Jakub Jan Szczerbowski
Forma kodycylu w świetle prawa
justyniańskiego
Studia Prawnoustrojowe nr 7, 219-227
2007
2007 J a k u b J a n S z c z e r b o w s k i O lszty n
F orm a k o d y c y lu
w ś w ie tle p ra w a ju s ty n ia ń s k ie g o
W stęp
K odycyl, czyli a k t m o rtis causa, w o d ró ż n ie n iu od t e s ta m e n tu n ie z a w ie ra ł h e re d is in s titu tio i p o d leg ał w rozw oju h isto ry c z n y m liczn y m z m ia nom , je ś li chodzi o jego fo rm ę - t a k w p ra w ie , w k tó ry m to sy ste m ie o ry g in a ln ie p o w sta ł, j a k i w in n y c h s y s te m a c h p ra w n y c h , k tó re go przejęły. D la polskiego p ra w n ik a k o n s tru k c ja p ra w n a k od ycy lu m oże w y d aw ać się eg zo ty czn a, bow iem u sta w o d a w c a p o lsk i n ie p rz e w id z ia ł d la dyspozycji, k tó re k o re s p o n d u ją treściow o z ty m , co z a w ie ra ł rz y m sk i kodycyl, form y o d ręb n ej; bow iem n ie z a le ż n ie od tego, czy ro z rz ą d z e n ie n a w y p a d e k śm ierci z a w ie ra u s ta n o w ie n ie dziedzica, czy te ż nie, o k re ś la n e j e s t ja k o te s ta m e n t. K odycyl p raw o d o p o d o b n ie p o w sta ł p rz ez fa k t, iż do s p o rz ą d z e n ia t e s t a m e n tu w c z a sa c h O k ta w ia n a A u g u s ta w y m a g a n a b y ła obecność św iadków , k tó rz y m u sie li być o b y w a te la m i rz y m sk im i. W R zym ie n ie było tr u d n o z n a leźć o b y w a te li i p rzy w o łać ich n a św iadków , je d n a k ż e w o k re sie późnej re p u b lik i i w czesnego c e s a rs tw a , w z w ią z k u z liczny m i i d łu g im i p o d ró ż am i R zy m ian , p o jaw iła się p o trz e b a w y k s z ta łc e n ia b a rd z ie j rozlu źn io n eg o pod w zględem form y a k tu m o rtis causa.
N a le ży w spom nieć, że kodycyl n a le ż a ł to a k tó w m o r tis c a u sa pod ob nie j a k te s ta m e n t, o d ró ż n ia go to od dyspozycji m o rtis c a u s a , k tó re m ogły być w ak cie z a w a rte . T ak n a p rz y k ła d fid eik o m is m ógł z o stać u s ta n o w io n y w k odycylu, w te s ta m e n c ie . F id e ik o m is m ógł m ieć ta k ż e c h a r a k te r w y łącz n ie u stn y , n ie m o ż n a je d n a k p rzy ch y lić się do p o g ląd u , że był to w ów czas u s tn y kodycyl.
P ro b le m fo rm y k o d y c y lu w p ra w ie ju s ty n ia ń s k im n a le ż y o m a w ia ć p rz e d e w sz y stk im w o p a rc iu o In s ty tu c je - p o d rę c z n ik do n a u k i p ra w a , b ędący jednocześnie obow iązującym praw em , oraz k o nstytucje ce sarsk ie w y d an e przez sam ego J u s ty n ia n a (p anow anie w la ta c h 5 2 7 -5 6 5 ). D ru g o rzęd n y m
2 2 0 J a k u b J a n Szczerbow ski
źró d łe m in fo rm ac ji, ze w z g lęd u n a b a rd z ie j w ą tp liw y c h a ra k te r , s ą in te rp o lacje, k tó re z n a la z ły się w C orpus iu r is civilis.
N ie m o ż n a oczyw iście o m a w ia ć s t a n u p ra w n e g o za J u s t y n i a n a w o d e rw a n iu od p rz e sz ło śc i, to te ż p rz y k a ż d y m e le m e n c ie fo rm y n a w ią z a n o do n a jw a ż n ie js z y c h ro z w ią z a ń w c ześn iejszy c h . P o m o cn e j e s t to ta k ż e w w y o d rę b n ie n iu ro z w ią z a ń b ę d ą c y c h ściśle ro z w ią z a n ia m i p r a w a ju s ty n ia ń - skiego.
