Komunikowanie i poznawanie w językoznawstwie
N a w stęp ie c h c ia ła b y m pow iedzieć, że dla m n ie - z w y k ształcen ia a n g listy i języ
koznaw cy, z zam iło w an ia tłu m a c z a anglojęzycznej lite r a tu ry - p raw d ziw y m zaszczy
te m jest zap ro sz e n ie do u d z ia łu w Z jeźd zie P olonistów , p o św ięco n y m p rzeb u d o w ie w spółczesnej p o lo n isty k i. T ra k tu ję to zap ro sz e n ie jak o c e n n e v o tu m z a u fa n ia dla sąsiadów zza filologicznej m iedzy.
P rz y b ie ra n ie a n g lo s a s k ic h p ó z jest w p r z y p a d k u a n g lis ty rz e c z ą n ie u c h r o n n ą ; m o je w y s tą p ie n ie te ż n ie b ę d z ie o d n ic h w o ln e. N a sw oje u s p r a w ie d liw ie n ie m ogę ty lk o p rz y p o m n ie ć , że w s p ó łc z e s n e m u ję z y k o z n a w stw u e u ro p e js k ie m u w ciąż je s z cze to n i im p u ls n a d a ją b a d a n ia języ k o z n aw có w a n g lo s a s k ic h , o p a rte p rz e d e w s z y stk im n a o d m ia n a c h o jczy steg o języ k a ow ych bad aczy . R e p re z e n to w a n e tu p rz e z e m n ie języ k o z n aw stw o k o g n ity w n e n ie je st w tej m ie rz e w y ją tk ie m . Też p rz y s z ło do E u ro p y zza o c e a n u i te ż - m im o że z a rz u c a a n g lo c e n try z m sw o im k o n k u r e n to m n a ję z y k o z n a w c z y m ry n k u - je st dość a n g lo c e n try c z n e . T y m c z a se m w ie
le z teg o , co w y p ra c o w a n o n a g ru n c ie a n g lo s a s k im a lb o m a o czy w iste sło w ia ń sk ie k o r z e n ie 1, a lb o te ż da się - z p o ż y tk ie m d la o b u s tr o n - p rz e s z c z e p ić n a sło w ia ń sk i g ru n t. A ta k ż e p rz e n ie ś ć n a o b sz a ry s ą s ie d n ic h d y sc y p lin , u p ra w ia n y c h w ra m a c h n a u k h u m a n is ty c z n y c h .
W g ra n ic a c h p rz e w id z ia n y c h d la p u b lik a c j i p o z ja z d o w y c h m a te ria łó w w ż a d n e j m ie rz e n ie da się p o m ie śc ić te m a tu , k tó r y z o sta ł m i „ z a d a n y ” p rz e z o rg a n iz a to ró w Z ja z d u . S ta ra ją c się je d n a k o w m ia rę cało ścio w e jego p rz e d s ta w ie n ie , c h c ia ła b y m zacząć od d w ó ch sp o s trz e ż e ń . O tó ż p o p ie rw s z e , p o rz ą d e k e le m e n tó w w „ ty tu le d n ia ”, do k tó re g o z o sta ło p rz y p is a n e m o je w y s tą p ie n ie , b rz m i: „ M ię d z y k o m u n i
k o w a n ie m a p o z n a w a n ie m ”; c h o d z i z a te m o p o z n a w a n ie p o p rz e z k o m u n ik o w a n ie ,
O powinowactwach m iędzy polskim językoznawstwem tradycyjnym i am erykańskim językoznawstwem kognityw nym mówię szerzej w pracy Kognitywism po polsku - wczoraj l o i dsis, Kraków 2004.
a to z k o le i s u g e ru je r e c e p c j ę ra c z e j n iż p r o d u k o w a n i e k o m u n ik a tów . J e s t to p o d e jś c ie c h a ra k te ry s ty c z n e d la lite r a tu ro z n a w s tw a , k tó r e zaw sze tro sz c z y ło się n ie ty lk o o p o d m io t lite r a c k i, ale i o c z y te ln ik a , p o d c z a s g d y w języ k o z n a w stw ie g łó w n y n a c is k p a d a ł - do n ie d a w n a - n a m ó w iące g o (n a d a w c ę ), k o sz te m s łu c h a c z a (o d b io rcy ). P o d ru g ie , z sa ty sfa k c ją z o b a c z y ła m w p o d ty tu le Z ja z d u n ie „ ję z y k o z n a w stw o ”, lecz „w ied zę o ję z y k u i k u lt u r z e ” . W m o im p r z e k o n a n iu ta e ty k ie ta o d p o w ia d a z a s a d o m now ej p o lo n is ty c z n e j (h u m a n is ty c z n e j? ) e d u k a c ji, w m y śl k tó r y c h p o w in n o się p rz e d e w s z y stk im p rz e k a z y w a ć w ie d z ę n ie o fo r m a l
n y c h c e c h a c h sy s te m u , ale o ty m , c z y m je st w sw ojej n a tu r z e języ k i ja k w p is u je się o n w k u lt u r ę p o s łu g u ją c e j się n im sp o łe c z n o śc i. N a p ła s z c z y ź n ie te o re ty c z n e j a n a lo g ic z n a z m ia n a w n a z e w n ic tw ie n ie w ą tp liw ie sta n o w i o d b ic ie c o ra z p o w sz e c h n ie js z y c h o b e c n ie p r z e k o n a ń n a te m a t w sp ó łc z e sn e g o jęz y k o z n a w stw a , k tó r e d ziś p o sz e rz a o b sz a r w ła sn y c h z a in te re s o w a ń , w łą c z a ją c w sw oje g ra n ic e n ie ty lk o w ie d zę o k u ltu r z e , ale ta k ż e p sy c h o lo g ię , so cjo lo g ię czy a n tro p o lo g ię . T o z k o le i zb liż a ję zy k o z n aw stw o do lite r a tu ro z n a w s tw a ; a s p e k t k u ltu ro w y , z d e fin ic ji w p is a n y w l i te r a tu r ę , s ta je się w te n sp o só b e le m e n te m w s p ó ln y m o b u d y sc y p lin .
