R E C E N Z J E
347
i polityczną w ielkopolskiego Baru. Autor opisuje z kronikarską dokładnością toczo
ne przez sprzysiężonych potyczki, nie zapomina jednak i o organizacji wojska. W tym zakresie palącą potrzebą staw ało się unow ocześnienie polskiej armii przez w zm oc
n ienie roli piechoty. Słabo jednak do konfederackich um ysłów docierała prawda, że samą jazdą nie sprosta się przeciwnikowi: am bitne plany stworzenia kilku nowych pułków piechoty pozostały niezrealizowane.
Dużą zasługą Szczygielskiego jest także szerokie przedstaw ienie genezy, pow sta
nia i prac Izby K onsyliarskiej. Ten cyw ilny rząd konfederacji spraw ow ał w ładzę w zakresie gospodarki (w tym kontrolow ał adm inistracje finansową), sądownictw a i kontroli nad w ojskiem . Opracowanie dziejów Izby K onsyliarskiej było tym trud
niejsze, że archiwum Izby zaginęło; autor m usiał jej historię odtwarzać przy pomocy źródeł pośrednich.
O w ielkopolskiej konfederacji pisał przed Szczygielskim W ładysław K onopczyń
ski w swej „Konfederacji Barskiej”, Szczygielski w stosunku do poprzednika przeja
w ia stosunek am biwalentny, kojarząc pietyzm z krytycyzmem . Pietyzm , bo zrozum iałe korzystanie z ustaleń Konopczyńskiego posuwa autor aż do cytow ania jego zdań tam nawet, gdzie m ógłby dać w łasne określenia (cytatów zresztą w pracy jest trochę za w iele; często przytaczane są obszerne fragm enty źródeł zam iast krótkie
go omówienia). Krytycyzm w obec K onopczyńskiego prezentuje Szczygielski w iele- kroć przy ustaleniach faktograficznych, prostując om yłki co do dat, m iejsc bitew czy aktorów wydarzeń. Widać, że Konopczyńskiem u brakowało czasu na w nikliw szą analizę źródeł. Być m oże głębszą refleksję odkładał do planowanej lecz nie n apisa
nej m onografii o konfederacji barskiej w W ielkopolsce; chciał zużytkować w niej źródła, których w związku z tym św iadom ie nie w łączył do swego opus magn um (Szczygielski do notât K onopczyńskiego w rękopisach B iblioteki Jagiellońskiej zresztą nie dotarł). Mnogość sprostowań faktograficznych, jaką w stosunku do monografii poprzednika przynosi om awiana praca, budzi u czytelnika głód dalszych uzupełnień i korekt Konopczyńskiego, które Szczygielski tak zachęcająco rozpoczął.
Zofia Zielińska
N. N. M o c h n a c z , Idiejnaja borba w Bielorussa w 30—40 gody X I X w ., Izdatelstw o ,,Nauka i Tiechnika”, Minsk 1971 s. 155, 5 nlb.
Historycy radzieccy zajm ujący się problem atyką X IX wieku, gdy jako przed
miot sw ych badań biorą dzieje ówczesnego cesarstwa rosyjskiego, muszą w w ięk szym lub m niejszym stopniu dotykać również spraw polskich. Do dość już pokaź
nej listy pozycji tego typu doszła ostatnio w artościowa, jakkolw iek niedużych roz
miarów, praca białoruskiej autorki, poświęcona w alce ideologicznej na Białorusi w latach trzydziestych-czterdziestych X IX w. Okres ten był dla historii Białorusi w yjątkowo ważny. Wtedy to bowiem rozpoczął się tam proces rozwoju św iado
m ości narodowej Białorusinów. Skądinąd proces ten rozw ijał się znacznie w olniej i w m niejszym nasileniu, aniżeli na Ukrainie.
Książka składa się z trzech rozdziałów. Pierw szy poświęcony jest ideologii
„Towarzystwa D em okratycznego” Franciszka Sawicza, drugi ■— ówczesnym p ole
m ikom natury filozoficznej, trzeci w reszcie — ruchom w yzw oleńczym na B iało
rusi w latach 1846— 1848. Podział to zbyt ogólny, jako że autorka porusza bardzo szeroki w achlarz zagadnień.
Analiza ideologii „Towarzystwa Dem okratycznego” założonego wśród stud en tów w ileńskiej A kadem ii M edyko-Chirurgicznej w 1836 r. przez Franciszka S a wicza, a następnie wchodzącego w skład Stow arzyszenia Ludu Polskiego, kiero
w anego przez Szym ona Konarskiego, nie jest w historiografii radzieckiej czymś
348
R E C E N Z J Enowatorskim . Zagadnieniem tym zajm ował się już uprzednio A natol S m i r - n o w 1.
