Nr 3-4/2004
Odnowa wsi
Village Renewal
The landscape of a village is of an undisputable value to our country. It undergoes a constant process of change which does not always follow the right direction. Rural landscape degradation is often noticed, but it is rarely cared for and positively shaped. Special planning in its assump- tions, should protect and create the cultural landscape of a village, however reality shows multiple faults, mistakes and avoiding regulations. A program of village renewal which in its assumptions is based on village inhabitants, on their involvement and understanding needs, can be some aid. Simultaneously, the program offers a chance to gain aid from European Union funds which are designated to certain enterprises which create an image of the place. The Program originates from West European countries, from the 1970s. It has found followers in villages of Opolszczyzna where it has been active for a few years, and nowadays it is slowly spreading to other regions of our country.
Editorial Board Krajobraz wsi jest bezsporną wartością naszego kraju.
Podlega on ciągłym procesom zmian, które nie zawsze idą w należytym kierunku. Obserwuje się często degradację krajobrazu wiejskiego. Rzadziej pielęgnację i pozytywne kształtowanie. Planowanie przestrzenne w swoich zało- żeniach winno chronić i kreować kulturowy krajobraz wsi, jednak rzeczywistość wykazuje bardzo wiele nie- dociągnięć, błędów i omijania prawa. Pewną pomocą może okazać się program odnowy wsi, który w swoich założeniach opiera się głównie na mieszkańcach wsi, na ich zaangażowaniu i zrozumieniu potrzeb. Równocześnie program daje szanse na uzyskanie pomocy z funduszy unijnych z przeznaczeniem na konkretne przedsięwzię- cia kształtujące wizerunek danej miejscowości. Program wywodzi się z krajów Europy Zachodniej, jeszcze z lat siedemdziesiątych XX w. W Polsce znalazł podatny grunt we wsiach Opolszczyzny, gdzie działa od kilku lat i powoli rozprzestrzenia się na inne rejony naszego kraju.
Kolegium redakcyjne
Okładka: Widok z kaplicy św. Anny na sanktuarium Studzianna Fot. A. Różańska, M. Milecka
Cover: A view from st. Anna’s chapel to the sanctuary Studzianna
3
PROBLEMY PROBLEMS
Studzianna–Poświętne, tradycje kulturowe 4 Studzianna–Poświętne, the Cultural czynnikiem kształtującym zrównoważony Traditions as a Factor of the Sustainable
rozwój wsi Rural Development
Anna Różańska, Małgorzata Milecka
Krajobraz zabudowy mieszkaniowej 8 Landscape of Residential Settlement w podmiejskich obszarach Warszawy in the Suburban Areas of Warsaw (na przykładzie wybranych gmin) (on the Example of Selected Communes)
Hanka Zaniewska, Agata Pawłat-Zawrzykraj, Konrad Podawca
Przemiany wsi unijnej 14 Transformation in Union Villages na przykładzie Francji, Niemiec, with Examples from France, Germany,
Holandii i Wielkiej Brytanii Holland and Great Britain
Eleonora Gonda-Soroczyńska
PREZENTACJE PRESENTATIONS
Współczesne kierunki przekształceń 26 Nowadays Transformations krajobrazu terenów wiejskich Mazowsza of the Mazovia’s Rural Landscape
Beata Fortuna-Antoszkiewicz, Kinga Kimic
Wartości zabytkowych alei dawnych 31 Values of Monumental Alleys Remaining założeń podworskich na wybranych After Old Manors. Chosen Examples
przykładach z okolic Łomży from Vicinity of Łomza City
Jan Łukaszkiewicz
Walory krajobrazu kulturowego wsi 38 Values of Country Cultural Landscape położonych w bezpośrednim sąsiedztwie Situated Nearby Cities dużych aglomeracji miejskich
Magdalena Rzeszotarska
Miasta ogrody dawniej i dziś 44 Cities – gardens in the Past and Present Barbara Sierecka-Nowakowska
TWORZYWO MATERIALS
Parki wiejskie jako forma edukacji 48 The Village Parks as a Form of
przyrodniczo-krajobrazowej Natural-Landscape Education for
na przykładzie gminy Bystrzyca Kłodzka Example Bystrzyca Kłodzka District Anna Gierula, Magdalena Szymura, Karol Wolski
Roślinność rodzima i obca 55 Native and Foreign Vegetation in the w krajobrazie wsi dolnośląskiej Landscape of a Lower Silesian Village
Aleksandra Lis
STANDARDY STANDARDS
Zintegrowany system zarządzania 60 Integrated System of Natural Space zasobami przestrzeni przyrodniczej, Resources Management as a Method
jako metoda odnowy wsi of Rural Revitalization
Tadeusz J. Chmielewski, Radosław Domagała
Rola krajobrazu w przeobrażeniach 67 Rolle der Landschaft im Werdegang oblicza współczesnej wsi des Antlitzes eines modernen Dorfes
Tatjana Kireewa
Oceny oddziaływania na środowisko jako 71 Environmental Assessment as narzędzie ochrony i kształtowania krajobrazu Instrument of Landscaping
Luiza Tyszko
Możliwości rozwoju wsi polskiej 76 Development Opportunities of the Polish Countryside Sylwia Staszewska, Ewa Kacprzak, Magdalena Szczęsna
Poszukiwanie nowej jakości życia 85 The Research of the Now Quality of w wyborze miejsca zamieszkania Live in the Choice of the Location
Krystyna Paprzyca
FORUM FORUM
Użyteczne nieużytki czyli wpływ terenów 88 Useful Wastelands or Influence of the Areas, nie wykorzystywanych rolniczo Which are not Used for Agricultural Purposes,
na krajobraz i życie wsi on the Landscape and Village Life
Agnieszka Gawłowska
Tożsamość przedmieść w kształtowaniu 92 The Identity of City Suburbs in Creating The ekologicznego charakteru siedlisk ludzkich Ecological Character of Human Habitations
Magdalena Jagiełło-Kowalczyk
Streszczenia angielskie 98 Summaries
Problemy
Historia
A history of a place
Powstanie Sanctuarium Stu- dzannae związane jest z kultem cudownego obrazu Świętej Rodziny i nierozerwalnie łączy się z historią księży filipinów, będących niemal od początku opiekunami świętego obrazu i kustoszami Sanktuarium.
Według przekazów kronikar- skich już w XV wieku istniała pusz- czańska osada o nazwie Studzianna i była własnością braci Odrzywol- skich herbu Nałęcz. Piaszczysta i nie- urodzajna ziemia powodowała, iż dobra te często zmieniały właścicieli.
