, poniew aż u łatw ia jednostce fu nkcjonow anie w każdej sferze życia, naw et ta k wąskiej, jak ą jest p rz e żyw anie estetyczne.

Nie p o tw ierd ziła się h ipoteza dotycząca o d d ziały w an ia n a percepcję dzieła m a larskiego przez zm ien n ą osobow ościow ą - neurotyczność. Poziom neuroty czn ości w badanej populacji nie ró żn icow ał poziom u percepcji dzieła m alarskiego i są to w y n ik i przeciw staw ne d an y m z b a d a ń F u rn h a m a i W alkera (2001). N ato m iast odw ro tn ie było z poziom em ekstraw ersji, k tó ry w badanej populacji różnicow ał poziom i rodzaj percepcji dzieła m alarskiego i d an e są tak że przeciw staw ne w y n i kom z ek sp e ry m en tu F u rn h a m a i W alkera (2001). Jednak trzeb a zauw ażyć, że p o ziom ekstraw ersji nie korelow ał z p rzew idyw anym poziom em percepcji in s p iro wanej, tylko z p oziom em percepcji spontanicznej. M ożna znów w yjaśnić te d ane m ałym zain teresow aniem tych osób ta k im o b razem m alarsk im , ale z psy cho lo gicznego p u n k tu w id zenia m o żn a na nie spojrzeć jeszcze inaczej. M ianow icie, u osób z w ysokim poziom em ekstraw ersji dom inuje w zacho w aniu chęć naw iązyw an ia dobrych k o n tak tó w z in n y m i ludźm i i p o d trzy m y w a n ie do nich p ozy ty w ny ch em ocji (Z aw adzki i in., 1995). Dlatego też osobom ty m m oże być tru d n o sk o n cen trow ać się n a pogłębionej analizie dzieła sztu k i (percepcja inspirow ana) i ich o d biór dzieła m alarskiego ogran icza się tylko do uproszczonej analizy (percepcja spontaniczna). D o datkow ym arg u m e n tem w tej spraw ie m oże być też rodzaj o b ra zu, k tó ry o d stro n y an alizy jakościowej zaw iera wiele d etali n a tu ry sym bolicznej i nierzeczyw istej, co nie ułatw ia n ie k tó ry m osobom - szczególnie ek straw erty kom - adekw atnej ich oceny.

B adania nasze więc są kolejnym dow odem na rzecz istotnej roli, jak ą o dgryw a s tru k tu ra sam ośw iadom ości w życiu każdej jed n o stk i, w m niejszym sto pn iu takiej roli dow odzi s tru k tu ra osobow ości w ujęciu Eysencka.

(13)

Dalsze b ad a n ia p o w in n y iść w k ie ru n k u eksperym entalnej weryfikacji o dd ziały w ania s tru k tu ry sam ośw iadom ości n a poziom i rodzaj percepcji dzieła sztuki. In teresujące byłoby tak że spraw dzenie, jak sam ośw iadom ość czy in ne zm ienne o so bowościowe w pływ ają na percepcję dzieła artystycznego w zależności o d rodzaju sztuki (obrazy, fotografie lub rzeźby).

BIBLIOGRAFIA

B rzeziński, J. (1999). M etodologia badań psychologicznych. W arszawa: PW N. F u rn h am , A., W alker, J. (2001). P ersonality an d judgem ents o f abstract, pop art,

an d rep resen tational paintings. European Journal o f Personality, 1, 57-72.

Landau, M. J„ G reenberg, J. & M artens, A. (2006). W indow s into nothingness: Ter ro r m anagem ent, m eaninglessness, an d negative reactions to m o d ern art. Jour

nal o f Personality and Social Psychology, 6, 879-892.

Leder, H., Belke, В., O eberst, A. (2004). A m odel o f aesthetic appreciation an d aes th etic judgm ents. British Journal o f Psychology, 4, 489-508.

Leontiev, D. (2000). The perception of art: Psychological m echanism s, factors an d processes. Journal o f Russian / East European Psychology, 3, 45+63.

Rudowski, T. (2001). Wybrane zagadnienia współczesnej edukacji plastycznej. W ar szawa: IPSiR.

Rudowski, T. (2004). O percepcji dzieła plastycznego. Artystyczno-estetyczne i ideowe

wartości warunkujące percepcję dzieła plastycznego. W arszawa: IPSiR.

Rump, E. E. (1982). Relationships betw een creativity, arts-orientation, an d aesthetic- preference variables. Journal o f Psychology: Interdisciplinary and Applied. 1, 11-20. Sanocki, W. (1981). Kwestionariusze osobowości w psychologii. W arszawa: PW N. Solso, R. L. (2003). The psychology o f art and the evolution o f the conscious brain.

C am bridge, MA: M IT Press.

Śląski, S., Żylicz, О. P. (2006). The effect o f psychotherapy on self-awareness in in carcerated a n d n o n in carcerated alcoholics: A pilot study. International Journal o f

Offender Therapy and Comparative Criminology, 5, 559-569.

Śląski, S. (2004). B adania em piryczne w ram ach czteroczynnikow ej teo rii sam o św iadom ości. W: L. P ytka, T. R udowski (red.), Samoświadomość i jakość życia. W arszawa: Eneteia, 135-144.

Śląski, S., Jachnis, A., Struś, W. (2007). Samoświadomość konsum entów a postawa

wobec reklamy. Studia Psychologica, 7, s. 75.

Zaborow ski, Z., Oleszkiewicz, Z. (1987). A th eo ry o f in tern a l an d ex tern al self- co n sciousness, Polish Psychological Bulletin, 18, 51-61

Zaborow ski, Z. (1989). Psychospołeczne problem y samoświadomości. W arszawa: PW N.

Zaborow ski, Z. (1994). Współczesne problem y psychologii społecznej i psychologii

osobowości. W arszawa: Profi.

Zaborowski, Z. (1998). Świadomość i samoświadomość człowieka. Warszawa: Eneteia. Zaborow ski, Z., Śląski, S. (2004). C ontents an d form s th eo ry o f self-awareness. Im a 

gination, Cognition and Personality, 3, 99-119.

Zaw adzki, В., Szczepaniak, P., Strelau, J. (1995). D iagnoza psychologiczna pięciu w ielkich czynników osobowości. A daptacja K w estionariusza N EO -FFI C osty i M cC rae do w a ru n k ó w polskich. Studia Psychologiczne, 33, 189-225.