Prawo prywatne międzynarodowe. Wydanie 5 - Katarzyna Bagan-Kurluta - pdf – Ibuk.pl

(1)

Katarzyna Bagan-Kurluta

Prawo

prywatne

międzynarodowe

5. wydanie

Seria

Podręczniki Prawnicze jest to kanon klasyki akademickiej

literatury prawniczej. Stanowi źródło wiedzy niezbędnej każdemu studentowi prawa. Tytuły z tej serii opracowane są przez autorytety prawnicze i polecane przez większość wykładowców.

W książce „Prawo prywatne międzynarodowe” przedstawiono najistotniejsze zagadnienia dotyczące istoty, podstaw obowiązywania i stosowania prawa prywatnego międzynarodowego.

Omówione w nim zostały m.in.:



pojęcie i zakres prawa prywatnego międzynarodowego,



łączniki i ich klasyfikacja,



przyczyny kolizji między prawami różnych państw i sposoby ich rozstrzygania.

Piąte wydanie zostało opracowane na podstawie przepisów ustawy

z 4.2.2011 r. – Prawo prywatne międzynarodowe oraz aktów prawa Unii Europejskiej.

Prof. UwB, dr hab. Katarzyna Bagan-Kurluta – kierownik Zakładu

Prawa Prywatnego Międzynarodowego na Wydziale Prawa Uniwersytetu w Białymstoku.

www.ksiegarnia.beck.pl e-mail: dz.handlowy@beck.pl tel.: 22 311 22 22, fax: 22 337 76 01

cena: 69,00 zł ISBN: 978-83-255-9516-6

Bag an -K ur lu ta Pra w o pr yw atne międzynar odo w e 5. wydanie

(2)

PODRĘCZNIKI PRAWNICZE

K. Bagan-Kurluta • Prawo prywatne międzynarodowe

(3)

Polecamy inne publikacje z tego zakresu:

W. Czapliński, A. Wyrozumska

PRAWO MIĘDZYNARODOWE PUBLICZNE, wyd. 3 Studia Prawnicze

A. Łazowski, A. Zawidzka-Łojek

PRAWO MIĘDZYNARODOWE PUBLICZNE, wyd. 2 Podręczniki Prawnicze

J. Gawłowicz

MIĘDZYNARODOWE PRAWO DYPLOMATYCZNE – WYBRANE ZAGADNIENIA

Skrypty Becka

PRAWO UNII EUROPEJSKIEJ W PIGUŁCE, wyd. 2 Prawo w Pigułce

(4)

Katarzyna Bagan-Kurluta

Uniwersytet Warszawski

Prawo prywatne międzynarodowe

5. wydanie

zmienione i zaktualizowane

WYDAWNICTWO C. H.BECK WARSZAWA 2017

(5)

© Wydawnictwo C.H.Beck 2017 Wydawnictwo C.H.Beck Sp. z o.o.

ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa Skład i łamanie: TiM-Print, Warszawa Druk i oprawa: P.W.P. Interdruk, Warszawa

ISBN 978-83-255-9516-6 ISBN e-book 978-83-255-9517-3

Wydawca: Aneta Flisek

(6)

Spis treści

Wykaz skrótów ... IX Przedmowa ... XI

Część I. Ogólna

Rozdział I. Pojęcie i zakres prawa prywatnego międzynarodowego ... 3

§ 1. Wprowadzenie ... 3

§ 2. Funkcje ... 7

§ 3. Definicja ... 8

I. Pojęcie prawa prywatnego międzynarodowego w ujęciu wąskim ... 9

II. Pojęcie prawa prywatnego międzynarodowego w ujęciu szerokim ... 10

§ 4. Porównanie prawa prywatnego międzynarodowego z innymi dziedzinami prawa ... 12

I. Prawo prywatne międzynarodowe a prawo międzynarodowe publiczne 12 II. Prawo prywatne międzynarodowe a międzynarodowe prawo postępowania cywilnego i prawo cywilne ... 15