W 1642 roku dobra studziańskie odziedziczył Maciej Śląski, który od- sprzedał je Albrychtowi Starołęskie- mu, właścicielowi Nieznamierowic położonych około 20 km od Stu- dzianny. Od tego też czasu zaczyna się historia Sanctuarium Studziannae i obrazu Świętej Rodziny. We dworze Albrychta Starołęskiego znajdował się (już od 1657 roku) obraz Jezus, Maria i Józef św. przedstawiający Świętą Rodzinę przy wieczerzy. Z zacho- wanych przekazów historycznych wiadomo, iż pod koniec 1664 roku istniał już kult studziańskiego obrazu, mający swe źródło w tzw. cudownej przygodzie mularza Wojciecha Le- nartowicza, który ciężko zachorował podczas naprawy pieca. Wówczas to choremu zdunowi objawiła się Maryja z obrazu, obiecując powrót do zdrowia w zamian za specjalną cześć dla swego wizerunku. Prosiła,
aby razem z rządcą wybudował dla Niej kaplicę, zapowiadając również rozszerzenie się Jej kultu w tym miejscu.
Po tym wydarzeniu do Stu- dzianny zaczęły napływać liczne grupy pielgrzymów, oddając hołd i pokłon Maryi w obrazie znajdują- cym się w kaplicy dworskiej. Specjal- nym dekretem z dnia 16 marca 1671 roku kościół ogłosił obraz Świętej Rodziny cudownym, zezwalając na jego kult publiczny. Z czasem kult obrazu studziańskiego rozszerzał swoje kręgi, ściągając ku sobie nie tylko prosty lud, ale i ludzi o wysokiej pozycji społecznej. Do cudownego obrazu w Studziannie pielgrzymo- wał między innymi Michał Korybut Wiśniowiecki (1670) i Jan III Sobieski (1674 i 1683).
Cudownym obrazem, znajdu- jącym się ciągle we dworze, opieko- wali się księża filipini. W 1673 roku przeniesiono obraz do drewnianego kościoła zbudowanego, według prośby Maryi na Dziewiczej Górze.
Dla coraz silniejszego ruchu piel- grzymkowego i stale rosnącej liczby przybywających do Studzianny pątników, przy jednocześnie działa- jącej miejscowej parafii, drewniany kościół był za mały. Dlatego, dla potrzeb miejscowej ludności, nieda- leko dworu, zbudowano pomocniczy kościół św. Józefa. Równocześnie przystąpiono do budowy dużego murowanego kościoła – obecnej bazyliki. W 1776 roku obraz Matki Bożej Świętorodzinnej umieszczono w nowej świątyni, gdzie znajduje
Studzianna–P oœ wiêtne, trady cje k ultur o w e czynnikiem kszta³tuj¹cym zr ó wno w a¿on y r ozw ój w si Anna Ró¿añs ka, Ma³gorzata Mileck a
Studzianna–
Poœwiêtne, the
Cultural Traditions
as a Factor of the
Sustainable Rural
Development
5
się do dnia dzisiejszego. Na wschód od kościoła powstały zabudowania klasztoru ojców filipinów. Ostatnią budowlą związaną z kompleksem studziańskim jest kaplica św. Anny.
Powstała ona pod koniec XVIII wie- ku na Dziewiczej Górze, w miejscu pierwszego kościoła sanktuaryjnego i klasztoru.
W 1968 roku obraz Świętej Rodziny został ukoronowany papie- skimi koronami przez Stefana kardy- nała Wyszyńskiego prymasa Polski, kardynała Karola Wojtyłę – papieża i biskupa Piotra Gołębiowskiego, administratora diecezji sandomier- skiej. A w 1973 roku świątynia w Stu- dziannie otrzymała tytuł bazyliki mniejszej.
Stan obecny
The present day
Studzianna, Poświętne to miej- scowości położone na Ziemi Opo- czyńskiej, na północ od Opoczna wśród uprawnych pól przeciętych pasami zadrzewień śródpolnych i otoczonych nadpilickimi lasami.
Administracyjnie zabytki znajdują się w osadzie Poświętne, lecz łączy się z nimi nazwa sąsiadującej z nią wsi Studzianna. Dlatego zwycza- jowo podawane są obie nazwy miejscowości.
Kompleks sanktuaryjny w Stu- dziannie rozwijał się od połowy XVII wieku. Na przestrzeni lat powstawały jego nowe budynki, które w lepszym lub gorszym stanie dotrwały do dnia
dzisiejszego. Obecnie teren zespołu klasztorno-kościelnego znajduje się w centrum miejscowości Studzianna, która zachowała cechy urbanistyczne wsi ulicówki. Istotne elementy tego zespołu – bazylika, kościół św. Józe- fa, kaplica św. Anny, znajdują się na wzniesieniach, harmonijnie wkom- ponowane w otaczający krajobraz i połączone ze sobą widokowo. Takie usytuowanie budowli sanktuarium sprawia, iż kompleks ten staje się wyznacznikiem przestrzennej orga- nizacji całego obszaru wsi i terenów do niej przylegających. Bezpośrednio przy świątyni, od strony wschodniej zlokalizowany jest klasztor ojców filipinów z obszernym dziedzińcem.
Przy zabudowaniach klasztoru znaj- duje się sad i pola uprawne. Stąd też rozciąga się przepiękny widok na dawne tarasowe ogrody, system sta- wów zamykający historyczne tereny ogrodów klasztornych, a dalej na otaczający krajobraz.
Przed bazyliką znajduje się roz- legły teren, który pełni funkcję łącz-
nika przestrzeni sakralnej i świec- kiej. Zabudowa Studzianny, pod względem architektonicznym jest bardzo zróżnicowana. Obok starych, zabytkowych domów z XIX wieku, znajdują się domy o nowoczesnej architekturze, często agresywnej.
Sanktuarium w Studziannie, do dnia dzisiejszego jest ważnym miejscem kultu religijnego. Jest jednym z licz- nych sanktuariów maryjnych na terenie Polski, do którego co roku pielgrzymują tysiące pątników. Jest to również ważne miejsce odpustów odbywających się w Zielone Świątki i w dniu św. Michała, a także uro- czystości liturgicznych Kościoła, np.:
Bożego Ciała, na które przybywają mieszkańcy okolicznych miejscowo- ści. Jest także jednym z ważniejszych etapów na pielgrzymkowym szlaku pątników zmierzających z północ- no-wschodnich regionów Polski do Częstochowy.
Istniejące od ponad 300 lat sanktuarium wpływało na kształ- towanie i rozwój miejscowości
Kaplica św. Anny The chapel of st. Anna
Sanktuarium The sanctuary
Studzianna i Poświętne. Specyfika kultu wyznaczała układ funkcjo- nalno-przestrzenny tych obszarów doskonale widoczny i dzisiaj. Ruch pielgrzymkowy i działalność ojców filipinów, to w dalszym ciągu czyn- niki kreujące rozwój Studzianny i Poświętnego.
Mo¿liwoœci
zrównowa¿onego rozwoju wsi
Possibilities of a sustainable rural development
Religijny kult rozwijający się w Studziannie przez stulecia ukształ- tował tożsamość miejscowości.
