R E C E N Z JE 741
parlamentarnych. Sądzę jednak, że zam iast traktować te kw estie ze skrytym za
w stydzeniem , lepiej byłoby ukazać głębiej społeczne przyczyny radykalizmu chłop
skiego, kierującego się przeciwko przedstawicielom „tradycyjnych” partii.
M niej udany w ydaje m i s ię rozdział pośw ięcony p olityce zagraniczej. W w ielu wypadkach autor poszedł w nim w yłącznie za m ateriałam i z archiwum Stanczowa, które chyba są — mimo dużej wartości — jednostronne. Zbyt optym istycznie wypadł obraz „stu dni” Stam bolijskiego spędzonych na przełom ie 1920 i 1921 r. w podróży do w ielu stolic europejskich. Jak w ynika z m ateriałów polskich, bułgarski mąż stanu nie był tak dobrze przyjm owany, a zwłaszcza w P olsce nie spotkał się z „go
rącym ” przyjęciem Witosa. Mimo, że obaj reprezentow ali ruch ludow y, to przecież w iele ich dzieliło. S tam bolijski m iał w Europie ugruntowaną opinię „pomarańczo
w ego b olszew ika” i choć w iele robił, by uspokoić polityków państw kapitalistycz
nych, nie p ow iodło mu się przekonać ich o sw ej wrogości w obec komunizmu. Cha
rakterystyczne są np. niezm iernie ostre wypady antyradzieckie w przem ówieniach S tam bolijskiego w ygłoszonych w Polsce. Nie sądzę, by wyrażały one w p ełni jego przekonania, lecz mówca uw zględniał fakt, że przem awiał w kraju toczącym w ojnę z republikam i radzieckimi, za w szelką zaś cen ę chciał przełam ać polityczną izolację Bułgarii.
Ostatnia — już m arginesow a — uwaga krytyczna. We w stępie J. D. B ell stw ier
dza, że dzieje ruchu lu dow ego w Europie wschodniej przyciągały stosunkow o słabo uwagę historyków. Talk generalna teza świadczy o nieznajom ości literatury przed
miotu wykraczającej poza Bułgarię, choć przecież i w Bułgarii ostatn ie lata przynio
sły cenne publikacje na tem at przeszłości Bułgarskiego Ludowego Związku Chłop
skiego.
W sum ie — książka wartościowa, pobudzająca do dyskusji, wskazująca potrzebę dalszych, szczegółowych badań,
J erzy T om aszew ski
Im re G o n d a, V erfall d er K aiserreiche in M itteleu ropa. D er Z w e i
bund in den le tze n K riegsjah ren (1916—1918), A kadém iai Kiadó, Buda
pest 1977, s. 428.
Ostatnie lata I w ojny św iatow ej były dla państw centralnych okresem stopnio
w ego pogarszania się ich sytuacji w ew nętrznej, m ilitarnej i m iędzynarodowej. Doty
czyło to przede w szystkim N iem iec i Austro-W ęgier. Sytuacja w ew nętrzna obu tych państw rzutowała zarówno na ioh ce le ,i plany w ojenn e, jak i na stosunki wzajem ne.
C ały ten kom pleks zagadnień, a w ięc sytuacja w ew nętrzna N iem iec i A ustro- -W ęgier oraz stœ u n k i m iędzy niimi stanow ią treść obszernej pracy węgierskiego h is
toryka Im re G o n d y . W trzech partiach została przedstawiona sytuacja w ew nętrz
na, n ajpierw II R zeszy {część I), następnie m onarchii naddunajskiej (część II) oraz stosunki między państw em Hohenzollernów i Habsburgów (część III).
Podstaw ę źródłową pracy stanow ią akta władz centralnych obu państw , prze
d e w szystkim rządów i m inisterstw spraw zagranicznych. Autor korzysta zarówno z m ateriałów archiwalnych, w w iększości niepublikowanych, jak i z szeregu w y
daw n ictw źródłowych. W w ielu przypadkach, doftyczy t o zw łaszcza przedstaw ienia sytuacji w ew nętrznej, poprzestaje na w ykorzystaniu obszernej, głów n ie niem iecko
języcznej, literatury przedm iotu.