III. Prawo prywatne międzynarodowe a prawo niejednolite ... 17

1. Konflikty interterytorialne ... 17

2. Konflikty interpersonalne ... 20

3. Konflikty intertemporalne ... 20

4. Niejednolitość prawa w świetle prawa prywatnego międzynarodowego ... 22

Rozdział II. Zarys historyczny rozwoju prawa prywatnego międzynarodowego ... 25

§ 5. Szkoła statutowa ... 28

§ 6. XIX-wieczne doktryny europejskie ... 34

§ 7. Doktryna anglo-amerykańska ... 40

§ 8. Kodyfikacje prawa prywatnego międzynarodowego ... 49

§ 9. XX-wieczna doktryna europejska ... 50

§ 10. Polska doktryna ... 52

Rozdział III. Zakres i źródła prawa międzynarodowego prywatnego ... 55

§ 11. Zakres ... 56

§ 12. Źródła prawa pochodzenia krajowego ... 57

§ 13. Źródła prawa pochodzenia międzynarodowego – umowy międzynarodowe i międzynarodowa uniformizacja zwyczaju ... 67

I. Umowy multilateralne ... 70

II. Umowy bilateralne ... 84

(7)

VI Spis treści

III. Zbiegi norm konwencyjnych ... 89

IV. Akty prawa Unii Europejskiej ... 92

Rozdział IV. Normy kolizyjne w prawie prywatnym międzynarodowym ... 102

§ 14. Regulacja bezpośrednia i pośrednia ... 102

§ 15. Normy kolizyjne jako normy prawne ... 103

§ 16. Struktura normy kolizyjnej ... 104

§ 17. Rodzaje norm kolizyjnych ... 107

§ 18. Normy bezwzględnie obowiązujące ... 110

Rozdział V. Łączniki ... 112

§ 19. Klasyfikacja łączników ... 112

I. Łączniki personalne stosowane do osób fizycznych ... 114

1. Obywatelstwo ... 114

2. Domicyl ... 121

3. Pobyt zwykły i prosty ... 128

II. Łączniki personalne stosowane do osób prawnych ... 130

§ 20. Wskazanie kilku praw przez normę kolizyjną ... 133

Rozdział VI. Stosowanie i wykładnia przepisów z zakresu prawa prywatnego międzynarodowego ... 139

§ 21. Stosowanie i wykładnia przepisów legislacji międzynarodowej ... 141

§ 22. Stwierdzenie i zastosowanie obcego prawa ... 142

Rozdział VII. Sposoby usuwania trudności w procesie wskazywania i stosowania prawa właściwego ... 147

§ 23. Kwalifikacja ... 148

§ 24. Odesłanie ... 156

§ 25. Klauzula porządku publicznego ... 168

I. Skutki zastosowania klauzuli porządku publicznego ... 173

§ 26. Obejście prawa ... 177

§ 27. Zmiana statutu ... 182

§ 28. Kwestia wstępna ... 187

§ 29. Dostosowanie ... 191

§ 30. Wybór prawa ... 195

§ 31. Stosowanie przepisów prawa publicznego ... 197

§ 32. Reguła najściślejszego związku ... 198

§ 33. Posiłkowe stosowanie prawa polskiego ... 200

Część II. Szczegółowa Rozdział I. Osoby ... 205

§ 34. Osoby fizyczne ... 205

I. Zdolność prawna ... 206

1. Zdolność prawna dziecka nienarodzonego ... 206

2. Uznanie za zmarłego i stwierdzenie zgonu ... 207

3. Zakres statutu ... 208

(8)

Spis treści VII

II. Zdolność do czynności prawnych ... 208

III. Imię i nazwisko osoby fizycznej oraz inne jej dobra osobiste ... 212

IV. Prawo właściwe ... 215

1. Wyjątki ... 217

§ 35. Osoby prawne ... 224

I. Zakres statutu ... 225

II. Prawo właściwe ... 226

Rozdział II. Dokonanie czynności prawnych i ich forma, przedstawicielstwo, przedawnienie ... 232