Dzisiaj nadal jest dla Studzianny–Po- świętnego szansą na rozwój, zrów- noważony rozwój. Może nie tylko w odniesieniu do ruchu pielgrzymko-
wego, jakkolwiek stanowi on główny element, ale także w odniesieniu do ruchu turystycznego.
Rozwinięcie infrastruktury, za- plecza dla pątników jest wyzwaniem dla władz gminy. Potrzeba budowy nowych obiektów dla obsługi ruchu pielgrzymów, bądź modernizacji istniejących, stwarza nowe miejsca pracy, a później także stałego za- trudnienia. Dla miejscowej ludności, która nie może utrzymać się z rolnic- twa ze względu na słabe ziemie, jest to możliwość uzyskiwania stałych dochodów. Ruch pielgrzymkowy jest okresowy – jednorazowy pobyt ogromnej liczby osób, a później pust- ka? Niekoniecznie. Obiekty obsługi pielgrzymów można wykorzystać dla prowadzenia działalności formacyj- nej wielu grup skupionych wokół kościoła, a także dla prowadzenia różnego typu rekolekcji i spotkań dla duchownych i świeckich. Ojco-
wie filipini wykorzystując budynki klasztorne stopniowo wprowadzają i rozszerzają działalność duszpa- sterską organizując między innymi kolonie dla dzieci z ubogich rodzin, okazjonalne koncerty, np.: w Dniu Dziecka, rekolekcje i inne. Zakres działalności można by poszerzyć o aspekt edukacyjny poprzez za- łożenie ogrodu dydaktycznego, na wzór średniowiecznych klasztornych ogrodów zielarskich, które można za- łożyć na terenie dawnych tarasowych ogrodów przyklasztornych. Miejsce (np. amfiteatr) spotkań plenerowych, koncertów muzyki religijnej, przed- stawień teatralnych stanowiłoby dużą atrakcję, a można wykorzystać do tego celu południowo-wschodni obszar klasztornych ogrodów.
Historyczne budowle sank- tuarium studziańskiego wpisane w piękny krajobraz są także dużą atrakcją turystyczną. Tradycje kul- tury lokalnej takie jak rękodzieło, architektura świecka, ludowe stroje i muzyka ziemi opoczyńskiej, miej- scowe potrawy mogą być atrakcją turystyczną.
W Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Poświętne projektowana jest ścieżka rowe- rowa przebiegająca przy terenie klasztoru, a także szlak turystyczny łączący teren klasztoru z szańcem mjr Dobrzańskiego-Hubala i dalej z „Doliną pięciu stawów” (projek- towany rezerwat przyrody), terenem Spalskiego Parku Krajobrazowego oraz dalej położonym Inowłodzem
Widok z sanktuarium na krajobraz A view from the monastery to the landscape
Dawne „włoskie ogrody” na tarasach
7
i Spałą. Projekt ten łączy aspekt tury- styczny z historyczno-poznawczym, przyrodniczym i kulturowym. Jego realizacja będzie cennym uzupeł- nieniem turystycznej oferty Studzian- ny–Poświętnego.
We wszystkich tych działaniach należy pamiętać, iż sanktuarium w Studziannie podlega służbie ochro- ny zabytków. Pilnym zadaniem staje się wyznaczenie strefy ochrony kon- serwatorskiej i ekologicznej dla za- bezpieczenia i ochrony nie tylko zabytkowej architektury a także kra- jobrazu kulturowego.
Podsumowanie
Conclusion
Studzianna–Poświętne to przy- kład kształtowania obszaru wiej- skiego przez czynniki kulturowe, a przede wszystkim religijne. Bu- dowa sanktuarium i rosnący kult obrazu Matki Bożej Świętorodzinnej i związany z tym ruch pielgrzymko- wy determinowały kierunek rozwoju tych miejscowości. Znamienny jest fakt, iż przez ponad 300 lat istnienia Sanctuarium Studzannae prawie bez zmian zachowany został układ funk- cjonalno-przestrzenny i kompozycyj- ny kompleksu klasztornego i osady.
Obecne działania zmierzające do zrównoważonego rozwoju Studzian- ny–Poświętnego powinny przebiegać dwukierunkowo. Pierwszy kierunek to poszerzenie działalności księży filipinów dla pełniejszego wykorzy- stania zaplecza pielgrzymkowego,
a także wzbogacenie i urozmaicenie aktywności turystycznych, edukacyj- nych i poznawczych. Drugi kierunek to działania ochronne mające na celu zabezpieczenie przed degradacją za- bytkowego krajobrazu kulturowego Studzianny–Poświętnego.
Anna Różańska Katedra Architektury Krajobrazu
Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego Departament of Landscape Architecture Warsaw Agricultural University
Małgorzata Milecka Katedra Architektury Krajobrazu
Katolicki Uniwersytet Lubelski Departament of Landscape Architecture Catholic University of Lublin
Literatura
1. Chlebowski B., Walewski W., 1891, Słownik geograficzny Kró- lestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Warszawa, t.11.
2. Nater W., Stanik S., 1992, Dzieje sanktuarium Matki Boskiej Świętoro- dzinnej w Studziannie, Łódź.
3. Zabawa B., 1992, Studzian- na–Poświętne, Studzianna.
4. Zwoliński P., 1996, Kult obrazu Matki Bożej Studzińskiej w XVII-XIX wieku, Łódzkie Studia Teologiczne, Łódź (materiały dostępne na stronie internetowej: http://www.archidie- cezja.lodz.pl/czytelni/studia/studia- 05/zwolinski.doc).
5. Studium ochrony i kształtowania wartości kulturowych gminy Poświęt- ne – plan w skali 1:10 000.
6. http://www.sanktuarium.vernet.
pl/portal/index.php – oficjalna strona księży filipinów, Sanktuarium Świętej Rodziny, Studzianna–Poświętne.
Zabytkowa architektura The relic architecture
Współczesna zabudowa The contemporary buildings
Wstêp
Introduction
Proces przepływu ludności z obszarów silnie zurbanizowanych w kierunku obszarów peryferyjnych możemy obserwować już od dłuż- szego czasu. Szczególnie silnie miały one miejsce po pierwszej wojnie światowej, gdy miasta zaczęły się szybciej rozrastać pod względem terytorialnym niż ludnościowym.
Efektem tego procesu były rozległe strefy podmiejskie, silnie związane funkcjonalnie z ośrodkiem miejskim, ale o zupełnie innym charakterze zabudowy.
Formowanie się aglomeracji warszawskiej przebiegało podob- nie jak w innych dużych miastach europejskich. Elementem determi- nującym rozwój terenów podmiej-
skich była zazwyczaj sieć połączeń komunikacji drogowej i kolejowej.
Najwcześniej zaczęły powstawać, a następnie szybko rozwijać się miejscowości leżące na trasie kolei warszawsko-wileńskiej, kolejki EKD oraz innych połączeń kolejowych.