W y b ó r p o d sta w o w y c h o g ó ln y c h te m a tó w sk ła d a ją c y c h się n a p ro g r a m o b ra d p le n a r n y c h Z ja z d u je st z a te m d la m n ie o czy w isty m w y ra z e m d ą ż e n ia do in te g ra c ji - w r a m a c h p rz e b u d o w a n e j p o lo n is ty k i - tr z e c h u w a ż a n y c h d o tą d za o d rę b n e d y s
c y p lin h u m a n is ty c z n y c h : lite r a tu ro z n a w s tw a , ję z y k o z n aw stw a i k u ltu ro z n a w s tw a , o raz ic h w b u d o w a n ie - w z re fo rm o w a n e j i „ s to so w a n e j” fo rm ie - w sy ste m p o lo n i
sty czn ej e d u k a c ji. Z d ru g ie j s tro n y je d n a k , z a z n a c z o n y w ty tu le p o d z ia ł, a ta k ż e p o rz ą d e k , w ja k im owe d y s c y p lin y z o sta ły w y m ie n io n e p rz e z o rg a n iz a to ró w Z ja z d u , o d p o w ia d a ją is tn ie ją c e m u s ta n o w i rzeczy: z a ró w n o w d z ie d z in ie te o r e ty c z n y c h b a d a ń n a u k o w y c h , ja k i w p ra k ty c z n y m z a s to s o w a n iu ic h w y n ik ó w (na p rz y k ła d w p r o g r a m a c h h u m a n is ty c z n e g o k s z ta łc e n ia u n iw e rs y te c k ie g o ) n a d a l u tr z y m u je się p o s tu la t o d rę b n o ś c i i a u to n o m ii p o sz c z e g ó ln y c h d y sc y p lin . J e s t on sz c z e g ó ln ie w y ra ź n y w o d n ie s ie n iu do u św ięco n eg o d łu g ą tra d y c ją d y c h o to m ic z - n e g o p o d z ia łu n a „ lite r a tu ro z n a w s tw o ” i „ ję z y k o z n a w stw o ” . N a to m ia s t w y su w a
n y je d n o c z e ś n ie - w ty m sa m y m p o d ty tu le - p o s tu la t p o łą c z e n ia w ie d z y o ję z y k u z w ie d z ą o k u ltu r z e z a p o w ia d a p r z e s u n ię c ie p u n k tu c ię ż k o śc i w ję z y k o z n a w stw ie - z a p e w n e n ie ty lk o sto so w a n y m , ale i te o re ty c z n y m - w k ie r u n k u , k tó r y n a jw y ra ź n ie j p ro w a d z i k u ję z y k o z n a w stw u k o g n ity w n e m u . M ój w ła sn y p o s tu la t id z ie je d n a k jeszcze d a le j: lite r a tu ro z n a w s tw o , w ie d z a o ję z y k u i w ie d z a o k u ltu r z e p o w in n y w ejść do s y s te m u now ej p o lo n is ty c z n e j (h u m a n is ty c z n e j? ) e d u k a c ji ra m ię w r a m ię , n a w z a je m się z a p ła d n ia ją c i u z u p e łn ia ją c , b e z p o d ziałó w .
Z p o z y c ji języ k o z n a w c y śle d ząceg o rozw ój w ła sn e j d y s c y p lin y w id a ć w y ra ź n ie , w ja k i sp o só b w c ią g u m in io n e g o p ó łw ie c z a w m ia rę ro z w o ju s t r u k tu r a li z m u (zw łaszcza a m e ry k a ń s k ie g o - p o c z y n a ją c o d b e h a w io ry z m u B lo o m fie ld a p rz e z d y s try b u c jo n iz m H a rris a p o g ra m a ty k i tr a n s fo r m a c y jn o -g e n e ra ty w n e C h o m - sk y ’ego) p rz e p a ś ć m ię d z y „w iedzą o lite r a tu r z e ” i „w iedzą o ję z y k u ” - d w ie m a d y s
c y p lin a m i, d la k tó r y c h języ k i sp o so b y jego u ż y w a n ia sta n o w ią g łó w n y p rz e d m io t b a d a ń - co ra z b a rd z ie j się p o g łę b ia ła , ró w n o c z e śn ie z n a jd u ją c w w yp raco w y w a-
n y c h m o d e la c h co ra z b a rd z ie j oczyw iste u z a s a d n ie n ie . O s ta te c z n ie p rz y p ie c z ę tow ał te n ro z ia m rozw ój g ra m a ty k g en eraty w n y ch . O g ran iczając się do pojedynczego z d a n ia jak o n a jw ię k s z e j je d n o s tk i p o d le g a ją c e j a n a liz ie , g e n e ra ty w is ta m ilc z ą c o z a k ia d a i, że owo z d a n ie , d z ie io „w y id e a liz o w a n e g o ro d z im e g o u ż y tk o w n ik a języ k a ”, k o ń co w y p r o d u k t a lg o ry tm ic z n y c h p r o c e d u r - o d n o si się do j a k ieg o ś o k re ś lo n e g o w y c in k a św iata rzec z y w iste g o , a jego tre ś ć o trz y m u je w p ro c e s ie g e n e ro w a n ia fo rm ę d o sło w n eg o (to jest n ie m e ta fo ry c z n e g o ) p rz e k a z u , z b u d o w a n e g o w e d iu g szty w n y c h re g u i a u to n o m ic z n e j s k ia d n i. W ta k im u ję c iu a k c e n t z k o n ie c z n o śc i m u s ia i p a d a ć n a k o m u n i k o w a n i e o r z e c z y w i s t o ś c i , o d b y w ające się za p o m o c ą k o n w e n c jo n a ln y c h n a rz ę d z i. Ję z y k m e ta fo ry c z n y , p o d sta w o w e tw o rzyw o lite r a tu r y , s ta n o w ii w ty m m o d e lu z a le d w ie p rz e ja w k a p ry ś n e g o o d stę p stw a od re g u i i ja k o ta k i p o z o sta w a ł p o za o b s z a re m ję z y k o z n a w c z y c h ro z w a ż a ń . N a to m ia s t w c e n tr u m z a in te re s o w a n ia lite r a tu ro z n a w s tw a o d p o c z ą tk u le ż a i te k s t lu b g a tu n e k te k s tu , b ę d ą c y o b ra z e m św iata p rz e d s ta w io n e g o (to z n a c z y n ie u tw o rz o n e g o z rz e c z y w is ty c h p o s ta c i i z d a rz e ń ) , a za p o d sta w o w ą c e c h ę ta k ie g o p rz e k a z u zaw sze u z n a w a n o jego m e ta fo ry c z n o ść , cz y li o d e jśc ie o d p rz y ję ty c h „n a co d z ie ń ” se m a n ty c z n y c h i s y n ta k ty c z n y c h k o n w e n c ji. A k c e n t p a d a i z a te m n a p o z n a n i e i p r z e t w a r z a n i e ś w i a t a w lite r a tu r z e i p o p rz e z lite r a tu r ę . T a k a z a s a d n ic z a ro z b ie ż n o ść w s p o jrz e n iu n a p r z e d m io t b a d a ń n ie s p rz y ja ła oczyw iście in te g ra c ji o b u d y sc y p lin , n ie r z a d k o w ręcz u m a c n ia ją c d z ie lą c y je m u r.