W ym óg form y p isem n ej
W lite r a tu r z e ro m a n isty c z n e j p rz e w a ż a p og ląd , że kodycyl m ia ł c h a r a k t e r p ise m n y o ra z że m ó w ien ie o k odycy lu u s tn y m s ta n o w i sp rzeczn o ść s a m ą w so b ie1. W iąz an e j e s t to z fa k te m , iż sam o słowo „kodycyl” pochodzi od sło w a codex, w ięc etym o logicznie w sk a z u je to n a form ę p ise m n ą . J e d n a k ż e p o ja w ia ją się te ż poglądy, że is tn ia ły kodycyle u s t n e 2. Co do p is e m n e go c h a r a k te r u k odycylu w dobie k lasy cz n ej n ie m a w ątp liw o ści, o czym z a św ia d c z a M a rc ia n u s w siódm ej k sięd ze in sty tu c ji:
D. 29.7.6.1 Marcianus 7 inst. Codicillos et plures quis facere potest et ipsius
m anu neque scribi neque signari necesse est.
Kodycyli można sporządzić także wiele i nie je st konieczne, aby pisać je własnoręcznie lub podpisywać.
T ak że p o k lasy cz n e te k s ty p o tw ie rd z a ją , że is tn ia ły kodycyle w fo rm ie p isem n ej. M im o to w lite r a tu r z e p o ja w ia ją się poglądy, iż w dobie p o k lasy - czej, a ta k ż e w p ra w ie ju s ty n ia ń s k im is tn ia ł obok k od ycy lu w fo rm ie p is e m n ej kodycyl u stn y . Ź ró d ła ty c h w ą tp liw o ści n a le ż y s z u k a ć w k o n s ty tu c ja c h c e sa rsk ic h .
C. 6.42.22: Imperatores Diocletianus, Maximianus: E t in epistula vel brevi libel-
lo vel sine scriptura, immo etiam nutu fideicommissum relinqui posse adhibitis testibus nulla dubitatio est. (a. 293)
I w liście, ja k i w niewielkiej nocie, ja k i ustnie, a naw et przez skinięcie fideikomis może zostać ustanowiony, o ile obecni są świadkowie, nie ulega to wątpliwości.
1 Cfr. P. Voci, D ir itto e re d ita rio r o m a n o , M ilan o 1956, s. 96; ta k ż e M. S c a r la ta F a z io , L a
su ccessio n e co d icila re, M ilan o 1939, s. 126.
2 Cfr. O .E . T e lle g e n -C o u p e ru s , T e s ta m e n ta r y S u c c e ssio n in th e C o n s titu tio n s o f D io cle
P o w y ższa k o n s ty tu c ja w sk a z u je n a trz y formy, w ja k ic h m o ż n a było u sta n o w ić fid eik o m is, je d n a k ż e n ie k tó rz y a u to rz y u trz y m u ją , że w p o łącze n iu z z a ta rc ie m w y m a g a ń fo rm a ln y c h m ięd zy ko dycylem a fid eik o m isem w w y n ik u k o n sty tu c ji K o n s ta n ty n a z ro k u 326 po C h ry s tu s ie (C Th. 4.4.1) m ożem y w epoce p o k lasy czn ej m ów ić o k o dy cylu u stn y m . Voci w y ra ż a p o g lą d o ty m , że w p ra w ie ju s ty n ia ń s k im fid eik o m is p rz y b ie ra ł form ę kod ycy lu p isem n eg o lu b u s tn e g o 3. P rz e c iw n ie in te r p r e tu je te n f r a g m e n t S c a r la ta F azio, pisząc, że b a rd z ie j p o p ra w n ie byłoby pow iedzieć, że fid eik o m is m oże być u m ieszc zo n y w te s ta m e n c ie , w k o dycylu lu b te ż a lte r n a ty w n ie - fid e ik o m is m oże być u s tn y lu b w y ra żo n y g e ste m ; je d n a k ż e u s tn y fid eik o m is n ie b ęd zie s ta n o w ił kodycylu4.