Początkowo miały one charakter let- niskowy, ponieważ zwykle powsta- wały w rejonach atrakcyjnych pod względem przyrodniczym, wkrótce jednak nabrały charakteru osiedli mieszkaniowych. Szybka rozbudowa dróg wpłynęła na dostępność, a w re- zultacie na większą atrakcyjność innych terenów położonych wokół Warszawy.
Zainteresowanie terenami pod- miejskimi stale rośnie. Zabudowa mieszkaniowa wypiera z obszarów podmiejskich funkcję rolniczą i wy- wiera silną presję na tereny cenne przyrodniczo. Rozprzestrzenianie
Kr ajobr az zabudo wy mieszk anio w ej w podmiejskich obszar ach W ar szawy (na przyk³adzie wybr an ych gmin) Hank a Zanie w sk a, Agata P a w³at-Zawrzykr aj, K onr ad P odaw ca
Landscape of
Residential Settlement in the Suburban
Areas of Warsaw
(on the Example of
Selected Communes)
9
się zabudowy mieszkaniowej na tereny gmin podwarszawskich rodzi wiele problemów funkcjonalno-prze- strzennych.
Wybrano dwie gminy należące do aglomeracji warszawskiej w ce- lu przeanalizowania różnych dróg powstania i rozwoju zabudowy na ich terenach. Łomianki i Michało- wice, stanowią bardzo atrakcyjne tereny mieszkaniowe o charakterze podmiejskim. Na ich obszarze są zlokalizowane zarówno miejscowo- ści o długiej tradycji mieszkaniowej, jak też nowe i intensywnie rozbudo- wujące się osiedla dość zamożnej ludności opuszczającej Warszawę w poszukiwaniu wyższego komfor- tu życia. Przedstawione w artykule gminy stanowią przykład obszarów borykających się problemami, jakie niesie ze sobą szybka urbanizacja terenów położonych w pobliżu du- żych miast.
Micha³owice – miasto- -ogród – tradycja a kontynuacja
Micha³owice – a town- garden – tradition versus continuation
Gmina Michałowice graniczy z Warszawą od południowego-za- chodu, jest położona w odległości 18 km od jej centrum. Stanowi część zurbanizowanego Pasma Zachod- niego Aglomeracji Warszawskiej.
Gmina jest silnie powiązana ze sto- licą układem dróg o randze krajowej, regionalnej i powiatowej oraz kolejką podmiejską WKD. W skład gminy wchodzą dwa osiedla mieszkaniowe:
Michałowice i Komorów oraz 12 so- łectw: Komorów Wieś, Michałowice Wieś, Opacz Mała, Opacz Kolonia, Pęcice, Pęcice Małe, Reguły, Soko- łów, Suchy Las i Helenów, Granica i Nowa Wieś.
Gmina charakteryzuje się du- żym stopniem zurbanizowania.
Mniej przekształcona, zarazem atrak- cyjna przyrodniczo jest jej południo- wa i południowo-zachodnia część, powiązana z Lasami Chojnowskimi, doliną rzeki Utraty i doliną rzeki Raszynki.
Początki osadnictwa na terenie Michałowic sięgają XIII wieku. Do początków XVIII wieku osadnic- two było powiązane z gospodarką rolną. Przeważały osiedla wiejskie i przyfolwarczne. Drugi etap roz- woju sieci osadniczej rozpoczął się w 1845 roku wraz z uruchomieniem pierwszego odcinka kolei warszaw- sko-wiedeńskiej. Pod koniec XIX w.
i na początku XX wykształciły się miejscowości letniskowe (Komorów) oraz ośrodki pełniące funkcje miesz- kaniowe dla ludności dojeżdżającej do pracy w Warszawie (Michałowi- ce Osiedle, Pęcice Małe, Opacz).
W 1927 r. oddano do użytku kolejkę EKD (obecnie WKD) relacji Warsza- wa-Grodzisk Mazowiecki, która stała się kolejnym ważnym czynnikiem przyspieszającym rozwój zabudowy mieszkaniowej na terenie Michało- wic i sąsiednich miejscowości. Od tego czasu tereny te zaczęły pełnić rolę mieszkaniowego zaplecza dla Warszawy [Roszkowska, 2002].
W gminie Michałowice prze- waża zabudowa mieszkaniowa jednorodzinna. Niewielkie skupiska zabudowy wielorodzinnej są po- wiązane z byłymi gospodarstwami rolnymi PGR. Duża koncentracja zabudowy mieszkaniowej zloka- lizowana jest w dwóch zespołach osadniczych:
Michałowice – Reguły – Opacz, Komorów – Granica – Nowa
Wieś.
Położenie gmin Łomianki i Michałowice względem Warszawy
Location of Łomianki and Michałowice communes in relation to Warsaw
Układ osadniczy gminy Michałowice Settlement system of Michałowice commune
Pozostałe tereny mieszkaniowe mają charakter wiejski tworząc uli- cówki [Rada Gminy..., 1999].
Osiedle Michałowice powstało w wyniku parcelacji dużego majątku ziemskiego. Sporządzony w latach 60. schemat układu przestrzennego zakładał wydzielenie na tym terenie obszarów służących realizacji celów publicznych, parku, terenów sporto- wych, szkoły, domu wiejskiego itp.
Obszar zabudowy mieszkaniowej miał geometryczny układ, pocięty siatką regularnych ulic. Większość powstałych w tym czasie założeń przetrwało do dnia dzisiejszego.
Drugim przykładem planowego kształtowania zabudowy miesz- kaniowej jest Komorów, który jest jednym z kilku powstałych wokół Warszawy miast-ogrodów. Rozwój tego założenia rozpoczął się w latach 30. XX w. Już wtedy poszukiwano
w pobliżu Warszawy terenów do zamieszkania, w otoczeniu zieleni, cichych i kameralnych. Osiedle zajmowało powierzchnię ok. 73 ha.
Teren został podzielony na regular- ne działki o średniej powierzchni 1100 m2. Wyznaczono siatkę ulic o szerokości 10, 14 i lokalnie – 20 m, wzbogaconą układem promieniście rozchodzących się ulic od pla- ców Paderewskiego i Mickiewicza.
W projekcie przewidziano również lokalizację parku, kościoła, szkoły oraz terenów sportowych o po- wierzchni 1,1 ha. W założeniach do projektu osiedla-ogrodu podkreślano, że muszą być uwzględnione warunki zdrowotne, jak również wymagania estetyki. Większość domów jest więc otoczona bogatą roślinnością, w tym licznym starodrzewiem. Osiedle jest zlokalizowane w sąsiedztwie kom- pleksu leśnego oraz w pobliżu doliny
rzeki Utraty, atrakcyjnej przyrodni- czo i krajobrazowo ze względu na bogactwo zbiorowisk szuwarowych, łąkowych i fragmenty łęgów.