N a to m ia s t w o s ta tn ic h d z ie s ię c io le c ia c h , d z ię k i p o w s ta n iu i d y n a m ic z n e m u ro zw o jo w i g ra m a ty k te k s tu , a n a liz y d y s k u r s u i te o r ii a k tó w m o w y p o c z y n io n o w ty m m u r z e p ie rw s z e w yiom y. A le p ra w d z iw y p rz e io m n a s tą p ii w m o im p rz e k o n a n iu d o p ie ro z ro z w o je m - w la ta c h s ie d e m d z ie s ią ty c h X X w ie k u - te o r ii języ k a, k tó r ą p rz y ję io się nazy w ać (w sp o só b dość n ie p re c y z y jn y , a c z a se m w ręcz m y lą c y 2)
„ k o g n ity w iz m e m ” . Jęz y k o z n a w stw o k o g n ity w n e m ie śc i się w p ra w d z ie w s z e ro k im n u rc ie n a u k o k re ś la n y c h w sp ó ln ą n azw ą „ n a u k k o g n ity w n y c h ” (cognitive sciences), ale n ie n a le ż y go u to ż s a m ia ć a n i z n a u k a m i k o g n ity w n y m i sensu stricto, czy li z li n g w isty k ą o b lic z e n io w ą czy b a d a n ia m i n a d sz tu c z n ą in te lig e n c ją , a n i z k o g n ity w i
z m e m te o r ii C h o m s k y ’ego, k tó r y z re s z tą sta i się g ió w n y m im p u ls e m do n a r o d z in ję z y k o z n aw stw a k o g n ity w n e g o w w y d a n iu G e o rg e ’a L a k o ffa i R o n a ld a L a n g a c k e - r a 3. P o d o b n ie ja k w g e n e ra ty w iz m ie C h o m s k y ’ego, p r z e d m io te m z a in te re s o w a n ia ję zy k o z n aw cy re p re z e n tu ją c e g o tę o r ie n ta c ję s ta ją się p ro c e s y z a c h o d z ą c e w lu d z k im u m y śle , ale p o d c z a s g d y w te o r ii C h o m s k y ’ego k o g n ity w iz m o z n acza s p ro w a d z e n ie b a d a n ia n a d ję z y k ie m do b a d a n ia lu d z k ie g o u m y s i u, języ k o z n aw stw o k o g n ity w n e u to ż s a m ia b a d a n ie języ k a z b a d a n ie m lu d z k ie g o p o z n a n i a ,
T. Krzeszowski O znaczeniu przymiotnika „kognitywny”, w: Podejścia kognitywne
w lingwistyce, translatoryce i glottodydaktyce, red. F. Grucza, M. Dakowska, W arszawa 1997, s. 23-32. '
E. Tabakowska Gramatyka i obrazowanie. Wprowadzenie do językoznawstwa kognitywnego, l o Kraków 1995.
a w ięc w łącza w sferę sw o ich z a in te re s o w a ń ta k ż e p ro c e s y p e rc e p c ji i p rz e tw a r z a n ia in f o rm a c ji o raz o g ó ln ą w ie d z ę czło w ie k a o o ta c z a ją c y m go św iecie.
R ozw ój te o r ii k o g n ity w n e j w ję z y k o z n a w stw ie o z n a c z a ł ew o lu cję sp o s o b u m y ś
le n ia o ję z y k u i w ie d z y o ję z y k u ; w e fek cie w y ło n ił się sy s te m p o ję ć , w a rto ś c i i z a ło ż e ń m e to d o lo g ic z n y c h , k tó r y d z iś n a le ż a ło b y ju ż , za K u h n e m 4, n azw ać n o w y m p a ra d y g m a te m w języ k o z n a w stw ie . R o z w a ż a n ia K u h n a n a te m a t s tr u k tu r y re w o lu c ji w n a u c e są ju ż d z iś w w ie lu a s p e k ta c h n ie c o p r z e s ta r z a łe 5, ale w og ó l
n y c h z a ry s a c h to , co się d z ie je w e w sp ó łc z e s n y m ję z y k o z n a w stw ie e u ro p e js k im i a m e r y k a ń s k im z p e w n o śc ią z a s łu g u je n a m ia n o „ re w o lu c ji k o g n ity w n e j” a ta c o ra z p o w sz e c h n ie j d z iś u ż y w a n a e ty k ie ta n a w i ą z u j e - ¿ w ia n ie lu b explicite - w ła śn ie do ro z w a ż a ń K u h n a n a te m a t c e c h p a r a d y g m a tu w n a u c e . O d w o łu ją c się z a te m do ow ego p a ra d y g m a tu , m o ż n a b y w y ró ż n ić k ilk a z a s a d n ic z y c h asp e k tó w ; p o n iż e j z o s ta ły o n e sfo rm u ło w a n e jak o k o n k r e tn e obszary, w k tó ry c h n a s tę p u je (lu b już n a s tą p iło ) K u h n o w sk ie „ p rz e s u n ię c ie p a r a d y g m a tu ”, czy li p rz e jś c ie o d p a ra d y g m a tu sta re g o do now ego.
Po p ie rw s z e , b ę d z ie to p rz e c h o d z e n ie o d c z ę ś c i d o c a ł o ś c i : p o sz c z e g ó ln e e le m e n ty b a d a n e g o sy s te m u , n a w sz y s tk ic h jego p o z io m a c h - od fo n o lo g ii p o s e m a n ty k ę - n ie są ju ż p o jm o w a n e jak o iz o lo w a n e a u to n o m ic z n e je d n o s tk i; te ra z są to raczej ro z p o z n a w a ln e p ra w id ło w o ś c i w y stę p u ją c e w sie c i w sp ó łz a le ż n o ści. P rz y ję c ie ta k ie g o z a ło ż e n ia p o c ią g a za sobą is to tn e k o n se k w e n c je m e to d o lo g iczn e : iz o la c ja ta k ie g o czy in n e g o e le m e n tu (k o n ie c z n a c h o ć b y z p o w o d u te c h n ic z n y c h o g ra n ic z e ń sam eg o o p isu ) p o ró w n y w a n a jest do c h ir u rg ic z n e g o z a b ie g u a m p u ta c ji (ang. truncation). K a te g o rie i e le m e n ty k a te g o r ii le k s y k a ln y c h , a ta k ż e k a te g o r ii g ra m a ty c z n y c h , n ie w y k a z u ją c e c h , k tó r e d a ło b y się im p rz y p is a ć n a sta łe ; d o ty c z y to s y s te m u d e ik s y (tra d y c y jn ie u w a ż a n e j za o b sz a r języ k a n a js il
n ie j u w a ru n k o w a n y k o n te k s te m w y p o w ied zi) w ta k im s a m y m s to p n iu ja k , na p rz y k ła d , p o ję c ia n ie o k re ś lo n o ś c i. Z n a c z e n ie s ta je się z a te m fu n k c ją k o n te k s tu , r o z u m ia n e g o jak o z b ió r z a ło ż e ń k o n ie c z n y c h do z ro z u m ie n ia o k re ś lo n e j w y p o w ie
d z i6. S koro z aś owe k o n te k s ty is tn ie ją n ie w z e w n ę trz n y m św iecie, lecz w u m y s ła c h u ż y tk o w n ik ó w języ k a , to w k s z ta łto w a n iu się z n a c z e ń ro lę z a s a d n ic z ą od g ry w a p o z n a ją c y u m y sł. M e to d o lo g ic z n ą k o n se k w e n c ją ta k ie g o h o listy c z n e g o ro z u m ie n ia s y s te m u s ta je się z a ta rc ie g ra n ic y m ię d z y s e m a n ty k ą i p ra g m a ty k ą : języ k o z n aw ca ze sz k o ły L a k o ffa i L a n g a c k e ra p o w ie, że g ra n ic ę tę w y zn acza (s z tu c z n ie ) sa m b a d acz - n a w ła sn e p o tr z e b y i z p o w o d u w ła sn y c h te c h n ic z n y c h o g ra n ic z e ń . T akże k o m p o n e n ty języ k a w y ró ż n ia n e w s tr u k tu r a liz m ie ja k o a u to n o m ic z n e części sys
te m u - fo n o lo g ia , m o rfo lo g ia , s k ła d n ia , s e m a n ty k a i le k s y k o n - tw o rz ą sw o iste k o n tin u u m , p e łn ią c w s p ó ln ie p o d sta w o w ą fu n k c ję języ k a , ja k ą je st sy m b o lizo w a-
4/ T. K uhn The Structure o f Scientific Revolutions, Chicago 1970.