§ 36. Dokonanie czynności prawnej ... 232

I. Prawo właściwe ... 233

II. Zakres statutu ... 233

§ 37. Forma czynności prawnych ... 234

§ 38. Przedstawicielstwo ... 241

I. Przedstawicielstwo ustawowe ... 241

II. Pełnomocnictwo ... 242

1. Prawo właściwe ... 242

§ 39. Przedawnienie ... 249

I. Zakres statutu ... 253

Rozdział III. Prawo rodzinne i opiekuńcze ... 254

§ 40. Zawarcie małżeństwa ... 254

I. Przesłanki materialne ... 256

II. Przesłanki formalne ... 263

III. Zaręczyny ... 266

§ 41. Nieważność i nieistnienie małżeństwa ... 267

§ 42. Stosunki osobiste i majątkowe między małżonkami ... 269

§ 43. Rozwiązanie małżeństwa i separacja ... 276

§ 44. Sprawy dotyczące dzieci ... 282

I. Pochodzenie dziecka ... 283

II. Stosunki między rodzicami a dziećmi ... 286

III. Przysposobienie ... 290

§ 45. Alimentacja ... 296

(9)

VIII Spis treści

§ 46. Opieka i kuratela ... 305

Rozdział IV. Prawo rzeczowe. Posiadanie ... 309

§ 47. Prawo właściwe ... 310

§ 48. Zmiana statutu rzeczowego ... 315

§ 49. Rzeczy w transporcie ... 317

§ 50. Zakres statutu rzeczowego ... 318

Rozdział V. Zobowiązania ... 320

§ 51. Zobowiązania wynikające z czynności prawnych ... 321

1. Zobowiązania z indywidualnych umów o pracę ... 347

2. Umowa o arbitraż ... 349

3. Zobowiązania z jednostronnych czynności prawnych ... 350

4. Dépeçage ... 351

III. Normy bezwzględnie obowiązujące a wykonanie umowy ... 353

§ 52. Zobowiązania niewynikające z czynności prawnych ... 356

Rozdział VI. Spadki ... 371

§ 53. Prawo właściwe ... 371

§ 54. Zakres statutu ... 386

Rozdział VII. Inne stosunki prawne ... 389

Indeks rzeczowy ... 391

(10)

Wykaz skrótów

1. Zbiory dokumentów i periodyki

AJCL ... The American Journal of Comparative Law BYBIL ... The British Year Book of International Law CLRev. ... California Law Review

Dz.U. ... Dziennik Ustaw Dz.Urz. ... Dziennik Urzędowy HLRev. ... Harvard Law Review

ICLQ ... International and Comparative Law Quarterly KPP ... Kwartalnik Prawa Prywatnego

M.P. ... Monitor Polski MoP ... Monitor Prawniczy NP ... Nowe Prawo

OSN ... Orzecznictwo Sądu Najwyższego

OSNCP ... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna i Pracy OSPiKA ... Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych OTK ... Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego

Pal. ... Palestra PiP ... Państwo i Prawo PiŻ ... Prawo i Życie RabelsZ ... Rabels Zeitschrift

Rec. des cours ... Académie de Droit International, Recueil des cours RPEiS ... Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny SC ... Studia Cywilistyczne

SIS ... Studia Iuridica Silesiana SP ... Studia Prawnicze YLJ ... The Yale Law Journal Zb. Orz. ... Zbiory Orzecznictwa

ZNUJ PP ... Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Prawnicze 2. Organizacje międzynarodowe

ETS ... Europejski Trybunał Sprawiedliwości ILO ... International Labour Organization

KBWE ... Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie UE ... Unia Europejska

UNCTAD ... United Nations Conference on Trade and Development UNICITRAL ... United Nations Commission on International Trade Law UNIDROIT ... International Institute for the Unification of Private Law

(11)

X Wykaz skrótów 3. Akty normatywne

KC ... Kodeks cywilny KP ... Kodeks pracy

KPC ... Kodeks postępowania cywilnego KRO ... Kodeks rodzinny i opiekuńczy KSH ... Kodeks spółek handlowych

PrPrywM z 1965 r. ... ustawa z 12.11.1965 r. – Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U.

Nr 46, poz. 290 ze zm.)

PrPrywM z 2011 r. ... ustawa z 4.2.2011 r. – Prawo prywatne międzynarodowe (tekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 1792)

TWE ... Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską z 25.3.1957 r.