W e w stępie autor w skazuje na początki D w uprzym ierzą, zw iązane jeszcze в po
lityką Bismarcka, oraz n a „preim perialistyczne” pochodzenie tego związku. Specy
ficzna, zacofana w stosunku d o bardziej rozw iniętych krajów kapitalistycznych, struktura klas posiadających obu państw sprawiała, że mimo szybkich przeobrażeń
to
gospodarczych i społecznych w obu m onarchiach dominującą pozycję zachow ały naj
bardziej reakcyjne elem enty klas posiadających: jumkiersłwo pruskie w II Rzeszy i konserw atyw na arystokracja, zw łaszcza w w ęgierskiej części c. i k. monarchii.
A nalizując w zajem ne oddziaływ anie w a lk i k lasow ej i narodowej w państwach DwupTzymierza akcentuje Gonda p rzede w szystkim odm ienność sytuacji w ew nętrz
nej N iem iec, w których narody nieniem ieckie stanow iły w yraźną m niejszość i A u- stro-W ęgier, w których k w estia narodowościowa należała do najw ażniejszych i naj
trudniejszych zagadnień w ew nętrznych. Sytuacja taka rzutowała rów nież na przebieg i charakter w alk i klasow ej w obu państwach.
Przedstawiając stosunki w Rzeszy N iem ieckiej w ostatnich latach I w ojny św ia
tow ej, autor w skazuje na ścisły zw iązek m iędzy niem ieckim i celam i w ojennym i a sytuacją w ew n ętrzn ą 1. N iepowodzenia m ilitarne państw centralnych w iosną i la
tem 1916 r. zaostrzyły w alkę m iędzy siłam i dem okracji i reakcji. W sytuacji w e
w nętrznej przedm iotem starcia była spraw a reform y prawa w yborczego do sejm u prusikiiego, zaś w dziedzinie p olityki zagranicznej k w estia celów w ojennych i zw ią
zanych z tym propozycji pokojowych.
Wśród niem ieckich klas posiadających odpowiedzialnych za rozpętanie I w ojny św iatow ej, istn iały wówczas d w ie grupy. A neksjonistyczna, zw iązana z trzecim od początku w ojny k ierow nictw em D eutsche Oberste H eeresleitung (III DOHL), któ
rej duchowym i faktycznym przyw ódcą był ówczesny generalny kwaterm istrz, gen.
Erich Ludendorff, traktow ała aneks je zew nętrzne jako najpew niejszy środek prze
zw yciężenia narastających trudności w ew nętrznych. Opozycję w obec niej stanow iło drugie skrzydło niem ieckiego imperializm u, określane przez autora jako „elastyczne”
lub „um iarkowane” z takim i duchow ym i przywódcam i jak historycy Hans Delbrück i Friedrich Meineake, czy socjolog Мах Weber. Zwalczając Ludendorffa kierunek ten szukał porozumienia z praw icą niem ieckiej socjaldem okracji. P olitykę tego k ie
runku starał się realizow ać ów czesny kanclerz R zeszy Theobald Bathm ann-H ollweg.
Obie te grupy w ystępow ały poza ram am i istniejących partii politycznych.
Zaostrzenie sprzeczności w ew nętrznych d niepowodzenia na frontach doprow a
d ziły w lipcu 1917 r. do ustąpienia Bethm anna-H ollw ega, którego m iejsce zajął Georg M ichaelis, będący kandydatem grupy Ludendorffa. Oznaczało to uzyskanie przewagi w życiu politycznym C esarstwa przez kierunek aneksjonistyczny i prow a
dziło d o faktycznej dyktatury w ojskow ej III DOHL.
Konfrontacja dw u kierunków w ew nątrz niem ieckich klas posiadających zakoń
czyła się sukcesem aneksjonistów, mimo utworzenia przez przeciw ników L udendorf
fa w iększości parlamentarnej i uchwalenia przez nią „rezolucji p okojow ej”, którą jednakże już pierw sze w ystąpienie nowego kanclerza, Michaelisa, pozbaw iło prak
tycznego znaczenia.
Organizacja w iększości parlam entarnej w Reichstagu i rezolucja pokojowa były
— zdaniem Gondy — szczytow ym osiągnięciem politycznym niem ieckiej reform i- stycznej socjaldem okracji w czasie I w ojny św iatow ej. A lles, w as danach geschah, einschliesslich d er revolu tion ären A ktion en zu r Beendigung des K rieges sind auf die In itia tive d e r aufständischen M assen und d er B ewegung Spartakus zurückzu- führen. Bei diesen A ktionen sp ie lte die Sozialdem okratie allenfalls die R olle eines M itläufers und H em m schuhs. Ihre h istorisch e R olle ist deshalb v o n doppelter.