M. Kotkowski Aktualność myśli naukosnawcsej Thomasa S. Kuhna, „Alma M a ter”
grudzień-styczeń 2004/2005 n r 66-67, s. 37-39.
6/ F. Ungerer, H-J. S ch m id T n Introduction to Cognitive Linguistics, Londyn/N ow y Jork 1996, s. 45. ^
n ie tre śc i. Z a sa d a ta o b o w ią z u je n a k a ż d y m p o z io m ie - od je d n o s tk i (k tó rą L a n - g a c k e r d e fin iu je jak o „ p o zn aw czą r u t y n ę ”) p o te k s t, k tó re g o in te r p r e ta c ja n ie d a je się z re d u k o w a ć do n a jd łu ż s z e j n a w e t lis ty „ s k ła d n ik ó w ” .
D ru g ie z k o le i p rz e jśc ie , o d s t r u k t u r y d o p r o c e s u , k aże w id zieć s tr u k tu r y języka n ie jak o gotow e obiekty, lecz jak o p rz e ja w y leżą cy ch u ic h p o d sta w p ro cesó w p o zn aw czy ch - w o d ró ż n ie n iu o d m n ie j lu b b a rd z ie j a lg o ry tm ic z n y c h p ro cesó w d e ry w acy jn y ch . Z a ta rc ie o b o w iązu ją cej od czasów de S a u ss u re ’a ostrej g ra n ic y m ię d z y sy n c h ro n ią i d ia c h ro n ią w b a d a n ia c h n a d ję z y k ie m (por. k o g n ity w i- sty czn y slo g an „ s y n c h ro n y -in -d ia c h ro n y ”7 u k a z u je w h isto ry c z n e j ciąg ło ści „z a g u b io n e m o ty w a c je ” 8 , s y s te m a ty c z n ie o d w o łu jąc się do czynników , k tó re z p o w o d ze
n ie m m o ż n a o k reślić m ia n e m „w iedzy o k u lt u r z e ” . T ak ie s p o jrz e n ie p o ciąg a za sobą - b lis k ie ja k sądzę w sp ó łc z e s n e m u b ad a c z o w i lite r a tu r y - p rz e jśc ie o d staty czn eg o p o ję c ia k o n te k s tu do d y n a m ic z n e g o p o ję c ia k o n te k s tu a liz a c ji, w czasie k tó re j n a s tę p u je w p ro c e sie k o m u n ik a c ji językow ej n e g o c jo w a n ie z n aczeń .
E fe k te m p rz e jś c ia „ o d s t r u k tu r y do p ro c e s u ” je st p o s tu la t p o w sta w a n ia w lu d z k im u m y ś le s t r u k tu r p o z n a w c z y c h m a ją c y c h k s z ta łt k a te g o r ii p ro to ty p o w y c h i sie c io w y ch , o p a rty c h n a m o d e lu w y p ra c o w a n y m p rz e z p sy c h o lo g ó w p o z n a w c z y c h 9.
S tr u k tu r y s e m a n ty c z n e z n a jd u ją o d b ic ie w s t r u k tu r a c h języ k a , k tó ry ta k ż e p o w sta je i ro z w ija się w o p a rc iu o z a sa d ę p ro to ty p u . W a rto w ty m m ie js c u d o d a ć , że w e d łu g k o g n ity w istó w i p sy c h o lo g ó w p o z n a w c z y c h k a te g o r ie p ro to ty p o w e i sie c io w e w y ró ż n ia się p o z a i w o d r ó ż n i e n i u o d , a ni e z a m i a s t k a te g o rii a ry s to te le so w sk ic h , ja k c h c ie lib y n ie k tó rz y z a c ie trz e w ie n i k ry ty c y tej te o r ii. K a te g o rie a ry s to te le so w sk ie są d z ie łe m e k sp e rtó w (n a le ż ą tu n a p rz y k ła d w sz e lk ie n a u kow e ta k s o n o m ie ), p o d c z a s g d y k a te g o r ie p ro to ty p o w e to k a te g o rie życia co
d z ie n n e g o , tw o rz o n e p rz e z „ n a iw n y ” u m y s ł w k o n fr o n ta c ji z o ta c z a ją c ą czło w ie k a rz eczy w isto ścią.
O s ta tn ia is to tn a z m ia n a to p rz e jś c ie o d w i e d z y o b i e k t y w n e j d o w i e d z y e p i s t e m i c z n e j . Je s t o n a w y n ik ie m k o n fr o n ta c ji p o ję c ia „w ie
d z a ” z p o ję c ie m „w ied ząceg o ” : sk o ro w szelk a w ie d z a m a „w tl e ” osobę w ie d z ą c e g o (lu b o soby), to n a le ż y p rz y ją ć , że je st to z k o n ie c z n o ś c i w ie d z a s u b ie k ty w n a . W efe k c ie (a ta k ż e w zg o d z ie z dw o m a w c z e śn ie jsz y m i z a ło ż e n ia m i), m ó w iąc o p o z n a n iu , n a le ż y p rz y ją ć z a sa d ę k o n s tru k ty w is ty c z n ą : w ie d z a to sp o só b tw o rz e n ia n a sz e g o św ia ta , n a to m ia s t języ k je st sp o so b e m , w ja k i o ty m św iecie m ów im y.
W e d łu g k o g n ity w isty c z n e g o slo g a n u „to , co w id zim y , za le ż y od teg o , ja k p a tr z y m y ” (w hat w e see depends on how w e look). W obec teg o re la ty w iz m n ie je st ju ż d la ję zy k o zn aw cy a n a te m ą , a w m ie js c e n ie o s ią g a ln e g o sc je n ty sty c z n e g o id e a łu o b ie k ty -
99 Thirty years o f linguistic revolution. Studies in honour o f René Dirven on the Occasion o f his sixtieth birthday, red. M. Pütz, A m sterdam /F iladelfia 1992.
„Stary” paradygm at to strukturalizm w wersji transform acyjno-generatyw nej; nowy można by zapewne określić m ianem p oststrukturalizm u, gdyby nie fakt, że jego trzon stanowi klasyczny strukturalizm europejski stworzony przez de Saussure’a.