W latach powojennych w gmi- nie Michałowice pojawiła się tenden- cja do wtórnej parcelacji istniejących działek, prowadząca do ich rozdrob- nienia. Proces ten w dużym stopniu ominął miasto-ogród, ale utrwalił się na terenach później zasiedlanych, w sąsiedztwie Komorowa, Micha- łowic i powiązanych z nimi miej- scowości. Oryginalny układ urbani- styczny Komorowa, międzywojenna zabudowa, walory przyrodnicze oraz bliskość Warszawy sprawia, że okolice Komorowa stały się miejscem najbardziej dynamicznego rozwoju mieszkalnictwa w gminie. Nowa zabudowa mieszkaniowa jest coraz bardziej intensywna. W obowią- zujących planach przestrzennego
Komorów – miasto-ogród – stan obecny (po tzw. parcelacji wtórnej) Komorów – garden village – present state (after secondary breaking up of the land)
Komorów – miasto-ogród – stan z 1929 r.
Komorów – garden village – in 1929
11
zagospodarowania minimalna po- wierzchnia działek budowlanych na terenie gminy Michałowice wynosi 500 m2, zaś w Komorowie jest blisko dwukrotnie większa i wynosi 900 m2. Duża powierzchnia działek sprzyja zwiększeniu powierzchni zabudo- wanej, co z kolei zmniejsza liczbę kondygnacji i prowadzi do powsta- wania bardziej ujednoliconej zabu- dowy mieszkaniowej. Nie oznacza to, że w gminie udaje się całkowicie wyeliminować powszechny chaos architektoniczny. Negatywnych przy- kładów jest bardzo wiele.
Duża koncentracja zabudowy w kilku ośrodkach na terenie gminy sprzyja rozwojowi sieci wodociągo- wej i kanalizacyjnej. Obecnie 65%
mieszkańców jest zaopatrywanych w wodę z wodociągów i liczba ta stale wzrasta, zaś do 2008 r. przewi- duje się objęcie siecią kanalizacyjną 80% posesji na terenie gminy Mi- chałowice.
Intensywny rozwój miejscowo- ści podmiejskich gminy Michałowice silnie powiązanych funkcjonalnie z Warszawą sprawia, że kluczowym problemem stają się połączenia drogowe. Powszechne są problemy z codziennym dojazdem do stolicy, która dla wielu mieszkańców gminy Michałowice jest głównym miejscem pracy, nauki i rozrywek kultural- nych. Wymagana jest przebudowa istniejących dróg komunikacji we- wnętrznej w gminie, jak też budowa nowych dróg ponadlokalnych, umoż- liwiających powiązanie Warszawy z gminą.
£omianki – miasto konfliktów
i zró¿nicowañ przestrzenno- -funkcjonalnych
£omianki – a town of conflict and spatial and functional varieties
Gmina Łomianki jest jedną z 7 gmin Powiatu Warszawskiego Zachodniego, stanowiącego pół- nocno-zachodnią część obszaru metropolii warszawskiej. Gmina graniczy bezpośrednio z Warszawą.
Centrum Łomianek leży w odległości ok. 16 km od centrum stolicy.
Południowa część gminy, gra- nicząca bezpośrednio z warszawską gminą Bialany oraz będąca miejscem największej koncentracji zabudowy posiada prawa miejskiej. Obejmuje ona siedem osiedli: Łomianki Stare, Ł. Górne, Ł. Centralne, Ł. Fabryczne, Buraków, Dąbrowa Leśna i Dąbrowa Zachodnia. Pozostałe nieco bardziej rozproszone ośrodki osadnicze to 6 sołectw: Dziekanów Nowy, Sado- wa, Dziekanów Polski, Dziekanów Leśny, Kiełpin, Łomianki Dolne.
Miasto wraz z przyległymi wsiami Kiełpin i Dziekanów stanowi pasmo zurbanizowane o długości 8,5 km i szerokości od 1,5 do 2,5 km, które rozwija się wzdłuż drogi tran- zytowej nr 7 Warszawa – Gdańsk.
W strukturze przestrzennej gminy
ważną rolę odgrywają również tereny o wysokich walorach przyrodni- czych, są to przede wszystkim:
Dolina Wisły w granicach mię- dzywala, wzdłuż wschodniej i północnej granicy gminy, Dolina Łomiankowska, która jest
fragmentem starorzecza Wisły, częściowo wykorzystywana rol- niczo,
kompleksy leśne leżące w grani- cach Kampinoskiego Parku Na- rodowego – w zachodniej części gminy.
Rozwój osadnictwa na tere- nie dzisiejszej gminy Łomianki ma miejsce od kilkuset lat. Wynikało ono z dogodnego położenia komu- nikacyjnego nad Wisłą oraz przy lądowym szlaku z Płocka do Czerska.
Powiązanie rozwoju Łomianek z roz- wojem przestrzennym i gospodar- czym Warszawy ma miejsce już od momentu uzyskania przez Warszawę funkcji stolicy. W XVIII i XIX w. roz- wijał się w Łomiankach drobny prze- mysł i rzemiosło nastawione głównie na produkcję maszyn i sprzętu rolni- czego. W latach międzywojennych zaczęto doceniać walory przyrod- nicze i krajobrazowe tych terenów, co zaowocowało powstaniem nie- wielkich kolonii domów jednoro- dzinnych posadowionych w leśnych obszarach Dąbrowy i Dziekanowa – obecnie ośrodki ekskluzywnej za- budowy rezydencjonalnej. Ponadto, od ponad stu lat, nadwiślańskie tere- ny gminy oraz Puszcza Kampinoska są celem rekreacyjnych wycieczek mieszkańców Warszawy.
Obecnie gmina nadal utrzymuje wysoki potencjał rozwojowy. Wynika to przede wszystkim z bardzo ko- rzystnego położenia w bezpośrednim sąsiedztwie Warszawy, przy jednej z głównych tras wylotowych ze stoli- cy i związana z tym łatwa dostępność komunikacyjna centrum aglomeracji (30-45 min. środkami komunikacji miejskiej). Komfort życia podwyż- sza bliskość doliny Wisły i lasów Kampinoskiego Parku Narodowego.
Ponadto, gmina nadal dysponuje dużymi obszarami rolnymi, które ze względu na niskiej klasy gleby są mało przydatne rolniczo. Gmina jest atrakcyjnym miejscem dla lokalizacji nie tylko zabudowy mieszkaniowej, ale też usług i drobnej wytwórczości.
Łomianki są zarówno miejscem za- mieszkania jak też miejscem pracy, a także wypoczynku.
Rozprzestrzenianie się zabu- dowy mieszkaniowej prowadzi do nasilenia wielu istniejących już konfliktów i problemów. Gmina nie ma jednolitej struktury funkcjonal- no-przestrzennej. Droga krajowa nr 7 stanowi istotną barierę dzielącą Łomianki na dwie części.