W yrażenie n u tu fid e ic o m m iss u m r e lin q u i p osse w sk az u je n a s ta n fa k tyczny, gdy te s ta to r, n ie b ęd ąc p rz y p u szcz aln ie w s ta n ie w yrazić u s tn ie sw o jej woli, odpo w iada sk in ie n ie m n a z a p y ta n ie o to, czy u s ta n a w ia d a n y fideiko m is. J e s t to więc fo rm a b ard zo zbliżona do form y u stn e j, n ie m a dowodów n a to, że R zym ianie u w a ż a li form ę tak ieg o ośw iad czen ia za kodycyl.
Is tn ie ją domysły, że zw rot a d h ib itis testib u s w ty m re sk ry p cie D ioklecja n a zo stał d o d an y p rzez k o m p ilato ró w 5. P rzy jm u jąc, że fak ty czn ie m a m y do cz y n ien ia z in te rp o la c ją , m o żn a przychylić się do p og ląd u, że w p ra w ie pokla- sycznym i ju s ty n ia ń s k im fideikom is u s tn y był to żsam y z kodycylem . P ogląd, iż n ie m a m y t u do cz y n ie n ia z in te rp o la c ją , w y ra ż a T elleg en-C o up eru s6 a r g u m e n tu ją c , że słow a a d h ib itis testib u s m o g ą odnosić się tylko do u s ta n o w ie n ia fideikom isu p rzez sk in ie n ie głową. J e s t to praw do po do bn e, poniew aż u d o w o dnien ie is tn ie n ia fid eik o m isu u stan o w io n eg o p rzez sk in ięcie g łow ą byłoby niem ożliw e, w sz a k m u si być obecna p rz y n ajm n ie j je d n a osoba, aby s k in ie n iem odpow iedzieć n a za p y ta n ie. G dyby fak ty czn ie n ie b y ła to in terp o lac ja , to n ależ y szu k a ć p o tw ie rd z e n ia tezy o u stn o śc i kodycylu w in n y ch k o n s ty tu cjach cesarsk ich , bow iem za p a n o w a n ia D ioklecjan a n ie byli w y m ag a n i św iad kow ie do sp o rz ą d z e n ia kodycylu, m iał on c h a ra k te r w yłącznie pisem ny.
Objęcie fid eik o m isu u stn eg o oraz kodycylu ta k im i sam y m i w ym ogam i, je śli chodzi o św iadków , poprzez k o n sty tu cję Teodozjusza n ie daje w p ełn i p o d staw do p o słu g iw an ia się te rm in e m „kodycyl u s tn y ” t a k j a k to czyni Voci i T e lle g e n - C o u p e r u s . I n n a k o n s t y t u c j a te g o c e s a r z a z a w i e r a z w r o t
in o m n i a u te m genere testa m en ti, sive id p raetorio iu re sive civili consistat, seu codicilli conscribantur, sive non scripta vo lu n ta s u ltim a 1 , k tó ry n a s u w a
w ątpliw ość, czy w św iadom ości R zy m ian u s tn y fideikom is był kodycylem .
3 P. Voci, D ir itto e re d ita rio r o m a n o , M ilan o 1956, s. 237, 238. 4 M. S c a r la ta F a zio , L a su ccessione co d icila re, M ilan o 1939, s. 126.
5 Cfr. G. B ro g g in i, In d e x in te r p o la tio n u m q u a e in iu s in ia n i codice in esse d ic u n tu r, W e im a r 1969, s. 116.
6 O .E . T e lle g e n -C o u p e ru s , T e s ta m e n ta r y S u c c e ssio n in th e C o n s titu tio n s o f D io c le tia n , Z u p th e n 1982, s. 116.
2 2 2 J a k u b J a n Szczerbow ski
C. 1.2.13 Imperatores Valentinianus, Marcianus. Generali lege sancimus, sive
vidua sive diaconissa vel virgo deo dicata vel sanctimonialis mulier, sive quocu- mque alio nomine religiosi Honoris vel dignitatis fem ina nuncupatur, testamen- to vel codicillo suo [...] (a. 455).
Ustanawiam y prawo, że jeśli wdowa lub diaconissa lub dziewica Bogu poświę cona, albo inna czysta kobieta posiadająca jakiś tytuł religijny albo godność mianuje w swym testamencie lub kodycylu [...].