3 9/ p Ungerer, H-J. S ch m id tT n Introduction..., s. 1-113.
w iz m u w s e m a n ty c e p o ja w ia się b a rd z ie j r e a ln y (choć w p ra k ty c z n y m z a sto so w a n iu , n ie s te ty , o w iele m n ie j e le g a n c k i) p o s tu la t in te rs u b ie k ty w iz m u . Z g o d n ie z k la s y c z n y m ju ż s lo g a n e m tw ó rc y k o g n ity w isty c z n e j te o r ii języ k a R o n a ld a W . L a n g a c k e ra , języ k (z a ró w n o le k s y k o n , ja k ¿ g ra m a ty k a ) s ta je się o d b ic ie m o b ra z u św ia ta , w k tó r y m to , co je d n o s tk o w e m ie sz a się z ty m , co w sp ó ln e d la w sz y stk ic h u ż y tk o w n ik ó w . Z n a c z e n ie je st z a te m (czyjąś) k o n c e p tu a liz a c ją teg o , co p o s trz e g a n e , a - ja k g io si k la s y c z n y ju ż slo g a n L a n g a c k e ra - „ g ra m a ty k a siu ż y o b ra z o w a n i u ” i n ie ja k o „ w c h ia n ia ” d a n ą k u ltu rę .
S p ro w a d z a ją c b o g actw o re f le k s ji z w o le n n ik ó w no w eg o s p o jrz e n ia n a język i jego p o z n a w c z o -k o m u n ik c y jn e a s p e k ty do k ilk u k r ó tk ic h fra z , m o ż n a b y z a p e w n e p o w ie d z ie ć , że - w k o n te k ś c ie o b e c n y c h ro z w a ż a ń - n a jb a r d z ie j z n a c z ą c e o k a z a ły się tr z y p o d sta w o w e p o stu la ty . Po p ie rw s z e , g ió w n y m p r z e d m io te m z a in te r e so w an ia b a d a c z a języ k a p o w in n a być n ie a u to n o m ic z n a s k ia d n ia (jak c h c ie li g en e- ra ty w iśc i), lecz z in te g ro w a n a z p o z o s ta ły m i k o m p o n e n ta m i n ie a u to n o m ic z n a se m a n ty k a . P o d ru g ie , p o d sta w o w y m m e c h a n iz m e m d z ia ła n ia lu d z k ie g o u m y s iu w jego k o n fr o n ta c ji ze św ia te m są m e c h a n iz m y p o z n a w c z e rz ą d z ą c e m e to n im ią i m e ta fo rą , co z n a jd u je sz e ro k ie o d b ic ie w s tr u k tu r z e języ k a n a tu r a ln e g o . Z d a n ie m k o g n ity w istó w , b e z m e to n im iz a c ji i m e ta fo r y z a c ji p o z n a n ie św iata b y io b y n ie m o ż liw e , p o n ie w a ż są to z ja w isk a o c h a ra k te rz e u m y sło w y m , d o ty c z ą c e n ie sp o sobów m ó w ie n ia , lecz p o d sta w o w y c h m e c h a n iz m ó w lu d z k ie g o m y ś le n ia i p o z w a la ją c e n a k ia d a ć s t r u k tu r y d o m e n b e z p o ś re d n ie g o fizy czn eg o p o z n a n ia n a d o m e n y a b s tra k c y jn e . P o s tu la t te n z n a la z i n a jp e łn ie js z y w y raz w k o le jn y m p ro p a g o w a n y m p rz e z k o g n ity w istó w h a ś le , k tó r e m ó w i o „ u c ie le ś n io n y m z n a c z e n iu ” (por. ang.
body in the m in d 10): b e z p o ś r e d n ie d o z n a n ia lu d z k ie g o c ia ia w k o n ta k c ie ze św ia te m fiz y c z n y m s ta ją się ź ró d ie m m e to n im ic z n y c h i m e ta fo ry c z n y c h ro z s z e rz e ń , o b e j
m u ją c y c h d o m e n y p o z n a w c z e o co ra z w y ższy m s to p n iu a b s tra k c ji. W efek cie w szyscy n a co d z ie ń b e z u s ta n n ie m ó w im y m e ta fo r a m i, p o n ie w a ż m e ta fo r a m i m y ślim y .
Po trz e c ie w re sz c ie , lu d z ie u ży w ają języ k a n ie ty lk o - a m o że n a w e t n ie p rz e d e w s z y stk im - do m ó w ie n ia o ty m , co się n azy w a „ św ia te m rz e c z y w is ty m ” : św iat, k tó r y m o ż n a b y za L a n g a c k e r e m 11 n azw ać „ w irtu a ln ą rz e c z y w is to śc ią ”, a za lite r a tu ro z n a w c z ą tra d y c ją - „ św ia te m p rz e d s ta w io n y m ”, jest p e łn o p r a w n y m o b sz a re m językow ej k o m u n ik a c ji - k o m u n ik a c ji c o d z ie n n e j, p o to c z n e j, „ n ie lite r a c k ie j” . W je d n e j ze sw o ich p ro g ra m o w y c h p ra c tw ó rc a k o g n ity w n e j te o r ii g ra m a ty k i R o n a ld L a n g a c k e r stw ie rd z a (z n ie ja k im z d z iw ie n ie m ), co n a s tę p u je : „ Je ś li ju ż ra z z a c z n ie się sz u k a ć fik c ji w ję z y k u , n a ty c h m ia s t się o k a z u je , że m o ż n a się n a n ią n a tk n ą ć d o sło w n ie w s z ę d z ie ” 12. W szyscy n ie u s ta n n ie b u d u je m y św ia ty p rz e d s ta w io -
1112 M. Johnson The Body in the Mind: The Bodily Basis o f Meaning, Imagination and Reason, C hicago 1987.
R. Langacker Virtual reality, „Studies in the L inguistic Sciences” 1999 vol. 29 n r 2, s. 77-108.
122 Tamże, s. 101. Przekład mój - E.T.
n e - w y b ie ra ją c ta k i a n ie in n y a s p e k t c z a so w n ik a , o p ra w ia ją c w y p o w ied ź w o k re ś lo n ą r a m ę m o d a ln ą , u ży w ając c z a su p rz e s z łe g o , tr y b u ro z k a z u ją c e g o czy w y
g ła sz a ją c z d a n ie w y ra ż a ją c e „ p ra w d ę u n iw e rs a ln ą ” .