( Dz. Urz. UE C 321E/2006, s. 1) rozporządzenie

spadkowe……… Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) Nr 650/2012 z 4.7.2012 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumen- tów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie usta- nowienia europejskiego poświadczenia spadkowego

4. Inne skróty

art. ... artykuł Dz.U. ... Dziennik Ustaw nast. ... następny Nr ... numer orz. ... orzeczenie pkt ... punkt por. ... porównaj post. ... postanowienie poz. ... pozycja s. ... strona t. ... tom

tekst jedn. ... tekst jednolity uchw. ... uchwała ust. ... ustęp ze zm. ... ze zmianami

(12)

Przedmowa

Dnia 16.5.2011 r. weszły w życie przepisy ustawy z 4.2.2011 r. – Prawo prywatne międzynarodowe, uchylając przepisy ustawy z 1965 r., obowiązującej przez 45 lat. W stosunkowo krótkim czasie w życie weszły także unijne rozporządzenia odnoszące się do zobowiązań, alimentacji, spadków, w końcu – rozwodów. Fakty te w zasadniczy sposób wpłynęły na sposób rozstrzygania spraw z elementem zagranicznym.

Zanim przyjdzie nam ten wpływ i zmiany oceniać, uzasadnione wydaje się poddanie analizie tekstu PrPrywM i ukazanie jej w kontekście innych, w tym unij- nych, źródeł prawa kolizyjnego, rosnącego ilościowo i znaczeniowo orzecznictwa i głosów doktryny, ale także na tle historycznym, zwracając uwagę na kierunki ewolucji prawa prywatnego międzynarodowego.

Wynikiem wspomnianych już i przyszłych zmian w tym prawie powinno być zapewnienie kompromisu między przewidywalnością a elastycznością. Większe umiędzynarodowienie prawa powinno przysporzyć obopólnych korzyści – zarówno uczestnikom postępowania, jak i sądom, jako organom stosującym prawo. Z jednej strony, zrealizowany powinien być postulat przewidywalności prawa, a więc za- interesowane osoby będą w stanie przewidzieć rezultat zastosowania norm prawa prywatnego międzynarodowego. Z drugiej strony, będzie można mówić o harmonii orzeczeń dotyczących takich samych sytuacji zapadłych przed różnymi sądami.

Z racji na wspomnianą zwiększoną aktywność Unii Europejskiej w sferze ujed- nolicenia niektórych zagadnień z zakresu prawa prywatnego międzynarodowego, podręcznik został poszerzony o przedstawienie i analizę efektów tej aktywności – aktów prawnych powstałych w ramach Unii Europejskiej.

Podręcznik powstał z myślą o studentach prawa. Celem moim było jak naj- bardziej przystępne przedstawienie wiadomości dotyczących charakterystycznych cech, istoty i specyfiki prawa kolizyjnego, co nie mogło zostać zrealizowane bez odniesienia się do podstaw, obowiązywania i stosowania prawa prywatnego mię- dzynarodowego. Ważne dla zrozumienia jakże odmiennej od innych dyscyplin prawa specyfiki tego prawa jest przyjrzenie się historii, w której można także odnaleźć logiczne uzasadnienie wprowadzenia dotąd istniejących rozwiązań prawnych.

(13)

XII Przedmowa

Mam nadzieję, że lektura tego podręcznika wskaże powody powstawania kolizji między prawami różnych państw i sposoby ich rozstrzygania, a więc przyczyni się do poznania prawa prywatnego międzynarodowego, ale także do polubienia go.