P ow yższy fr a g m e n t k o n sty tu c ji z ro k u 455 z a w ie ra zw ro t nu n cu p a tu r,
te sta m e n to vel codicillo s u o . Słowo n u n c u p a re w sk az y w ało b y t u n a u s tn y
c h a r a k te r czynności. J a k a r g u m e n tu je S c a r la ta F azio , słowo n u n c u p a tu r od nosi się ta k ż e do in n y c h niż u s t n a form o św ia d c z e n ia 8, n ie m o ż n a w ięc n a tej p o d sta w ie założyć, że kodycyl m ógł m ieć form ę u s tn ą . T akże le k tu r a sło w n ik ów n ie d aje je d n o z n a c z n e j odpow iedzi n a p y ta n ie , czy słowo n u n c u -
p a r e było w ty m o k re sie u ż y w a n e w y łączn ie m a o zn a cze n ie czy nn ości u s t
nej, czy te ż że było ta k ż e u ż y w a n e w se n sie „m ian o w ać” albo „n azw ać” czy te ż „pow ołać”.
C. 6.4.3pr. Imperator Justinianus: Si quis patronum in posterum huiusmodi
narrationem conceperit vel in libertatibus, quae inter vivos actitantur, vel in his, quae ex testamento vel codicillis scriptis vel sine scriptis habitis proficiscuntur
[...] (a. 529)
Jeśli patron życzy sobie, aby zwolnić wyzwoleńca z prawa patronatu, czy to przez czynność między żyjącymi, czy też przez to, co w testam encie bądź w kodycylu zapisane, czy przez ustne oświadczenie [... ]
W tej k o n sty tu c ji J u s t y n ia n a z ro k u 5 29 z w ro t ex te sta m e n to vel codi-
c illis sc rip tis vel sin e s c rip tis h a b itis p r o fic is c u n tu r w sk a z u je n a to, że
ta k ż e w p ra w ie ju s ty n ia ń s k im kodycyl p o s ia d a ł form ę p is e m n ą . S c a r la ta F azio p o d ejrz ew a , że słowo scrip tis, w y stę p u ją c e po słow ie codicillis, zo sta ło d o p isa n e p rz ez s k ry b ę w tra k c ie korekcji. G dyby t a k rzeczyw iście było, m o ż n a by bez w ą tp ie n ia p rz y ją ć jego p o g ląd o n ie is tn ie n iu kodycyli u stn y c h .
T ak że k o n s ty tu c ja T eodozjusza z ro k u 424, k tó r a z o s ta ła in te rp o lo w a n a p rz ez k om p ilato ró w , n ie z a w ie ra w z m ia n e k o k od ycy lach u stn y c h :
C. 6.36.8.3: Imperator Theodosius A. Asclepiodoto pp.: In omni autem ultim a
voluntate excepto testamento quinque testes vel rogati vel qui fortuitu venerint in
uno eodemque tempore debent adhiberi, sive in scriptis sive in sine scriptis voluntas conficiatur. testibus videlicet, quando scriptura voluntas componitur, subnotationem suam accommodantibus. (a. 424)
Dla każdego oświadczenia ostatniej woli zmarłej osoby, z wyjątkiem testam en tu, pięciu świadków, którzy zostali tam wezwani, albo znajdują się tam przy padkiem, musi być obecnych, niezależnie, czy wola jest wyrażana na piśmie czy też nie. Jeśli wola jest wyrażona na piśmie, to m uszą oni podpisać doku ment.
CTh. 4.4.7.2 Imperator Theodosius A Asclepiodoto pp.: [...] in omni autem gene-
re testamenti, sive id praetorio iure sive civili consistat, seu codicilli conscriban- tur, sive non scripta voluntas ultim a praetendatur, id volumus observari, ut eodem die, quo coeptum quid eorum fuerit, ad perfectum sui plenitudine sortia- tur, nihilque eius in diem alterum differatur; quod quidem nullam habeat firmi- tatem, nisi aut septem aut quinque vel rogati aut qui fortuitu venerint, possint iure testimonium perhibere, videlicet ut post hanc sanctionem divinis et liqu- escentibus apicibus, qui trium testium numero sint contenti. (a. 424)
Dla każdego rodzaju testam entu, czy to wedle praw a pretorskiego czy ius
civile, czy też spisanego kodycylu lub niespisanej ostatniej woli, na którą się
powołuje, życzymy sobie, aby było przestrzegane to, co następuje. Aby tak a o statn ia wola została wykonana w pełni w tym samym dniu, w którym została zaczęta, żadna jej część nie zostanie opóźniona na następny dzień. Niech żadna (ostatnia wola) nie będzie ważna, chyba że siedmiu bądź pięciu czy to wezwanych, czy też przypadkowo przybyłych będzie świadkam i zgod nie z prawem. Oczywiste jest, że po wprowadzeniu tej sankcji konstytucje boskich cesarzy, które zadowalają się liczbą trzech świadków, zostają uchy lone.