N ie m o że z a te m d ziw ić, że w c e n tr u m d z isie j szy ch b a d a ń języ k o z n a w c z y c h z n a la z ło się sz e re g z a g a d n ie ń z a re z e rw o w a n y c h d o ty c h c z a s d la lite r a tu ro z n a w s tw a . O k a z u je się b o w ie m , że w k o n fr o n ta c ji z ję z y k ie m b a d a c z , k tó r y z d ecy d o w ał się p rz y ją ć pow yższe p o s tu la ty , z a d a je so b ie d o k ła d n ie to sa m o p y ta n ie , k tó r e „o d z aw sz e ” z a d a w a li so b ie b a d a c z e lite r a tu ry : „C o a u to r c h c ia ł p rz e z to p o w ie d z ie ć ? ” . P y ta m y w ięc z a ró w n o o p o z n a w a n ie , ja k i o k o m u n ik a c ję , a z a s a d n ic z e p y ta n ie sp ro w a d z a się do s z e re g u p y ta ń b a rd z ie j szczegółow ych: o o b ra z św ia ta , k tó r y jest n ie u c h r o n n ie o b ra z e m św iata p rz e d s ta w io n e g o , o raz o p u n k t w id z e n ia , k tó r y jest k s z ta łto w a n y p rz e z o k re ś lo n e s t r u k tu r y g ra m a ty c z n e i k tó r y z k o le i d e fin iu je p o staw ę m ó w iące g o p o d m io tu - o d u sy tu o w a n ia p r z e s trz e n n e g o p o id e o lo g ię i a k s jo lo g ię - a ta k ż e o s to p ie ń u p o d m io to w ie n ia , czy li s to p ie ń o b e c n o śc i p o d m io tu m ó w iące g o w w y p o w ied zi, k tó r y je st k s z ta łto w a n y p rz y u ż y c iu o k re ś lo n y c h w y k ła d n ik ó w językow ych. M ó w iąc ję z y k ie m lite ra tu ro z n a w c y , ję z y k o z n aw ca p y ta o „ śla d y a u to r a w te k ś c ie ”, k tó r e p rz y b ie ra ją o k re ś lo n e g ra m a ty c z n e k sz ta łty . A le jest to ta k ż e p y ta n ie o m e to n im ię i m e ta fo rę - tr a k to w a n e d o ty c h c z a s p rz e d e w s z y stk im jak o p o d sta w a fig u r re to ry c z n y c h - k tó r e p o d d a n e z m ie n io n e m u o g ląd o w i u ja w n ia ją sw oją o b ecn o ść n a w s z y stk ic h p o z io m a c h języ k a , sta ją c się je d n o c z e ś n ie d ro g ą do w y ja ś n ie n ia p o d sta w o w y c h zja w isk s e m a n ty c z n y c h . W k o n te k ś c ie b a d a ń n a d m e to n im ią i m e ta fo rą c o ra z częściej p o w ra c a te ż p y ta n ie o iko- n ic z n o ś ć , n ie s łu s z n ie z re d u k o w a n ą p rz e z s tru k tu r a lis tó w do tr y w ia ln y c h p r z y p a d k ó w o n o m a to p e i i do n ie u c h w y tn e g o z p o z y c ji n a u k i z ja w is k a sy m b o liz m u d ź w ię ków. Jęz y k o z n a w c y d o w o d zą, że w d ia c h r o n ic z n y m ro z w o ju języ k a ik o n ic z n o ść sto p n io w o s ta je się c ech ą s y s te m u (m o ty w u ją c ą , n a p rz y k ła d , szyk w y razó w w z d a n iu ) , ale o p is u ją ta k ż e ik o n ic z n o ść n ie s y ste m o w ą ja k o c e c h ę in d y w id u a ln y c h te k stów, k tó re w y p a d a n azw ać lite r a c k im i p a r excellence, m im o że n a ogół n ie m ie s z czą się w ra m a c h tra d y c y jn e j lite r a c k ie j g en o lo g ii. B ęd zie to ta k ż e p y ta n ie o s t r u k tu r ę n a r r a c ji, g d z ie tr a d y c y jn e ro z r ó ż n ie n ia m ię d z y a u to r e m k o n k re tn y m i w e- w n ą trz te k s to w y m a n a r r a to r e m z n a jd u ją b e z p o ś r e d n ie p rz e ło ż e n ie n a o k re ś lo n e k a te g o rie g ra m a ty c z n e , p y ta n ie o u k ła d f ig u r a - tło , is to tn y p rz y u s ta la n iu fu n k c ji s y n ta k ty c z n y c h w o b rę b ie w y p o w ie d z i, a je d n o c z e śn ie p rz y w o łu ją c y tra d y c y jn e p o ję c ia p ie rw s z o - i d ru g o p la n o w o ś c i, czy w re sz c ie p y ta n ie o k o n te k s t, k tó r y w p ra g m a ty c z n y c h b a d a n ia c h te k s tu i d y s k u r s u co ra z częściej o d w o łu je się (choć p rz e w a ż n ie ty lk o im plicite) do p o ję ć p rz y w o d z ą c y c h n a m y śl B a c h tin o w sk ą d ialo - g iczn o ść słow a i te o r e ty c z n o lite ra c k ą k a te g o rię in te rte k s tu a ln o ś c i.
P o d su m o w u ją c tę - z k o n ie c z n o śc i b a rd z o k ró tk ą - listę w sp ó ln y c h o b szaró w b a daw czych je d n y m k ró tk im z d a n ie m , m o ż n a b y p o w ied zie ć, że zjaw isk a, k tó re d o ty ch cz as sta n o w iły w y łączn y p rz e d m io t b a d a ń lite ra c k ic h , sto p n io w o , n ie ja k o n a n a sz y c h oczach, sta ją się e le m e n ta m i g ra m a ty c z n e g o o p is u języka. Są one p rz y ty m ro zw ażan e w sz e ro k im h is to ry c z n y m i k u ltu ro w y m k o n te k ś c ie , co ta k ż e p rz y czy n ia się do z m n ie js z e n ia m e to d o lo g ic z n e j p rz e p a ś c i m ię d z y o b iem a d y sc y p lin a m i.
P o d o b n ie jak w spółczesne te o rie lite ra tu ry , k o g n ity w isty czn a te o ria języka za
k ła d a {explicite lu b implicite) is tn ie n ie p ro cesu , o b ejm u jąceg o trz y podstaw ow e fazy:
p e r c e p c j ę , k o n c e p t u a l i z a c j ę (czyli tw o rzen ie tre śc i pojęciow ych) i e k s p r e s j ę (czyli n a d a w a n ie ow ym tre śc io m określonej fo rm y p rzek azu ).
Językoznaw ca m u s i oczyw iście w ty m m ie js c u zadać sobie p y ta n ie o u n iw ersalia.