Białystok, styczeń 2017 r. Katarzyna Bagan-Kurluta

(14)

Część I. Ogólna

(15)

(16)

Nb. 1

Rozdział I. Pojęcie i zakres prawa prywatnego międzynarodowego

Literatura: L. Antonowicz, Podręcznik prawa międzynarodowego, Warszawa 1998;

L. Babiński, Zagadnienia współczesnego polskiego prawa międzynarodowego prywatnego, Warszawa 1958; S.A. Bayitch, J.L. Siqueiros, Conflict of Laws. Mexico and the United Sta- tes, Florida 1968; R. Bierzanek, J. Symonides, Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa 1994; A.N.J. Briggs, Conflict of Laws in a nutshell. Nutshell Series, London 1970; Z. Co- wen, American – Australian Private International Law, New York 1957; W. Czapliński, Pra- wo międzynarodowe prywatne. Zarys wykładu, Warszawa 1984; tenże, Refleksje nad wielo- znacznością pojęcia terytorialności w teorii międzynarodowego prawa prywatnego, SC 1963, t. III; W. Czapliński, A. Wyrozumska, Prawo międzynarodowe publiczne. Zagadnienia syste- mowe, Warszawa 1999; J. Jakubowski, Funkcje i zakres prawa prywatnego międzynarodowe- go, PiP 1966, z. 11; K. Kocot, K. Wolfke, Wybór dokumentów do nauki prawa międzynarodo- wego, Wrocław–Warszawa 1976; W. Ludwiczak, Międzynarodowe prawo prywatne, Poznań 1996; P. Nygh, Reform of Private International Law in Australia, RabelsZ 1994, z. 58; M. Paz- dan, Prawo prywatne międzynarodowe, Warszawa 1996; tenże, Prawo prywatne międzyna- rodowe, Warszawa 2017; tenże (red.), System Prawa Prywatnego, t. 20A, 20B, 20C, Warsza- wa 2014, 2015; J. Poczobut, Kodyfikacje prawa prywatnego międzynarodowego, Warszawa 1991; K. Przybyłowski, Prawo prywatne międzynarodowe. Część ogólna, Lwów 1935; M. So- śniak, Prawo prywatne międzynarodowe, Katowice 1978; S.C. Symeonides, Private Interna- tional Law Codification in a Mixed Jurisdiction. The Louisiana Experience, RabelsZ 1993, z. 57; I. Szászy, Private International Law in European People’s Democracies, Budapest 1964; S. Szer, Podstawowe zagadnienia międzynarodowego prawa prywatnego. Część ogól- na, Warszawa 1951; H. Trammer, O prawie prywatnym międzynarodowym, PiŻ 1966, Nr 7;

U.U. Uche, Conflict of Laws in a multi-ethnic setting. Lesson from Anglophone Africa, Rec.

des cours 1991, III, vol. 228; B. Walaszek, M. Sośniak, Międzynarodowe prawo prywatne, Kraków 1965; M. Wolff, Private International Law, Scientia Verlag Aalen 1977; F. Zoll, Mię- dzynarodowe i międzydzielnicowe prawo prywatne w zarysie, Kraków 1945.

§ 1. Wprowadzenie

Jeżeli skutki zdarzeń, które miały miejsce w Polsce, powstają w Polsce względem polskich obywateli, nie mamy powodu zastanawiać się nad tym, czy stosować polskie prawo. Gdy jednak mamy do czynienia ze zdarzeniami, które rodzą skutki za granicą lub ze zdarzeniami, które miały miejsce za granicą, ale rodzą skutki w Polsce, sprawa przedstawia się inaczej. Powstaje wówczas pyta-

1

(17)

4 Część I. Ogólna

Nb. 1

nie – czy na pewno należy zastosować polskie prawo? Z drugiej strony, pojawia się wątpliwość, czy w ogóle możliwe jest stosowanie innego prawa niż własne?

Prawo prywatne międzynarodowe jest dziedziną prawa regulującą koli- zje praw, które mogą wystąpić w związku ze stanem faktycznym (mówiąc inaczej: sytuacją lub stosunkiem prawnym). Aby doszło do takiej kolizji, stan faktyczny musi być związany z co najmniej dwoma państwami, a co za tym idzie – systemami prawnymi tych państw. Obrót prawny, tak jak i obrót gospodarczy nie sprowadza się do czynności podejmowanych w ramach jednego terytorium państwowego. To samo dotyczy spraw, które – co prawda – nie mają wymia- ru gospodarczego, ale związane są z sytuacją osobistą czy rodzinną osób, któ- rych dotyczą (np. sprawy związane z zawarciem małżeństwa, rozwodem, spra- wowaniem władzy rodzicielskiej). Możliwe zatem są sytuacje, kiedy w obrocie prawnym uczestniczą osoby pochodzące z różnych państw. Każda z tych osób związana jest czy to przez pryzmat obywatelstwa, czy miejsca zamieszkania, z innym państwem.