E inerseits ersch öpfte sie sich in d e r R ettu ng d es besteh en den S taatsw esen s aus der K riegskriese. Anderseits* — und dies aus bü rgerlicher S ich t kann als p o sitiv b e w e rte t w e rd en — w o llte sie eine dem okratisch e A ltern a tiv e gegen den A n nexio
nism us stellen (s. 101).
i W h i s t o r i o g r a f i i p o l s k i e j p o d o b n e s t a n o w i s k o z a j m u j e J . P a j e w i k i , „M itteleuropa".
Stu dia z d zie jó w im perializm u n ie m ie c k lfio w d o b i e p i e r w s z e j w o jn y ś w ia to w e j, P o z n a ń 1SS9, s . 397.
R E C E N Z JE 743
Om awiając z k olei rew olucyjne skrzydło niem ieckiego ruchu robotniczego, ana
lizuje autor przyczyny jego słaiboścS i porwody niepowodzenia rew olucji niem ieckiej 1918/1819 r., której lo sy przesądziły w znacznej m ierze o losach rew olucji w całej Środkow ej Europie.
N astępna cześć pracy została poświęcona przedstaw ieniu sytuacji w m onarchii austro^węgierskiej. Gond a koncentruje sw ą uwagę na dwu, jego zdaniem najistot
niejszych procesach: kształtow an iu się nacjonalizmu niem ieckiego wśród niem iecko
języcznej ludności Psrzedlitawii i jednoczesnemu kształtowaniu się czeskiego ruchu narodowego z coraz to siln iejszym i tendencjam i do utworzenia w łasnej, odrębnej państw owości.
Teza o decydującej roli k onfliktu czesko-niem ieckiego w dziejach w ew nętrznych austriackiej części podwójnej m onarchii rzutuje w zasadniczy sposób na konstrukcję tej części książki. Z jednej stron y autor sięga d o w ydarzeń z drugiej połow y X IX w., z drugiej dążenia odśrodkow e innych narodów m onarchii stanow ią blade tło dla działalności niepodległościow ej Czechów przed i w czasie wojny. Na dalszy plan zeszła rów nież problem atyka narodowościow a w ęgierskiej części c. i k. m onarch ii3.
Konilikity narodow ościow e stanow iły punkt w yjścia d la szeregu projektów prze
budowy w ew nętrznej państw a Habsburgów, od koncepcji socjaldem okratów, po
przez projekty kół zw iązanych z osobą następcy tronu, arcyksięcia Franciszka Fer
dynanda s, po skrajne koncepcje narodowoniermeckie, zm ierzające do zapewnienia w Przedlitawdi całkow itej przewagi żyw iołow i niem ieckiem u.
Istotny w p ływ na sytuację w ew nętrzną A ustro-W ęgier w yw ierało w czasie w oj
ny k. u. k. Arm eeoberkom m ando (AOK), w ystępujące, podobnie jak niem iecka DOHL jako rzecznik s ił konserw atyw no-reakcyjnych. Autor pisze o działalności AOK w duchu niem iecko-szow inistycznym , w ym ierzonym p rzeciw narodowościom n ien ie- m ieckim, w ym ieniając wśród nich Czechów, Rum unów, W łochów, Serbów i Chor
w atów . Dla pełni obrazu naileżałoby wspom nieć także o antypolskiej j antyukraiń- skiej działalności AOK w Galicji.
Podobnie jak DOHL prowadziła akcję przeciw zbyt „m iękkiem u” rządowi Bethm anna-H oliw ega, tak AOK zw alczało zbyt liberalny zdaniem kół wojskow ych . rząd prem iera Stürgkha. AOK w ysu w ało też w łasn e p r o je k ty reform ” w ew nętrz
nych monarchii. W prawdzie w Austro-W ęgrzech n ie doszło do dyktatury w ojskow ej w stylu niem ieckim z la t 1917— 1918, ale na początku 1918 r. Karol I n o sił się z za
miarem powołania w A ustrii gabinetu złożonego z g en era łó w 4.