W p ro cesie p e r c e p c j i asp e k ty u n iw e rsa ln e (czyli w y n ik ające z b iologicznego w yposażenia lu d zk ieg o ciała i m ózgu) łączą się z a sp e k ta m i u w a ru n k o w a n y m i k u ltu row o, n a to m ia s t k o n c e p t u a l i z a c j ę - w p ew n y m ty lk o zak resie n a rz u c o n ą p rz e z n a tu r ę otaczającej człow ieka rzeczyw istości - m o d y fik u ją b a rd z ie j lu b m n iej in d y w id u a ln e cech y p o zn ają ceg o p o d m io tu , stanow iące sw oisty - i n ie u c h ro n n ie su b ie k ty w n y - filtr. J a k w iad o m o , b a d a n ie m ta k ic h filtró w z a jm u je się an tro p o lo g ia k u ltu ro w a oraz - w sposób ściślej u k ie ru n k o w a n y na s tru k tu r ę języka - etn o sk ład - n i a 13. Z k o g n ity w isty czn y ch ro zw ażań n a d m e ta fo r ą 14 z ro d ziła sięteo ria, w m yśl k tó rej c z y n n ik i „ u n iw e rs a ln e ” w a ru n k u ją p o w stan ie sch em aty czn ej i często a b stra k c y j
nej m e ta fo ry pojęciow ej, k tó ra n a s tę p n ie uszczegółow ia się n a tysiące sposobów, p rz y b ie ra ją c k sz ta łt m e ta fo ry jed n o razo w ej, w yposażonej w k u ltu ro w e u w a ru n k o w a n ia i w sposób n ie u n ik n io n y u w ik łan ej we w łasn y język etniczny.
Z a p o ś r e d n ic tw e m e k s p r e s j i w re sz c ie , sta n o w ią c e j o s ta tn ie ogniw o całe g o p ro c e s u , b e z p o ś r e d n io d o s tę p n e d la o d b io rc y (ale i d la b a d a c z a ), odbyw a się w łaściw e k o m u n i k o w a n i e .
A z a te m , a b y so b ie o d p o w ie d z ie ć n a p y ta n ie , „co a u to r c h c ia ł p rz e z to p o w ie d z ie ć ”, n a le ż y p rz e ś le d z ić tę se k w en cję w o d w ro tn y m k ie r u n k u , czy li n a p o d sta w ie
„g o to w eg o ” p rz e k a z u sp ró b o w ać o d tw o rzy ć k o n c e p tu a liz a c ję o raz jej k u ltu ro w e i p sy c h o lo g ic z n e u w a ru n k o w a n ia , d o c h o d z ą c o s ta te c z n ie do p o z n a n ia sam eg o p r o c e su p o z n a w a n ia . W o s ta te c z n y m r o z r a c h u n k u z a te m (cy tu jąc słow a je d n e g o z tw ó rcó w ję z y k o z n aw stw a k o g n ity w in e g o , Jo h n a T a y lo ra ), b a d a n ie języ k a jak o n a rz ę d z ia k o m u n ik a c ji s ta je się b a d a n ie m lu d z k ie g o p o z n a n ia .
Is to tą k o m u n ik a c ji i k o m u n ik o w a n ia jest je d n a k in te ra k c ja m ię d z y u c z e s tn ik a m i p ro c e s u p rz e k a z y w a n ia in fo rm a c ji. P o w staje z a te m p y ta n ie - is to tn e z p u n k tu w id z e n ia b a d a c z a języ k a - o to , ja k re la c ja p e r c e p c ja -k o n c e p tu a liz a c ja -e k s p re s ja p rz e d s ta w ia się z p o z y c ji m ó w iące g o (p o d m io tu ), a ja k z p o z y c ji m y śląceg o o d b io r
cy. W o d r ó ż n ie n iu o d b a d a ń lite r a tu ro z n a w c z y c h i k u ltu ro z n a w c z y c h , „ tw a rd e ” ję z y k o zn aw stw o - w ty m ta k ż e k o g n ity w iz m - do n ie d a w n a n ie z b y t się in te re so w a ło o d b io rc ą (to je st re c e p c ją językow ego p rz e k a z u ) . A le w y su w a n y o d k il k u n a s t u la t p o s tu la t w łą c z e n ia p ra g m a ty k i języ k o z n aw czej w o b sz a r b a d a ń n a d ję z y k ie m p rz y n o s i ju ż w ty m z a k re s ie p ie rw s z e w y m ie rn e w y n ik i (na p r z y k ła d b a d a n ia p ro cesó w
„ n e g o c jo w a n ia ” z n a c z e ń w p rz e b ie g u d ia lo g u ).
1 -2 Por. A. W ierzbicka Etnoskładnia i filozofia gramatyki, w: tejże Język - umysł - kultura, W arszawa 1999, s. 341-401 i Ethnosyntax. Explorations in Grammar and Culture, red. N.J. Enfield, Oxford.
14/ Por. na przykład klasyczną już pracę: G. L akoff Women, Fire and Dangerous Thinks, Chicago 1987.
n ie n iu o d „języ k a lite r a c k ie g o ” czy „jęz y k a a rty s ty c z n e g o ” o s ta te c z n ie tr a c i sen s, a w sp ó ln y p r z e d m io t sw o ich b a d a ń d w ie p o k re w n e w g ru n c ie rz e c z y d y s c y p lin y z a c z y n a ją d o strz e g a ć w sz e ro k o p o ję ty m k o n te k ś c ie k u ltu ro w y m , k tó r y w is to tn y sp o só b w a ru n k u je lu d z k ie p o z n a n ie . P o z n a w a n i e w y raża się p o p rz e z języ k , k tó r y słu ż y k o m u n i k o w a n i u - z a ró w n o ja k o sy ste m , ja k i ja k o n a rz ę d z ie tw o rz e n ia p o je d y n c z y c h te k s tó w i ic h g a tu n k ó w , ta k ż e lite r a c k ic h w tra d y c y jn y m lite r a tu ro z n a w c z y m r o z u m ie n iu teg o te r m in u . D la języ k o z n a w c y p ro w a d z ą c e g o b a d a n ia w ra m a c h z a ło ż e ń te o r ii k o g n ity w isty c z n e j te k s t s ta je się w ięc ty m sa m y m , czy m zaw sze b y ł d la b a d a c z a lite r a tu r y : o d g ra n ic z o n ą od k o n te k s tu (choć od n ie g o z a le ż n ą ) s p ó jn ą c a ło śc ią , p rz y cz y m „ re g u ły sp ó jn o śc i są z m ie n n e ”, a „ ic h o d c z y ta n ie w te k ś c ie jest z a d a n ie m d la o d b io rc y ” 15.