Przykładem może być zawarcie umowy sprzedaży samochodu między Polakiem a Niem- cem, zawarcie związku małżeńskiego między Francuzką a Amerykaninem, przysposobienie Rumuna przez Kanadyjczyka. Możliwe jest również zawarcie przez Polaka i Austriaka umowy dotyczącej nieruchomości położonej w Wielkiej Brytanii, jak i dziedziczenie przez Rosjan ruchomości i nieruchomości pozostawionych przez zmarłego Holendra. Przykłady mogą do- tyczyć także obrotu profesjonalnego, a więc np. zawierania międzynarodowych transakcji handlowych przez osoby prawne, czy też działanie w Polsce pełnomocnika zagranicznej fir- my. Takich hipotetycznych sytuacji jest bardzo wiele. Oczywiście, nie pozostają one tylko w sferze imaginacji. W związku z coraz bardziej ożywionym ruchem osobowym między pań- stwami, bardziej ożywiony staje się również obrót prawny.

W rozważaniach nad prawem prywatnym międzynarodowym należy zasta- nowić się nad tym, w jakim celu i przez kogo zostało ono stworzone. W więk- szości przypadków każda z osób zainteresowanych rozstrzygnięciem jednej z takich spraw wolałaby, aby nastąpiło ono na podstawie jej prawa lub aby zo- stały spełnione jej oczekiwania odnośnie do rozstrzygnięcia na podstawie prawa innego niż własne. Aby tak się mogło stać, potrzebne było wprowadzenie reguł postępowania w przypadkach, kiedy stosunek prawny wykracza poza obszar jednego państwa. Reguły te powinny wskazywać, jakie prawo w takiej sytuacji zastosować oraz jaki element decyduje o zastosowaniu tego prawa. Inny- mi słowy, odpowiadać na pytania: jakie prawo stosować i dlaczego? Ponieważ dochodziło do kolizji praw (ustaw), reguły, które miały je regulować, nazwane zostały prawem kolizyjnym, a normy w nim zawarte – normami kolizyjny- mi. Reguły te na początku miały charakter uniwersalny, a więc nie było pra- wa kolizyjnego polskiego, niemieckiego, francuskiego, tylko jedno prawo kolizyjne. Dopiero od czasu pojawienia się wielkich kodyfikacji prawa cywilnego

(18)

5

Nb. 1 Rozdział I. Pojęcie i zakres prawa prywatnego międzynarodowego

w Europie w XIX w. prawo to zaczęło nabierać innego charakteru. Każde pań- stwo wprowadzało własne normy kolizyjne. Zaczęły się pojawiać odmienności między prawami kolizyjnymi stworzonymi na bazie własnych tradycji prawnych, odmiennych kultur i instytucji prawnych. Prawo kolizyjne straciło charakter uniwersalny. Pozostały jedynie utrwalone w praktyce niektóre z reguł, jak stosowanie legis rei sitae do praw rzeczowych na nieruchomościach. Sta- ło się tak również dzięki zapożyczeniu pewnych reguł, jak to miało miejsce w przypadku recepcji Kodeksu Napoleona w wielu państwach europejskich, ale również niemieckiego prawa w Japonii, angielskiego – w Stanach Zjednoczo- nych, Szkocji, Kanadzie i w niektórych państwach afrykańskich.

W obecnych czasach nie ma wątpliwości, że prawo prywatne międzynaro- dowe jest jedną z dziedzin prawa wewnętrznego – krajowego. Jest stanowio- ne przez ustawodawcę krajowego – zwykle w formie odrębnej ustawy, choć zdarza się, że normy kolizyjne stanowią część Kodeksu cywilnego. Powsta- je w drodze prawotwórstwa autonomicznego poszczególnych państw. Jednak w drugiej połowie XX w. pojawiła się wyraźna tendencja do rozszerzenia kon- cepcji zasięgu tego prawa i do włączenia weń prawa jednolitego. W związku z licznymi próbami kodyfikacji o charakterze międzynarodowym, nie zawsze zresztą udanymi, przyjęto, że w skład prawa prywatnego międzynarodowego wchodzą również normy tworzone w drodze prawotwórstwa międzynarodo- wego. A więc w pewnym stopniu nastąpił powrót do pierwotnego rozumienia prawa kolizyjnego, jako zbioru reguł uniwersalnych. Oczywiście, to wyłącz- nie uniwersalne jego postrzeganie pozostaje w dużej mierze w sferze idei lub postulatu.