Część południowa obejmująca przede wszystkim takie miejscowo- ści jak Dąbrowa Leśna i Dąbrowa Pancerz, jest powiązana z lasami Puszczy Kampinoskiej. Są to tereny starej, dobrze wykształconej i odpo- wiednio wpisanej w otoczenie zabu- dowy jednorodzinnej. Duże działki i dość czytelny układ komunikacyjny wskazują na świadome kształtowanie zabudowy mieszkaniowej na tym te- renie. Wysokie walory mieszkaniowe terenów położonych w pobliżu lub w granicach otuliny Kampinoskiego
Parku Narodowego oraz niewielka odległość od Warszawy powodują bardzo silną presję urbanizacyjną na te niezwykle cenne przyrodniczo obszary.
Część północna gminy stanowi centrum miasta Łomianki oraz miej- scowości powstałe na terenach do niedawna rolniczych. W strukturze miasta trudno wydzielić elementy charakterystyczne dla przestrzeni miejskiej, takie jak: obszary koncen- tracji usług tworzących centrum mia- sta, przestrzeń publiczną (place, dep- taki, ciągi piesze) oraz tereny zieleni miejskiej (skwery, parki, zieleńce).
Główną osią rozwoju przestrzen- nego miasta Łomianki, obok trasy ekspresowej, jest ul. Warszawska, która w przeszłości mogła stać się elementem „centrum”. Brak decyzji planistycznych w tym zakresie za- przepaścił takie możliwości. Aktu- alnie ul. Warszawska, jako główna arteria wewnętrznej komunikacji dro- gowej w Łomiankach, staje się kolej- ną barierą funkcjonalno-przestrzenną miasta [Rada Gminy..., 1998].
Ruch budowlany w gminie kon- centruje się na dopełnianiu zabudo- wy na obszarze miasta, na terenach wiejskich wzdłuż drogi ekspresowej nr 7 oraz w formie rozproszonej na pozostałych terenach budowlanych gminy. Dominuje budownictwo jednorodzinne. Obiekty usługowe oraz przemysłowo-usługowe stano- wią niewielki procent wydawanych decyzji o pozwoleniu na budowę.
Skupiają się na obszarze miasta, ale
Układ osadniczy gminy Łomianki Settlement system of Łomianki commune
13
nie wykazują tendencji do koncentra- cji w określonych jego rejonach.
Wyczerpywanie się rezerw terenowych na obszarze miasta powoduje bardzo silną presję urba- nizacji na tereny wiejskie, które nie są przystosowane do tak szybkich zmian funkcjonalnych. Wynika to przede wszystkich z bardzo roz- drobnionej struktury własnościo- wej, niedostosowanej infrastruktury wodno-kanalizacyjnej oraz układu drogowego. Charakterystycznym przykładem szybkiej zabudowy terenów o typowej rolnej strukturze jest Dziekanów Leśny. Brak działań scalających i wtórnej parcelacji oraz brak nowej koncepcji przestrzennej spowodował powstanie zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej na działkach wydzielonych z wąskich i bardzo długich pól ornych. Proble- mem stał się przede wszystkim bar- dzo rozbudowany, niefunkcjonalny układ komunikacji drogowej, który tworzy kilkadziesiąt bardzo wąskich, równoległych do siebie dróg. W ist- niejącej sytuacji wszelkie działania naprawcze będą niewątpliwie prowa- dzić do konfliktów społecznych.
Wnioski
Conclusions
Tendencja do rozprzestrzenia- nia zabudowy mieszkaniowej na tereny pozamiejskie obecnie się nasiliła, w dużej mierze ze względów ekonomicznych – ceny gruntów, a także z potrzeby po-
szukiwania wyższego standardu zamieszkania.
W przeszłości, jak wynika z ana- liz, zabudowie terenów podmiej- skich towarzyszyły koncepcje planistyczne zawierające kla- rowne ustalenia funkcjonalno- -przestrzenne, których efektem była wyrazistość układów urbani- styczno-architektonicznych.
Obecnie mamy do czynienia z wyjątkowo intensywną urba- nizacją terenów podmiejskich, zwłaszcza otaczających naj- większe polskie miasta, które to tereny nie są przygotowane pod względem uregulowań własno- ściowych, infrastrukturalnych i urbanistycznych.
W rezultacie powstaje zróżni- cowana i chaotyczna zabudowa najczęściej na małych działkach, usytuowana wzdłuż dróg, a jej rozproszony charakter utrudnia zaspokojenie potrzeb w zakresie infrastruktury technicznej i spo- łecznej.
Tereny, które podlegają presji intensywnej zabudowy wyma- gają szczególnej uwagi i troski w przygotowaniu opracowań planistycznych i rozwiązań urba- nistyczno-architektonicznych, przy których można wykorzystać nadal aktualne koncepcje miast- -ogrodów.
Efektem powinno być uzyskanie ładu przestrzennego i jakości zamieszkania, sprzyjającej toż- samości miejsca i identyfikacji społecznej.
Hanka Zaniewska Agata Pawłat-Zawrzykraj Konrad Podawca Katedra Budownictwa i Geodezji
Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
Department of Civil Engineering and Geodesy Warsaw Agricultural University
Literatura
1. Rada Gminy Łomianki, 1998, Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Łomianki, maszyno- pis, B.S. i P.P. „EKOMETRIA” Sp.
z o.o., Gdańsk.
2. Rada Gminy Michałowice, 1999, Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Michałowice, maszynopis.
3. Roszkowska K., 2002, Miesz- kalnictwo w strefie podmiejskiej na przykładzie Gminy Michałowice, maszynopis (praca magisterska), SGGW.
Wstêp
Introduction
Trudna i złożona jest sytuacja polskiej wsi zwłaszcza w obliczu wy- darzeń, jakie miały miejsce w ostat- nich kilkunastu latach. Wynikają one przede wszystkim z przeobra- żeń ustrojowych. Nie tak łatwo jest opracować jasną, jednoznaczną, precyzyjną, dobrą koncepcję ogól- nonarodową polityki wobec wsi i rolnictwa. Trudno jest wytyczyć właściwy kierunek przemian, który satysfakcjonowałby wszystkie zain- teresowane tą problematyką strony, zwłaszcza: rolników, hodowców, przemysł działający dla rolnictwa, przedsiębiorców, konsumentów żywności, ekologów, polityków itd. Przemiany na polskiej wsi za- równo w sposobie funkcjonowania gospodarki rolnej jak i w zakresie całokształtu wiejskiej egzystencji są niezbędne. Jednakowoż, aby nie popełnić błędów, które miały miejsce w innych krajach unijnych (np. Ho- landii) należałoby przyjrzeć się tym krajom i wnikliwie przeanalizować, jak problemy wsi i gospodarki rolnej były i są tam rozwiązywane. Obiek- tywna ocena tychże przemian nie jest łatwa. Holenderska gospodarka rolna przeżywała na przełomie ostatnich kilkudziesięciu lat okresy wzlotów i upadków. Poszukiwała dróg wyj- ścia z kryzysów: ekonomicznego, społecznego i ekologicznego. Były one spowodowane przede wszystkim jednostronnym ukierunkowaniem
procesu rozwojowego. Bazując na tych licznych doświadczeniach innych członków unijnych, Polska winna obecnie zwrócić szczególnie baczną uwagę na wpływ przemian polskiej wsi na ekosystem. Możliwe są dwie koncepcje rozwoju obszarów wiejskich: produktywistyczno-far- meryzacyjna i ekologiczno-prospo- łeczna. Pierwsza oznacza likwidację rodzinnych gospodarstw rolnych, po- zbawienie pracy wielu tysięcy osób, migrację ludności wiejskiej do miast za pracą. Oznacza równocześnie dewastację przyrody i środowiska w wyniku mechanizacji, chemizacji, monokulturyzacji upraw rolnych a także zniszczenie resztek reliktów różnorodności kulturowej na obsza- rach wiejskich. Druga koncepcja wpływa na zachowanie drobnych gospodarstw rolnych o zróżnicowa- nych uprawach, które mają nie tak wielki wpływ na środowisko jak po- przednia. Powoduje ona przemiany umożliwiające likwidację małych gospodarstw (nierentownych), wchła- niając je przez inne duże, tworzenie na wsi nowych miejsc pracy w za- kładach powiązanych z rolnictwem.
