604 Z A P I S K I
p o lity k ę k o le jn y c h rzą d ó w n ie m ie c k ic h w sto su n k u do P o la k ó w , p o św ię c a ją c n a j
w ię c e j m ie jsc a o k r e so w i do 1918 r. (o cza sa c h R ep u b lik i W eim arsk iej i III R zeszy in fo rm u je sk ró to w y ro zd zia ł V , liczą cy z a le d w ie 15 stron). W p o w ią z a n iu z t ą pro
b lem a ty k ą p rzed sta w ia sk ru p u la tn ie stru k tu rę d em ograficzn ą i sp o łeczn ą p o lsk ieg o w y c h o d ź stw a , o m a w ia jeg o org a n iza cje p o lity czn e, o ś w ia to w e i k u ltu r a ln e , m a te
ria ln e w a r u n k i p racy i b y to w a n ia w N ie m c z e c h itd . Z w raca u w a g ę n a sto su n k o w o w y so k i sto p ie ń w e w n ętrzn ej in te g r a c ji o m a w ia n ej zb iorow ości, p o d k r e śla ją c zn a czen ie fo r m a ln y c h i n ie fo r m a ln y c h sa n k cji g ru p y w o b e c ty c h jej cz ło n k ó w , którzy w y ła m y w a li s ię ze zb iorow ej so lid a rn o ści. U w y p u k la ta k ż e r o lę r e lig ii k a to lic k ie j i p o lsk ieg o d u ch o w ień stw a . N a to m ia st w p r z e c iw ie ń stw ie d o p ra cy K . M u r z y - n o w s k i e j (’’P o lsk ie w y c h o d ź stw o zarob k ow e w Z a g łęb iu R u h ry w la ta c h 1880 — 1914”, W arszaw a 1972), z k tórą p a ro k ro tn ie p o lem izu je (choć w za sa d zie ocen ia ją p o zy ty w n ie), a u to r n in iejszej k sią ż k i n ie u zn a je ra czej za czy n n ik zn a czą cy w p ły w ó w ru ch u rob otn iczego w śró d p o lsk ich em igran tów .
K le ssm a n n w y k o r z y stu je a rch iw a lia zn a jd u ją ce się w R FN , N R D i P olsce;
w ięk szo ść z n ic h to raporty a d m in istra cji i p o licji. S taran n ej a n a lizie p od d aje m a
te r ia ły sta ty sty c z n e t e j ż e p ro w en ien cji; p rzed sta w ia je w 33 p rzejrzy sty ch tab elach , o b ra zu ją cy ch w ie k , p łeć i rozm ieszczen ie p o lsk iej m n iejszo ści w W e stfa lii w k ilk u p rzek ro ja ch chron ologiczn ych .
A u to r zna dobrze p olsk ą lite r a tu r ę przed m iotu , łą czn ie z n a jn o w sz y m i op raco
w a n ia m i i p u b licy sty k ą ; n ie p o m ija przy ty m so cjo lo g iczn y ch stu d ió w n a d em ig ra cjam i, p o czą w szy od T h o m a s a i Z n a n i e c k i e g o ’’P o lish P e a sa n t i n Europe an d A m e r ic a ”. N a ty m tle d ziw i n ieco p r a w ie ca łk o w ite p o m in ięcie m a te r ia łó w p a m iętn ik a rsk ich . N ie jest ic h w ie le i n ie w s z y stk ie d otyczą Z a g łęb ia R uhry; sk ąd in ąd tru d n a do w y tłu m a c z e n ia jest np. rezy g n a cja z w y k o r z y sta n ia p a m iętn ik a Jak u b a W o jciech o w sk ieg o , k tó ry uch od zi za w z o r c o w e p rzed sta w ien ie d z ie jó w robotnika p o lsk ieg o w II R zeszy. S tr a c ił n a ty m n ie w ą tp liw ie ro zd zia ł IV (’’D as o ffe n e K o n flik t zw isc h e n so zia ler In teg ra tio n un d n a tio n a le r L o y a litä t”, s. 145— 171).
K rótk a n o tk a n a o k ła d c e zach ęca za ch o d n io n iem ieck ieg o cz y te ln ik a w zm ian k ą 0 a k tu a ln o ści te m a tu w k ra ju , k tó ry k o rzy sta z u słu g G a s ta r b e ite r ó w , treść n ie w sk a z u je jed n a k , b y a u to ro w i p r z y św ie c a ły ja k ie k o lw ie k p o za n a u k o w e cele.
A .S .
J ó z e f l w i с к i, Z m y ś lą o N ie p o d le g łe j... L i s t y P o la k a , żo łn ie rz a a r m ii n ie m ie c k ie j, z o k o p ó w I w o jn y ś w ia to w e j (1914— 1918), w ybór, w stę p i o p ra co w a n ie A d o lf J u z w e n k o , Z ak ład N a ro d o w y im . O sso
liń sk ic h — W y d a w n ictw o , W rocław —W arszaw a—K ra k ó w — G d ań sk 1978, s. 302.
Z biór k ilk u s e t lis tó w J ó zefa I w ic k ie g o p r z ech o w y w a n y ch w D z ia le R ęk op isów B ib lio te k i Z ak ład u N arod ow ego im . O sso liń sk ich w e W ro cła w iu (sy g n a tu ra 116/75, Т. 1 — 4) je s t c iek a w y m źró d łem d la b ad acza św ia d o m o ści n a ro d o w ej i polityczn ej P o la k ó w w la ta c h p op rzed zających o d ro d zen ie n ie p o d leg łeg o p a ń stw a polskiego.
N a jc e n n ie jsz a część teg o m a teria łu (około 50%, tj. 304 lis ty , część ze zn aczn ym i sk ró ta m i p o m ija ją cy m i w ą tk i ś c iśle o so b iste i p o w ta rza ją ce się) zn a la zła s ię w w y d a w n ic tw ie p rzygotow an ym do druku p rzez A d o lfa J u zw en k ę.
L isty p isan e do m atk i od 27 w r z e śn ia 1914 r. do 15 gru d n ia 1918 r. p rzez m ło
dego stu d en ta , zm o b ilizo w a n eg o do a rm ii n ie m ie c k ie j i w a lc z ą c e g o p o czą tk o w o na zach od n im a n a stę p n ie n a w sch o d n im tea trze d ziałań w o jen n y ch , n ie dotyczyły w ie lk ie j p o lity k i, lecz spraw '” p ozorn ie d ro b n y ch i cod zien n ych , n ie m n ie j bardzo w a ż n y c h dla b ad acza m en ta ln o ści sp o łeczn ej, rzadko d y sp o n u ją c eg o tak-i s z c z e r y m 1 w m ia rę k o m p letn y m m ateriałem .
T. N .