Sam termin „prawo prywatne międzynarodowe” nie jest precyzyjny. Zo- stał po raz pierwszy użyty w XIX w. przez amerykańskiego uczonego – J. Story’ego. Zastąpił w dużej mierze poprzednie nazewnictwo – prawo koli- zyjne, konflikt praw. Choć poddawany krytyce, w związku z tym, że prawo to nie zawierało norm kreujących kolizję czy konflikt między prawami, a miało regulować czy eliminować te kolizje, oddawał istotę tego prawa. Termin „prawo prywatne międzynarodowe” przywodzi na myśl analogie z prawem mię- dzynarodowym publicznym, a nie jest ich wiele. Już w okresie największego rozkwitu prawa rzymskiego (w epoce prawa klasycznego) Ulpian przedstawił podział prawa na publiczne i prywatne. Prawo publiczne ma na celu interes państwa i ochronę jego instytucji oraz regulację stosunków między tymi insty- tucjami. Prawo prywatne reguluje wzajemne relacje między osobami w za- kresie ich praw osobistych i majątkowych – i chroni ich interesy. W większo- ści systemów prawnych rozdział ten jest wyraźny. Prawo publiczne może, co prawda, w pewnym stopniu kształtować relacje międzyosobowe (np. poprzez

(19)

6 Część I. Ogólna

Nb. 1

realizację określonych w konstytucji wolności i praw człowieka i obywatela), a więc wkraczać w domenę prawa prywatnego. Ponadto ustawodawca pozosta- wia sobie możliwość ingerowania w treść stosunków prawnych o charakterze prywatnym również w prawie prywatnym międzynarodowym (klauzula po- rządku publicznego). Na początku XX w. powstała nawet koncepcja łącząca prawo międzynarodowe publiczne i prawo prywatne międzynarodowe w jedną dziedzinę. Jej twórca, G. Scelle, twierdził, że prawo międzynarodowe reguluje wszystkie stosunki w płaszczyźnie międzynarodowej. Zawiera zatem wszystkie normy, które odnoszą się do stosunków o charakterze międzynarodowym.

Dzieli się na publiczne i prywatne, według podziału przyjętego przez Ulpiana.

Niezmienione pozostają funkcje obu praw. Prawo prywatne ma regulować stosunki między osobami fizycznymi i prawnymi, wykraczające poza terytorium jednego państwa.

Tezą, którą możemy wywieść z terminu prawo prywatne międzynarodowe, jest, że powinno ono zawierać normy uniwersalne, tak jak prawo międzynaro- dowe publiczne, którego głównym źródłem są umowy międzynarodowe. Para- doksalnie jednak, jedynym źródłem, które nie budziło wątpliwości w doktrynie, są akty prawne pochodzenia krajowego, zawierające bardzo niewiele uniwersalnych, tradycyjnych reguł.

W erze liberalizacji przepisów dotyczących przepływu osób i środków płat- niczych między terytoriami różnych państw coraz częstsze stają się kontakty personalne różnej natury. Szczególnego znaczenia nabierają relacje o charakterze prawnym, a więc takie, których następstwem jest zastosowanie przepisów jakiegoś prawa. Problemem, który nurtował i nurtuje nadal przedstawicieli doktryny prawa prywatnego międzynarodowego na świecie, jest zagadnienie – jakie prawo powinno być zastosowane i w jaki sposób ma ono zostać wskazane.