K o n sty tu c ja T eodozjusza II z ro k u 424 (C Th. 4.4.7.2), w p ro w a d z a ją c a w ym óg co n a jm n ie j p ięciu św iadków , zd e cy do w anie w sw ej in te rp o lo w a n e j w e rsji o d d z ie la ła kodycyl od n ie p is a n y c h o św iad c zeń o s ta tn ie j w oli (seu
c o d ic illi co n sc rib a n tu r, siv e n o n sc r ip ta v o lu n ta s u ltim a p r a e te n d a tu r ).
F a k t te n w yjątkow o s iln ie p o d w a ż a pogląd , ja k o b y p ra w o ju s ty n ia ń s k ie m iało u z n a ć kodycyle u s tn e .
B io rąc pod u w a g ę w sz y stk ie p rzy to czo n e a rg u m e n ty , n a le ż y stw ierd z ić , że p o g ląd o ty m , że kodycyle m ogły m ieć form ę u s tn ą , j e s t dość słabo u g ru n to w a n y .
2 2 4 J a k u b J a n Szczerbow ski
Ś w ia d k o w ie
W źró d ła c h n ie zach o w ały się ż a d n e in fo rm ac je, k tó re p o zw alały b y o k re ślić liczbę św iad k ó w w y m a g a n ą w epoce k la sy c z n e j9. P ie rw sz e k o n s ty tu c je re g u lu ją c e liczbę św iad k ó w p o ja w ia ją się w epoce p ok lasy czn ej: k o n s ty tu c ja K o n s ta n ty n a z ro k u 326 (C Th. 4.4.1) re g u lu ją c a w ym óg obecności św iad k ó w p rz y te s ta m e n ta c h o ra z ro z sz e rz a ją c a go n a in n e a k ty o s ta tn ie j woli:
CTh. 4.4.1 imp. constantinus a. et constantius caes. pf. u. in codicillis, quos
testamentum non praecedit, sicut in voluntatibus testamenti septem testium vel quinque interventum non deesse oportet: sic enim fiet, ut testantium successiones sine aliqua captione serventur. si quando igitur testium numerus defecerit, in- strum entum codicilli habeatur infirmum. quod et in ceteris voluntatibus placuit observari. (a. 326).
W przypadku kodycylu, którego testam ent nie poprzedza, tak jak w przypad ku testam entu wymagana jest obecność siedmiu lub pięciu świadków. W ten sposób stanie się, że dyspozycje testujących bez żadnych oszustw zostaną zachowane. Jeśli zaś nie zostanie zachowana liczba świadków, dokument ko dycylu niech będzie uznany za nieważny. Życzymy sobie także, by to było przestrzegane przy innych formach ostatniej woli.
W p ra w ie ju s ty n ia ń s k im liczba św iadków koniecznych d la w ażności kody cylu w y n ik a z powyżej cytow anej k o n sty tu c ja Teodozjusza II z ro k u 424. W p ierw o tn y m b rz m ie n iu (CTh. 4.4.7.2) w p ro w ad za o n a w ym óg obecności pięciu lu b sie d m iu św iadków . P odczas w łą c z a n ia tej k o n sty tu c ji do kom pilacji ju s ty n ia ń s k ie j z o sta ła o n a in te rp o lo w a n a (C. 6.36.8.3) i d la kodycylu u stalo n o jed n o zn a czn ie w ym óg obecności p ięciu św iadków , u p rzyw ilejo w u jąc tę form ę w s to s u n k u do te s ta m e n tu poprzez obniżen ie w y m a g a ń co do liczby św ia d ków. Św iadkow ie zobow iązani byli złożyć n a d o ku m en cie swoje podpisy:
I. 2.25.3. Codicillos autem etiam plures quis facere potest: et nullam sollemnita-
tem ordinationis desiderant.
Ktoś zaś może sporządzić naw et wiele kodycylów i nie wymagają one żadnych formalności przy ich sporządzaniu.