Ma ona za zadanie powstrzymanie migracji ludności (zwłaszcza młodej generacji) do miast, ochronę wiejskiej przyrody, zachowanie typowego krajobrazu wiejskiego i tradycji kulturowych, stopniową ekologiza- cję rolnictwa. Z punktu widzenia interesów ogólnospołecznych i eko- logicznych, jedynym sensownym rozwiązaniem jest opcja druga. Za koncepcją pierwszą stoją osoby nie-
Prz emian y w si unijnej na przyk³adzie F ranc ji, Niemiec, Holandii i Wielkie j Br ytanii Eleonor a Gonda-Sor oczyñs ka
Transformation in Union Villages with Examples from France,
Germany, Holland
and Great Britain
15
świadome wagi problemu a zwłasz- cza jego skutków dla środowiska.
Są to przede wszystkim politycy, producenci środków chemicznych dla rolnictwa, zagraniczny przemysł spożywczy, itp. Wybór jednej z tych opcji będzie decyzją niezwykle istotną dla wielu kolejnych poko- leń. Przyniesie on określone skutki społeczne i ekologiczne. Odnowa, modernizacja wsi poprzez jej farme- ryzację może po latach okazać się niezwykle trudną do zmiany. Skutki tego typu doświadczają obecnie Holendrzy. Polska wieś, posiada i tak w miarę korzystną sytuację, bowiem może uniknąć błędów korzystając z przykładów jakie miały miejsce w innych krajach Europy Zachodniej czy Ameryki Północnej – farmy oraz Bloku Wschodniego – przymusowa kolektywizacja.
Do rozwoju osadnictwa wiej- skiego w Unii Europejskiej (w całej Europie) przyczyniły się przede wszystkim takie czynniki jak: śro- dowisko naturalne, uwarunkowania rozwoju historycznego, formy orga- nizacji gospodarczej ludności, formy organizacji społecznej. Następowały wielowiekowe procesy historyczne, wśród których do najstarszych za- chowanych w szczątkowej formie zaliczyć można układy osadnicze starego osadnictwa celtyckiego tzw.
„Clachan” występujące w Wielkiej Brytanii (zwłaszcza w Anglii, Szkocji, Irlandii). Mowa tu o niedużej osadzie posiadającej nieregularną zabudowę, należącej do jednej rodziny.
Wieœ holenderska
The Dutch Village
Holandia, Królestwo Nider- landów jako jedno z najbardziej zurbanizowanych krajów świata w systemie osadniczym posiada 3,5 tys. miejscowości, przy czym 3,0 tys.
to wsie. Osadnictwo wiejskie jest bardzo zróżnicowane pod względem stopnia koncentracji. Na dawnych obszarach bagiennych i polderach dominuje osadnictwo rozproszone.
Gospodarstwa rolne usytuowane są na terpach (pagórach) pochodzą- cych jeszcze z czasów rzymskich.
Ich okazałe zabudowania są spe- cyficznie posadowione, zwłaszcza w celu ochrony przed powodzią (przede wszystkim północna Holan- dia). Wiele jest w Holandii terenów
zajętych przez wysokie torfowiska.
W nich poprowadzono sieć kanałów i tam właśnie występują regularne układy pól w kształcie prostokąta i drogi prowadzone prostopadle do kanałów. W ten sposób powsta- ły wsie o charakterze rzędówek.
W południowej Holandii dominuje osadnictwo skupione, w Limburgii natomiast przeważa typ wsi uli- cowych. Rolnictwo a zwłaszcza hodowla w Holandii odgrywa zna- czącą rolę. Łąki i pastwiska znajdują się przede wszystkim na obszarach depresyjnych. Tam panują bardzo korzystne warunki wodne i klima- tyczne. Hoduje się przede wszystkim bydło, konie, trzodę chlewną, owce, kozy, drób. W uprawach dominuje pszenica i żyto, buraki cukrowe, ziemniaki. Intensywne rolnictwo Ho- landii cechują najwyższe w świecie
Holandia, Westzaan (okolice Zaandam), prowincja Noord Holland, krajobraz wiejski z łąkami dla wypasu owiec i bydła. Na drugim planie wiatraki energetyczne
Fot. Jarosław Misiewicz
Holand, Westzaan (Zaandam neighbourhood), Noord Holland province, rural landscape with meadows for sheep and cattle pasture. In the background windmills generators
plony. Znakomicie rozwinięte jest sadownictwo i ogrodnictwo (sadow- nictwo zwłaszcza w Limburgii i Gel- drii, warzywnictwo na urodzajnych polderach północnej i południo- wej Holandii). Produkcja kwiatów jest istotnym elementem rolnictwa (północna Holandia). Największe szklarnie dostarczają kwiaty i cebulki hiacyntów, tulipanów, narcyzów, gladioli, a także róż, goździków, dalii. Holandia posiada bardzo mało lasów. Niewielkie kompleksy znajdu- ją się w Geldrii, Brabancji Północnej, Overijssel, Wyżynie Limburskiej.
W rolnictwie holenderskim po II woj- nie światowej wydzielić można trzy etapy: etap wzrostu gospodarczego (lata 50. do 70.), etap kryzysu (koniec lat 70. do końca lat 80.), etap odnowy (od końca lat 80. do chwili obecnej).