Przedstawiając sytuację A ustro-W ęgier w ostatnim roku w ojny autor daje w y raźną przewagę czynnikom zew nętrznym , zw iązanym z sytuacją międzynarodową, nad kw estiam i w ew nętrznym i. Sttąd przedstaw ienie stanow iska państw Ententy w o
bec przyszłości m onarchii oraz om ów ien ie działalności em igracyjnej polityków cze
skich i południowosłow iańskich. Prow adzi to do konkluzji, że w końcowej fazie roz
kładu m onarchii naddunajskiej decydujące b y ły w istocie trzy procesy, które doko-
* W ię c e j u w a g i i n n y m ( n i e c z e s k i m ) r u c h o m n a r o d o w y m p o ś w i ę c a z a r ó w n o R . A . K a n n , Das N ationaU tätenproblem d er H absburgerm onarchie. G eschichte un d Ideengehalt d e r nationalen B estrebungen v o m V orm ärz bis zu r A ullosu ng des Reiches im Jahre 1918 t . I —I I , G r a z - K ö l n 1964, j a k i w l i t e r a t u r z e p o l s k i e j H . B a t o w e k i , R ozpad A u stro-W ęgier 1914—191*. S p ra w y narodow ościow e i działania d yp lo m a tyc zn e, W r o c ł a w 1965 i M . P u ł a s k i , z d z i e j ó w gen ezy ,.Europy w ersa lsk iej” . W spółpraca S ł o w i a n zachodnich i p ołu dn iow ych w o s t a t n i m e t a p i e I w o j
n y św ia to w ej, W r o c ła w 1974.
* D z i a ł a l n o ś c i p o l i t y c z n e j t e g o o s t a t n i e g o w i e l e m i e j s c a p o ś w i ę c a z n a n y b a d a c z s t o s u n k ó w n a r o d o w o ś c i o w y c h A u s t r o - W ę g i e r R . A . К a η n w s w e j o s t a t n i e j p r a c y , Erzherzog Franz Ferdinand. Stu dien. M ü n c h e n 1978.
* R . G . P l a s c h k a , H. H a s e l e t e i n e r , A. S u p p a n , in n ere Front. M ilitärassisten z, W iderstan d und U m sturz i n d er Donaum onarchie 1918 t . Π , M ü n c h e n 1974, s . 1S9. T a m ż e w s z e c h s t r o n n i e p r z e d s t a w i o n a s y t u a c j a w e w n ę t r z n a A u e t r o - W ę g i e r w 1918 r . w p r a c y G o n d y p o t r a k t o w a n a d o ś ć o g ó ln ik o w o .
nały się w środowiskach em igracyjnych polityków narodów słow iańskich: 1. U regu
low anie stosunków czesko-słow ackieh, 2. U tw orzenie jedności Słow ian Południo
wych, 3. Konsolidacja stosunków jugosłowiańsko-w łoekich. Przy całej w adze tych wydarzeń trudno pogodzić to stw ierdzen ie z opinią o w ew nętrznych przyczynach rozpadu c. i k. monarchii.
Z poczynań Karola I, zm ierzających do ocalenia państwa om ów iono szerzej·
misję księcia Sykstusa i jej następstw a w stosunkach austriacko-niem ieckich oraz październikowy m anifest cesarski, oceniany przez niektórych historyków jako bez
pośredni powód rozpadu monarchii. Zdaniem Gondy m anifest był już tylko potw ier
dzeniem faktycznego rozkładu państwa. Dotyczył on tylko cesarskiej, austriackiej części podwójnej monarchii, był też św iadectw em różnic m iędzy austriackim i a w ę
gierskim i kołami rządzącymi, różnic, które w ynikały z odmiennej, silniejszej jak się jeszcze w ów czas w ydaw ało, pozycji Węgrów w krajach korony św. Stefana niż Niem ców w Przedlitaw ii.
Ostatnią część książki rozpoczyna przedstaw ienie stosunków m iędzy państw am i Dwuprzymierza w początkowym ok resie wojny. Autor akcentuje przede wszystkim sprzeczności m iędzy sojusznikam i. Opór strony ausłro-w ęgierskiej wobec niem ieckich żądań u stępstw na rzecz Włoch i R um unii pogłębiał niechęć kół rządzących II Rzes/.y wobec słabszego partnera, partnera który we wzajem nych stosunkach nie chciał uznać konsekw encji sw ej słabości i bronił się przed narzuceniem hegem onii siln iej
szego sojusznika.