Ten fr a g m e n t In s ty tu c ji J u s t y n ia n a ro d zi p y ta n ie o zn a cze n ie zw ro tu
n u lla m sollem nitatem ordinationis desiderant. Przyjm ując, że b ra k form alności
o dnosił się do tego, iż n ie byli p rz y czynności w y m a g a n i św iad k o w ie, p ro w a dzi do oczyw istej sp rzeczn o ści z in te rp o lo w a n ą k o n s ty tu c ją T eodozjusza II (C. 6.36.8.3). W ą tp liw o ść tę , j a k się w ydaje, ro z s trz y g n ą ł F a lc o n e 10, w y k a zując, że fr a g m e n t pochodzi od M a r c ia n u s a 11, gdzie zm ien io no sło w a ip sis
m a n u n eq u e scrib i neq u e sig n a ri necesse est n a n u lla m s o le m n ita te m ordi- n a tio n is d esid era n t. M ając w ięc n a w zględzie, że k o m p ila to rz y chcieli w j a
śn iejszy sposób u ją ć in te n c ję M a rc ia n u s a , n ie m ieli n a m y śli św iadków , a je d y n ie w ym ogi dotyczące d o k u m e n tu , być m oże czyn ili to z tego pow odu, że In s titu tio n e s m ia ły być p o d rę czn ik iem . W ta k ie j in te rp re ta c ji fra g m e n t s ta n o w i s e n s o w n ą c a ło ść z in te r p o lo w a n ą k o n s ty tu c ją T e o d o z ju sz a II (C. 6.36.8.3), bow iem ze w z g lę d u n a za b ezp iec zen ie w iary g o d n o ści d o k u m e n tu o becno ścią św iad k ó w n ie było k o n ieczn e sp o rz ą d z a n ie go w ła s n o ręczn ie czy p o d p isy w a n ie . In n y m a rg u m e n te m p rz e m a w ia ją c y m za tego ro d z a ju in te r p r e ta c ją j e s t fa k t, że w p rz y p a d k u kodycyli św iad k o w ie byli w y m a g a n i n ie d la n a d a n ia a k to w i uro czy steg o c h a r a k te r u , lecz w y łączn ie d la celów dow odow ych; ja s n e w ięc je s t, że s tw ie rd z e n ie z a w a rte w I n s ty tu cjach n ie odnosiło się do św iadków .
In n e e le m e n ty form y
J a k z a św ia d c z a M a rc ia n u s (D .29.7.6.1), kodycyli n ie trz e b a było s p o rz ą dzać w ła sn o rę c z n ie a n i p o d p isy w ać12. F r a g m e n t te n n ie z o sta ł in te rp o lo w a n y i n ie is tn ie ją ż a d n e późniejsze od te k s t u M a rc ia n u s a w z m ia n k i n a te n te m a t. B io rąc je d n a k pod u w a g ę w ym óg obecności św iadków , m o ż n a p rz y ją ć , że ta k ż e w p ra w ie p o k lasy cz n y m o b o w iązy w ała t a s a m a z a s a d a . Z o sta ła o n a w ięc w p e łn i w łąc zo n a do p ra w a ju s ty n ia ń s k ie g o . W p rz y p a d k u kodycy li w p ra w ie ju s ty n ia ń s k im o b o w iązy w ała w y k sz ta łc o n a w p ra w ie poklasycz- n y m z a s a d a je d n o śc i a k tu (C Th. 4.4.7.2), a ta k ż e z a s a d a , p o ch o d ząca z ep o k i k lasy cz n ej, d o p u szc zając a w ielość kodycyli.
O d m ie n n ie n iż w p rz y p a d k u te s ta m e n tó w kodycyle m ogły być s p o rz ą d z a n e w ję z y k u in n y m n iż ła c in a . O ta k ie j m ożliw ości decydow ał fa k t, iż z a w ie ra ły p rz e w a ż n ie fideikom isy, podczas gdy te s ta m e n ty z a w ie ra ły d y s pozycje, k tó re m u s ia ły być u ję te w łacin ie ze w z g lę d u n a s z ty w n ą form ę sło w n ą (hered is in stitu tio , le g a tu m ), zaś ju ż w epoce k lasy cz n ej fid eik o m is m o żn a było u sta n o w ić w ję z y k u in n y m niż łacina:
D. 32.11pr. Ulpianus 2 fideic. Fideicommissa quocumque sermone relinqui po-
ssunt, non solum latina vel graeca, sed etiam punica vel gallicana vel alterius cuiuscumque gentis.