Ż a d n e g o te k s tu - a te k s tu u z n a n e g o za „ te k s t li te r a c k i” w sz c z e g ó ln o śc i - n ie da się a n i św ia d o m ie z in te rp r e to w a ć , a n i ty m b a rd z ie j „ n a u c z y ć ”, je ś li się n ie z ro z u m ie p o d sta w o w y c h m e c h a n iz m ó w p rz e c h o d z e n ia od „ p o z n a w a n ia ” do „ k o m u n i
k o w a n ia ” . Z k o le i d z ia ła n ia ow ych m e c h a n iz m ó w n ie da się w p e łn i p o ją ć , je ś li się n ie sięga do ty c h fo rm k o m u n ik o w a n ia , k tó r e je u ja w n ia ją w n a jw y ż sz y m s to p n iu i w n a jw ię k s z y m s k o n d e n s o w a n iu . I ch y b a w ła śn ie d la te g o języ k o z n a w c y k o g n i
ty w n i - z a ró w n o teo rety cy , ja k i p ra k ty c y - co ra z częściej a n a liz u ją te k s ty p o e ty c k ie. L a n g a c k e ro w sk ie w y m ia ry o b ra z o w a n ia , k tó ry c h w y b ó r i u k ła d o sta te c z n ie n a d a ją językow y k s z ta łt k o n c e p tu a liz a c jo m , d a ją się św ie tn ie zasto so w ać do o p is u i a n a liz y w y o b ra ź n i a rty sty c z n e j; d o w o d zą teg o co ra z lic z n ie js z e p ra c e , w k tó ry c h a n a liz y p ro w a d z o n e z p o z y c ji języ k o z n a w c y o o rie n ta c ji k o g n ity w isty c z n e j p o tw ie rd z a ją i u z u p e łn ia ją in te r p r e ta c je o fe ro w a n e p rz e z te o re ty k ó w i k ry ty k ó w li te ra tu ry , a w sz c z e g ó ln o śc i p o e z ji16. P ra c e te sta n o w ią z a p o w ie d ź ro z w o ju - n a p o l
sk im g ru n c ie - d w ó ch n o w y ch „ in te rd y s c y p lin a r n y c h d y s c y p lin ” : s ty lis ty k i k o g n i
ty w n ej i p o e ty k i k o g n ity w n e j. Jej p re k u rs o rz y , tw ó rc y i p r o p a g a to r z y 17 - p o d o b n ie
159 S. Jaworski Podręczny słownik terminów literackich, K raków 2000, s. 217.
169 Por. na przykład z autorów polskich: A. L ibura Wyobraźnia w języku. Leksykalne korelaty schematów wyobrażeniowych centrum - peryferie i siły, W rocław 2000; A. Pajdzińska Językowy obraz świata a poetyckie gry z gramatyką, w: Seman tyka tekstu artystycznego, red.
A. Pajdzińska, R. Tokarski, L ublin 2001, s. 177-190; E. W ójcik-Lesse A portrait o f the mind thinking - the poetry o f Elisabeth Bishop, niepublikow ana praca doktorska 2004; a także moje prace: Profilowanie w języku i w tekście- perspektywa językoznawcy, tłumacza i poety, w: Profilowanie w języku i w tekście, red. J. B artm iński, R. Tokarski, L ublin 1998, s. 167-184; Bliżej wiersza: gramatyka kognitywna jako narzędzie in terpretacji tekstu poetyckiego (na przykładzie „Miniatury średniowiecznej” Wisławy Szymborskiej), w: Tekst - analizy i interpretacje, red. J. B artm iński, B. Boniecka, L ublin 1998, s. 9-20; Językoznawstwo kongnitywne a poetyka przekładu, przei. A. Pokojska, Kraków 2001; Natężenie świadomości.
O związkach poezji z gramatyką, w: Semantyka tekstu artystycznego, red. A. Pajdzińska, R. Tokarski, L ublin 2001, s. 177-190.
199 Cognitive stylistics. Language and cognition in text analysis, red. E. Semino, J. Culpeper, A m sterdam /F iladelfia 2002; P. Stockwell Cognitive poetics. A n in troduction, Londyn/N ow y Jork 2002; Cognitive poetics in practice, red. J. Gavins, G. Steen, L ondyn/N ow y Jo rk 2003.
z re s z tą ja k p ro p a g a to rz y jęz y k o z n a w stw a k o g n ity w n e g o - n a z b y t c zęsto p r z y p i
su ją so b ie z a słu g ę p rz e p r o w a d z e n ia w h u m a n is ty c e k o le jn e j re w o lu c ji. S em in o i C u lp e p e r są o d tej z a s a d y c h lu b n y m w y ją tk ie m : w p rz e d m o w ie do sw ojej k s ią ż k i stw ie rd z a ją , że s ty listy k a k o g n ity w n a „jest je d n o c z e ś n ie s ta ra i now a. Je s t sta ra , p o n ie w a ż sk u p ia ją c się n a r e la c ja c h m ię d z y w y b ie ra n y m i ś r o d k a m i w y ra z u i e fe k ta m i d o k o n a n y c h w yborów , s ty listy k a o d zaw sze z a jm o w a ła się z a ró w n o sa m y m i te k s ta m i, ja k i ic h in te r p r e ta c ja m i p rz e z c z y te ln ik ó w . [...] N o w y je st sp o só b , w ja k i a n a liz a języ k o w a sy s te m a ty c z n ie b u d u je się w o p a rc iu o te o rie , k tó re ro z p a tr u ją w y b o ry o k re ś lo n y c h śro d k ó w ję zy k o w y ch w o d n ie s ie n iu do s t r u k tu r i p ro c e sów p o zn a w c z y c h . P o zw ala to n a b a rd z ie j sy s te m a ty c z n y i ja s n y o p is re la c ji m ię d z y te k s ta m i z je d n e j s tro n y a re a k c ja m i c z y te ln ik ó w i in te r p r e ta c ja m i z d r u g ie j” 18. W y d a je się, że w ta k ie j e w o lu cy jn e j w e rs ji s ty listy k ę i p o e ty k ę k o g n ity w n ą , cz y li „ ję z y k o zn aw stw o k o g n ity w n e sto so w a n e ”, w a rto w łączy ć w sy s te m now ej h u m a n is ty c z n e j (p o lo n isty c z n e j) e d u k a c ji, jak o e le m e n t w ie d z y o z w ią z k a c h , ja k ie z a c h o d z ą m ię d z y k o m u n ik o w a n ie m i p o z n a w a n ie m . T a k ż e - a m o że p rz e d e w s z y stk im - je ś li owo p o z n a w a n ie o dbyw a się p o p rz e z n ajw y ższą fo rm ę k o m u n i
k o w a n ia , tr a d y c y jn ie n a z y w a n ą „ te k s te m a rty s ty c z n y m ” . W d y s k u s ji p o d s u m o w u ją c e j ro z w a ż a n ia n a d ow ym i z w ią z k a m i p a d ł głos, że „o m e ta fo rz e li te r a tu r a m ó w i o w iele p ię k n ie j n iż ję z y k o z n a w c a ” . Z g o d a - w a rto się je d n a k z a sta n o w ić , czy d w u g ło s li te r a tu r y i ję z y k o z n aw stw a n ie z a b rz m i jeszcze p ię k n ie j, k ie d y u ro d ę in t e r p r e ta c ji u z u p e łn i p re c y z ja w y ja ś n ie n ia . I n n y d y s k u ta n t stw ie rd z ił, że obie d y s c y p lin y p o w in n y p o z o sta w a ć w s ta n ie p e r m a n e n tn e g o s p o ru , a lb o w ie m o s ią g n ię c ie p o ro z u m ie n ia o z n acza k re s d ia lo g u . N ie sąd zę, ab y to b y ła p ra w d a . D ia lo g n a p ra w d ę tw ó rc z y to d la m n ie ro zm o w a p a rtn e ró w o ty m , ja k n a js k u te c z n ie j d o trz e ć do w s p ó ln ie w y z n a c z o n e g o w sp ó ln e g o celu .
1 Cognitive stylistics.