Gonda w skazuje też na rozbieżności co do celów wojennych m iędzy rządem austriackim a w ęgierskim . Także m iędzy rządem austriackiej części m onarchii a rzą
dem Rzeszy istn iał cały ikompleks spraw spornych. Dla A ustro-W ęgier nie było pom yślnej perspektyw y zakończenia w ojny: klęska groziła rozpadem państw a, zw y
cięstw o w zrostem zależności od N iem iec i utratą suwerenności. A neksje n iosły ргг- spektyw ę zw iększenia liczby ludności słow iańskiej i osłabienia pozycji Niem ców i Węgrów, utrata jakiegokolwiek terytorium m ogła stanow ić niebezpieczny prece
dens dla całości terytorialnej państwa.
W takiej sytuacji, kom plikowanej dodatkow o przez pogłębiające się trudności aprow izacyjne i m alejącą .wartość czanno-żółtej arm ii, zrozum iała staje się ciągła zm ienność stanow iska A ustro-W ęgier w e w szystkich prawie konkretnych kwestiach (sprawa polska, rumuńska, serbska). Rew olucja lutow a w R osji stanow iła dodatko
w e groźne m em ento — stąd celem Karola I i m otyw em przewodnim polityki za
granicznej Austro-W ęgier stało się dążenie do m ożliwie najszybszego zawarcia poko
ju celem uratowania zagrożonego państw a. Zaostrzało to dodatkowo sprzeczności z Rzeszą, której polityką zagraniczną kierow ały w tym czasie agresyw ne koła aneks- jonistyczne, upatrujące w aneksji n ajp ew niejsze rem edium na pogłębiające się trud
ności w ew nętrzne. Istniejące od wybuchu wojny sprzeczności niem iecko-austriacko- -w ęgiersk ie p ogłębiały się, a przew aga N iem iec skazyw ała p olitykę Karola I na niepowodzenia, które z k olei p ogłębiały zależność W iednia od Berlina. W ym ownym tego przykładem była afera k sięcia Sykstusa.
Rozbieżność dążeń politycznych obu sprzym ierzeńców n ie ustąpiła nawet w ob li
czu w spólnej klęski: dla uzyskania lepszych warunków pokojowych w październiku 1918 r. N iem cy dążyli d o utrzym ania związku z monarchią habsburską, Austro- -W ęgry zaś — d o zerwani^ zw iązku z Niemcami.
W ostaitnfch zdaniach pracy w raca Gonda do alternatyw y Niem iec z lipca 1917 r.:
zw ycięstw o aneks jon istów i kontynuacja w ojny z wiadom ym i następstw am i, bądź też podjęcie rokowań i zaw arcie ugodowego pokoju, do czego zm ierzał Bethm ann- -H ollw eg i popierające go u m iarkow ane skrzydło niem ieckiej burżuazji. Niepowo
dzenie tej ostatniej orientacji, niepow odzenie które zdaniem autora przesądziło o os
R E C E N Z JE 745
tatecznej klęsce p aństw centralnych, b yło spow odow ane słabością niem ieckiej bur- żuazji.
W pracy Gondy w ielokrotn ie przew ija się spraw a polska, przede w szystkim jako przedm iot rokow ań m iędzy państw am i Dwuprzym ierza, będący też najczęściej przed
m iotem wzajem nych sporów. Temu ostatniem u aspektow i stosunków niem iecko- -austriackich pośw ięcił autor osobny podrozdział (s. 372—376). Jeżeli przy om aw ia
niu spraw czeskich czy południowoełowiańskich autor korzysta z literatury w języ
kach tych narodów, to przy sprawach polskich ogranicza się do literatury w ęgier
sk iej* i niem ieckojęzycznej. K onsekw encją teg o są niejasności lub pom yłki w tych m iejscach, gdzie Gonda w chodzi nieco głębiej w zaw iłe realia spraw y polskiej ·.