10 G. F a lc o n e , I l m e to d o d i c o m p ila z io n e d elle I n s t i tu t i o n e s G iu s tin ia n o , [w:] A n n a li d el
S e m in a r io G iu rid ico d e lla U n iv e r sita d i P a lerm o , t. XLV.1, P a le rm o 1998, s. 389.
11 7. in s t., D. 2 9 .7 .6 .1 .
2 2 6 J a k u b J a n Szczerbow ski
Fideikomisy można zostawić w dowolnym języku, nie tylko w łacińskim lub w greckim, lecz także w punickim, galickim albo innego dowolnego narodu. W p ra w ie ju s ty n ia ń s k im m a m y do c z y n ie n ia z p rz ejęcie m ro z w ią z a n ia stw o rzo n eg o k o n s ty tu c ją z ro k u 439, k tó r a m im o in te rp o la c ji13 z a ch o w a ła p ie rw o tn y sens:
C. 6.23.21.6 Imperatores Theodosius, Valentinianus. Illud etiam huic legi
per-speximus inserendum, ut etiam Graece omnibus liceat testari. (a. 439)
Poza tym do tej uważamy za stosowne do tej ustawy włączyć, że każdy będzie mógł w języku greckim testować.
W y n ik a z tego, że p ra w o ju s ty n ia ń s k ie w tej m a te r ii p rzejęło ro z w ią z a n ie p o k lasy cz n e, d o p u szczające w y ra ż a n ie dyspozycji m o r tis ca u sa w ję z y k u g re ck im , p rz y czym w szczególności fid eik o m is m ógł być sp o rz ąd zo n y w dow olnym języ k u .
U w a g i k o ń co w e
Z pow yższej a n a liz y w y n ik a ją dw ie te n d e n c je c h a ra k te ry s ty c z n e d la p r a w a ju s ty n ia ń s k ie g o : te n d e n c ja p o w ro tu do form p r a w a k lasy cz n eg o i zach o w y w an ie e le m e n tó w p ra w a p o klasy czn ego , co było zw ią z a n e p rz ed e w s z y s tk im ze z m ia n a m i sp o łecz n y m i i m e n ta ln o ś c io w y m i, ja k ie za szły w o k re sie p ra w a poklasy cznego.
P ie rw s z a te n d e n c ja j e s t w id o czn a m .in . w in te rp o la c ja c h k o n s ty tu c ji T eod ozjusza z ro k u 424, gdzie ro z w ią z a n ie ju s ty n ia ń s k ie ró ż n icu je kodycyl i te s ta m e n t, p rz e w id u ją c d la pierw szeg o ła g o d n iejsze w ym ogi, je ś li chodzi o św iadków . T akże n a le ż y w spo m nieć, że sam o c e n tru m in s ty tu c ji p ra w n e j, j a k ą był kodycyl, zo stało z a c z e rp n ię te z p ra c M a r c ia n u s a - p ra w n ik a o k re
s u k lasy czn eg o (I.2.25).
D ru g a te n d e n c ja j e s t w id o czn a j e s t w z a c h o w a n iu liczn y ch u re g u lo w a ń p ra w a p o klasycznego, k tó re m ia ły z w ią zek p rz e d e w sz y stk im z za ch o d zący m i z m ia n a m i społeczny m i, j a k np. d o p u szczaln o ść w ie lu języków , w ja k ic h m o ż n a było u s ta w ia ć dyspozycje z a w a rte w kodycylu, czy te ż o bow iązek obecności św iadków .
13 P ie rw o tn e b rz m ie n ie : N T .16.8: illu d e tia m h u ic legi p e r s p ic im u s in s e r e n d u m , ut, qu-
Summary
The form o f codicil in the law o f Justinian
The author describes formal requisites of codicil during the reign of Justinian (AD 527-565). Codicil is a type of legal act sim ilar to testam ent but it does not contain heredis institutio. The form of codicil underw ent m any changes in the course of history. During the period of Ju stinian some peculiar changes of the form of codicil were introduced; mostly they were caused by the will to retu rn to the classical forms. A part from th a t there were other changes, correlated with the social change in the period of post-classical law, which were retained in the period of Justinian.