Może tu zaistnieć pewna sprzeczność pomiędzy interesem państwa, w systemie którego znajduje się prawo prywatne międzynarodowe, i które chroni własne terytorium i własnych obywateli, a interesem osób (fizycznych i prawnych), które powodują powstanie stosunków prawnych. Można też mówić o sprzecz- ności pomiędzy określonymi w podstawowych aktach prawa krajowego (konstytucji, ustawach) priorytetach ustrojowych i prawnych państwa a postulatem przewidywalności i elastyczności prawa w stosunku do osób pochodzących z własnego i obcego obszaru prawnego. Pojawia się pytanie, co jest zadaniem prawa prywatnego międzynarodowego? Czy jest nim wyraźne odróżnienie osób wchodzących w relacje prawne, czy powinno ono zawierać logiczne i ak- ceptowalne społecznie reguły postępowania? A więc czy jest to tylko prawo określające procedurę (mechanizmy) postępowania, czy jest narzędziem poli- tyki państwowej?

(20)

7

Nb. 2 Rozdział I. Pojęcie i zakres prawa prywatnego międzynarodowego

§ 2. Funkcje

W większości pozycji naukowych poświęconych prawu prywatnemu mię- dzynarodowemu, jako główną jego funkcję przedstawia się rozgraniczenie sfe- ry działania praw różnych państw (K. Przybyłowski, M. Pazdan) w stosun- kach z tzw. elementem obcym (zagranicznym). Przy czym pojęcie stosunku z takim elementem rozumiane jest jako stosunek, który nie jest zamknięty w ob- rębie jednego państwa. Oznacza to, że wykracza on poza jeden obszar prawny, wiąże z innym (obcym) prawem. Przyjmuje się, że powiązanie to musi być istotne. Odzwierciedlają je łączniki przyjęte w prawie prywatnym międzynaro- dowym forum. Dopiero poprzez zastosowanie łączników możliwa jest ocena, czy element obcy faktycznie łączy stosunek z prawem własnym, czy obcym.

Sporne pozostaje, czy prawo prywatne międzynarodowe dotyczy tylko tego typu stosunków prawnych, czy odnosi się do wszystkich stosunków prawnych.

Za tym ostatnim poglądem optują K. Przybyłowski, H. Trammer, M. Pazdan, B. Walaszek, M. Sośniak. Natomiast za ograniczeniem zasięgu norm kolizyj- nych do stosunków międzynarodowych (stosunków z elementem obcym) opowiadają się W. Ludwiczak, E. Wierzbowski, J. Jakubowski, S. Sołtysiński.

Z punktu widzenia praktyki, trudno jest zakładać, aby każdy stosunek prawny z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego, opiekuńczego i prawa pracy był poddawany analizie pod względem właściwości prawa. Z drugiej jednak strony, jeżeli założyć, że intensywność powiązania można ocenić przez pryzmat łącz- ników, to jest to możliwe dopiero po zastosowaniu normy kolizyjnej. Wów- czas okazuje się, czy jest to stosunek z elementem obcym, czy jest to stosunek w całości związany z prawem polskim. W doktrynie brytyjskiej pojawiła się również teoria, według której właściwość prawa w świetle prawa prywatnego międzynarodowego określa się w drodze rozstrzygnięcia kwestii wstęp- nej (M. Wolff). Jest ona konsekwencją angloamerykańskiego, odmiennego niż w Polsce i większości państw, założenia, że każdy stosunek reguluje lex fori (prawo obowiązujące w siedzibie sądu orzekającego).

Pomimo sporów co do zasięgu norm kolizyjnych, bezsporne jest, że funkcją prawa międzynarodowego prywatnego jest również ustalenie związku danej sytuacji prawnej czy stanu faktycznego z obszarem prawnym, bez wzglę- du na to, czy własnym, czy obcym. A więc dalej idąc – taką funkcją jest także wyznaczenie właściwości prawa. Wyznaczenie właściwości prawa jest wska- zaniem, po ustaleniu związku i jego intensywności, prawa właściwego do roz- strzygnięcia danej sprawy. W świetle tego prawa można dopiero ocenić, czy stan faktyczny będzie w ogóle przedmiotem merytorycznego rozstrzygnięcia.

Wskazanie prawa jako właściwego powoduje jednocześnie obowiązek zasto- 2