Pomijając szereg niedokładności w pisow ni n a z w isk 7, trzeba stw ierdzić, że rów n ie interesująca jak bogaita i skom plikowana problem atyka pracy, zw łaszcza w par
tiach dotyczących m onarchii habsburskiej, nastręczyła autorow i w iele trudności kon
strukcyjnych, spow odow ała w yeksponow anie pew nych w ątków dziejów A ustro-W ę- gier, z m arginalnym potraktowaniem , lub w ręcz pom inięciem innych, n ie mniej istot
nych®. N ie przekreśla t o w artości pracy, w ynikającej z przekonyw ującego przedsta
w ienia w p ływ u sytu acji .wewnętrznej obu m ocarstw centralnych n a ich politykę zagraniczną (cele w ojenne). N iebagatelną zaletą książki jest też opublikowanie jej w języku niem ieckim , eo czyn i ją dostępną dla szerokiego grona badaczy dziejów Europy Środkowej w czasie I w ojny św iatow ej.
Jan L ew an dow ski
Hans S p e ii e r, Die A n gestellten v o r dem N ationalsozialism us. Ein B eitrag zu m V erstän dnis d e r deu tschen S o zia lstru k tu r 191%— 1933.
b r it is c h e Studien zur G eschichtsw issenschaft”, Bd. 26, Vandenhoeck und Ruprecht, Gröttingen 1977, s. 202.
Pierw szą refleksją, jaką budzi ukazanie się drukiem m onografii Hansa S p e i e- r a jest zaskoczenie w zględnie trw ałą w artością opracowania, które w pierw szej w ersji p ow stało ponad czterdzieści la t temu. Dla badaczy dziejów najnowszych jest to refleksja optym istyczna, oczyw iście pod w arunkiem , że zadanie sw e będą poj
m ow ali rów nie rzetelnie, jak czynił to Speier na początku lat trzydziestych. P raw da, że autor przyznaje się d o m odernizacji tekstu, oczyw istej dla czytelnika tam , gdzie Speier od w ołuje się do osiągnięć badawczych ostatniego czterdziestolecia; czę
ściow o m niej spraw dzalnej, b o w yrażającej się w zm ienionej lub bardziej precyzyj
nej interpretacji źródeł — o czym Speier sam inform uje w przedmowie. Trudno jed
nak oprzeć się przekonaniu, że zrąb podstaw ow y dzieła pochodzi rzeczyw iście z lat trzydziestych, choć konfrontacje są niem ożliwe, bowiem ow a pierwsza wersja nie ukazała się drukiem.
5 N a s z c z e g ó l n ą u w a g ę z a s ł u g u j e t u t a j p r a c a o p o l i t y c e r z ą d ó w A u s t r o - W ę g i e r w o b e c s p r a w y p o l s k i e j : K . S z o k o l a y , A z o sztrik m a g y a r korm any len gyel p o l i t i kaja az elsó vilàghàborù idején , B u d a p e s t 1967.
« J a k o p r z y k ł a d m o ż e s ł u ż y ć z d a n i e d o t y c z ą c e s p r a w y c h e ł m s k i e j w 1918 r . (s. 379): D ie T a k t i k d e r B r e s t e r F riedensverhandlungen w urde von den d e u t s c h e n u n d österreich isch - -ungarischen P artn ern auf den B erlin er B esprechungen vo m 5.—в. F ebruar — beschlossen.
D ie H auptfragen w aren die Schaffung ein er ukrainischen P ro vin z O stgalizien durch Anschluss d es K reises Cholm an die U kraine. A u t o r n i e w y k o r z y s t u j e t a k ż e p ira c r a d z i e c k i c h , a z l i t e r a t u r y p o l s k i e j p o w o ł u j e s i ę n a o p u b l i k o w a n ą w j ę z y k u n i e m i e c k i m r o z p r a w ę H . B a t ó w - s к i e g o . N ationale K o n flik te bei d er Entstehung d er N achfolgestaaten, [ w : ] D ie Auflösung d es H absburgerreiches. Zusam m enbruch und N euorientierun g im Donauraum , W ie n 1970, s 338—358.
i D o t y c z y t o g ł ó w n i e n a z w i s k s ł o w i a ń s k i c h . N a z w i s k o r o s y j s k i e g o m i n i s t r a s p r a w z a g r a n i c z n y c h w y s t ę p u j e w w e r s j i S a s o n o w , S a s s a n o w i S a s s o n o w .
e p o r . p r z e d s t a w i e n i e s y t u a c j i w e w n ę t r z n e j A u s t r o - W ę g i e r w 1918 r . u G o n d y i w c y t o w a n e j J u ż p r a c y H . G . P l a s c h k i , H . H a s e l s t e l n e r a i A. S u p p a n a .