N atom iast w historiografii polskiej działalność Sawicza nie doczekała się dotąd szczegółow ego opracowania. Omawiając jego rolę w rozwoju ruchu narodowego na Białorusi autorka w ysuw a interesującą, jakkolw iek zbyt słabo udokum ento
w aną koncepcję, w yw odzącą Towarzystwo Demokratyczne i jego ideologię z dzia
łalności M ichała W ołłowicza, który w 1833 r. organizował na tych terenach akcję partyzancką powiązaną z Józefem Zaliwskim. Hasło porwania ludu białoruskiego do w ałki o w olność przebija n iew ątpliw ie w działalności obydwu przywódców, natom iast sprawa organizacyjnego powiązania w ydaje się dyskusyjna. Zbyt słabo rów nież autorka uwypukliła rolę spisku Konarskiego, którego zw iązek Sawicza był częścią składową. Przypisuje mu autorka w sw ych sform ułowaniach rolę zanadto samodzielną, gdy w rzeczyw istości talent organizacyjny Konarskiego w yraźnie górow ał nad całością sprzysiężenia,. sam zaś Saw icz zasłużył się przede w szystkim w uświadam ianiu narodowym ludu białoruskiego na polu literackim , w swych poezjach do tegoż ludu kierowanych.
Drugi rozdział zawiera cenny wkład do historii prasy polskiej om awianego okresu w tzw. zachodnich guberniach. Daje itu autorka zwięzłą z konieczności cha
rakterystykę ideologiczną takich pism, jak „Ateneum ”, „Tygodnik Petersburski”,
„Gwiazda”, czy „Pam iętnik N aukow o-L iteracki” oraz omawia twórczość i poglądy zw iązanych z tym i pism am i osób: Macieja Łowickiego, Romualda Podberezkiego, Edwarda Żeligowskiego i innych. Jakkolw iek zagadnienie to nie zostało poddane wyczerpującej analizie i czytelnik odczuwa brak ostatecznych w niosków w od
niesieniu do problemu postawionego w tytule książki to jednak m ateriał zawarty w tym rozdziale św iadczy o dobrej znajomości traktowanego przez autorkę zagad
nienia. /
Najm niej nowatorski charakter ma, rodział trzeci, gdyż autqrka w m inim al
nym stopniu w yszła poza to, co zaw arł w swej m onografii D awid F a j n h a u z 2.
Praca zasługuje na pełne uznanie z uwagi na bogatą bazę źródłową. Autorka w ykorzystała cenne archiwalia Centralnego Państw ow ego Archiwum Historycznego Litew skiej SRR w Wilnie. W ykazała ponadto dobrą znajomość polskiej literatury historycznej, zarówno dawnej jak i współczesnej. Poważnym mankam entem książ
ki jest brak indeksu.
W sum ie praca stanow i w artościową pozycję przede w szystkim dla czytelnika radzieckiego, do którego jest skierowana. W ykazując ścisłe powiązania pomiędzy Polską a Białorusią w różnych aspektach, na szerokim tle ruchu narodow o-w yz- w oleńczego, daje duży zasób wiadom ości dotyczących spraw polskich, mało n ie
w ątp liw ie w tym kręgu czytelniczym znanych.
Bolesław Łopuszański
-Barbara K o n o r s k a , W kręgu Hotelu Lambert. W łady sław Z a m o y ski w latach 1832—1847. Instytut H istorii PAN, Zakład Narodowy im.
Ossolińskich — W ydawnictwo, W rocław—W arszawa—Kraków—Gdańsk 1971, s. 233.
W idoczny w ostatnich latach w zrost zainteresow ania obozem Adam a Czartory
skiego spowodowany został zarówno m ożliwościam i warsztatowym i, jak i potrzebą nowego, pełniejszego naśw ietlenia polityki tego obozu. W odróżnieniu od źródeł dotyczących działalności obozu demokratycznego, los obszedł się łaskaw ie z ręko
i A. S m i r n o w , Franc Sa w icz, M insk 1961; t e n ż e , R e w o lu c jo n n y je sw ja zi naro d o w R ossiji i P o lszy, M oskwa 1962.
2 D . F a j n h a u z , R u ch k o n s p ir a c y jn y na L itw ie i B iałorusi 1846—1848, W arszaw a 1965.