De facto etapy te obrazują procesy zachodzące w rolnictwie wszystkich krajów wysokorozwiniętych. Etap pierwszy – wzrostu gospodarczego i zwiększającej się produktywno- ści rozpoczął się po zakończeniu II wojny światowej. Spowodował on niespotykany do tej pory rozwój holenderskiego rolnictwa. Rolnictwo holenderskie uznawane było za naj- bardziej nowoczesne i o największej intensywności w skali globu. Ho- landię przyjmowano za wzorzec do naśladowania. Na tę sytuację wpły- nęły cztery czynniki: ogólny wzrost produkcji, wzrost wydajności, rozwój eksportu i zaspokojenie potrzeb we- wnętrznych oraz wzrost poziomu produkcyjności pracy. Wszystkie te zmiany objęły wiele dziedzin życia
społecznego. Zmieniło się rolnictwo, wieś i sami rolnicy. Widoczna była niespotykana dotychczas specjaliza- cja produkcji, wykazująca przystoso- wanie się rolników do wymogów ryn- ku. Spowodowała ona jednocześnie zmniejszenie powierzchni gruntów ornych. Spadł poziom produkcji roślinnej. Zwiększała się produkcja zwierzęca. Nastał ogromny wzrost produkcji ogrodniczej (zwłaszcza kwiatów, upraw szklarniowych, spe- cjalizacji warzywniczej). W latach 1950-1980 o ponad 20% zmniejszył się obszar upraw roślinnych. Stały wzrost produkcji zwierzęcej sprawił, że w ostatnich latach tego okresu sta- nowiła ona ok. 2/3 wartości całej pro- dukcji rolnej Holandii. Gospodarstwa hodowlano-pastwiskowe i ogrodni- cze przeżyły wówczas największy rozkwit. Intensywnie rozwijały się także gospodarstwa wyspecjalizo- wane, ogromne fermy. Najsłabszymi ekonomicznie były gospodarstwa roślinne i mieszane – tradycyjne. Ich ilość gwałtownie spadła. Istotnym za- gadnieniem tego etapu była koncen- tracja gospodarstw. Na przestrzeni omawianych 30 lat ubyło ilościowo niemal 2/3 gospodarstw (przede wszystkim najmniejszych tj. do 1 ha powierzchni), przybyło natomiast dużych powyżej 20 ha, zwłaszcza zaś 50-100 hektarowych i powyżej 100 ha. Koncentracja ta spowodowa- ła zmniejszenie powierzchni ogólnej gruntów rolniczych jedynie o 14%.
W wyniku tych zmian następowały procesy przekształcające strukturę przestrzenną Holandii. Pod wzglę-
dem miejsca zamieszkania nastąpiło przemieszczanie się ludności. Etap drugi – etap kryzysu (lata 1970-1990).
Nastał odwrót od dominującej do- tychczas epoki industrialnej. Kryzys wsi holenderskiej spowodowany był dotychczasową koncepcją produkcji rolnej i rozwoju obszarów wiejskich, czyli myśleniem o wsi wyłącznie w kategoriach wąsko pojętych ko- rzyści ekonomicznych. Był to kryzys o charakterze antyekologicznym.
Obserwujemy migrację ludności ze wsi do dużych aglomeracji, do in- nych regionów, zwłaszcza wysoko zurbanizowanych i uprzemysło- wionych, zlokalizowanych gównie w centrum kraju. Nastał czas zmian zachodzących w rolnictwie. Pojawiły się wsie upadające i wyludniające się. Obecnie proces przemian na wsi przebiega częściowo w odwrotnym kierunku. Odbywa się on w znacz- nie wolniejszym tempie. Stopniowo maleje liczba ludności w miastach dużych (50-100 tys. i powyżej 100 tys. mieszkańców), co staje się nowym trendem. Aktualnie liczba osób czynnych zawodowo w rol- nictwie stanowi jedynie 4,7% ogółu zatrudnionych. Jednak na prowincji zamieszkuje znacznie większy odse- tek mieszkańców tego kraju. Znaczna część z nich znajduje zatrudnie- nie poza rolnictwem, zwłaszcza w przemyśle, usługach, instytucjach publicznych a także poza miejscem zamieszkania w różnych branżach gospodarki. Niewielka jest ilość gmin wiejskich, w których powyżej 30%
ludności pracuje w rolnictwie.
17
Przedstawiony w wielkim skró- cie kierunek, w którym podążało rolnictwo holenderskie na przestrzeni kilkudziesięciu powojennych lat, oceniany był pozytywnie zarówno przez samych Holendrów jak i inne kraje. Rolnictwo holenderskie uzna- wane było, jako wzorzec do naślado- wania. Jednak sukces ten i dobrobyt dopiero po czasie ujawnił drugie oblicze tego tj. produkcję wielkich ilości niskowartościowej żywności, rosnące bezrobocie, degradację śro- dowiska naturalnego, dekoniunkturę całych regionów wiejskich, brak osób przejmujących gospodarstwa, kultu- rową dezintegrację wsi, przenikanie najgorszych wzorców z miast itp. Już w latach 60. naukowcy, określone środowiska zaniepokojone były wy- soko specjalistycznym rolnictwem (fabrycznym). Zwracano uwagę na degradację środowiska naturalnego nim powodowaną. Nie podejmowa- no jednak odpowiednich przeciw- działań. Dostrzegano w nich źródła zanieczyszczeń i skażeń środowiska.
Problemy związane z oddziaływa- niem gospodarki rolnej na środo- wisko naturalne zaczęto traktować poważnie dopiero gdy pojawił się kryzys wsi holenderskiej. Produk- tywistyczne rolnictwo, jego rozwój funkcjonujący przez kilkadziesiąt lat na wsi holenderskiej zrodził trzy podstawowe kategorie problemów [Turowski, 1996]1: degradację śro- dowiska, kryzys kultury wiejskiej, coraz słabszą ekonomicznie sytuację gospodarstw rolnych. W Holandii zanotowano największe zużycie
nawozów w Europie. W wyniku bardzo silnie rozwiniętej produkcji następowało przenikanie do środo- wiska substancji szkodliwych po- wstałych w toku produkcji. Doszło do znacznego osuszenia gleb i erozji wskutek drenażu i irygacji. Obserwu- je się liczne rolnicze monokultury wielkoareałowe, które niszczą bio- różnorodność, powodują zubożenie wiejskiego krajobrazu. Stosowane metody produkcji nie przypisują wagi do naturalnych rytmów przyrody.
Panujące trendy rynkowe pogarszają sytuację ekonomiczną gospodarstw rolnych. Powiększa się ich obszar, zwiększa produkcyjność. Kondycja ekonomiczna istniejących gospo- darstw i perspektywy ich rozwoju
nie zachęcają młodych ludzi do ich przejmowania. Na wsi widoczne jest znacznie mniejsze tempo wzrostu poziomu życia. Ludzie widzą brak poczucia stabilizacji ekonomicz- nej. Kryzys kultury wiejskiej, doty- czy: poczucia marginalizacji wśród mieszkańców wsi, destabilizacji społeczności lokalnych, frustracji spowodowanej brakiem możliwości dostosowania się do nowych warun- ków, co powoduje ucieczkę ludności ze wsi. Produktywistyczny charakter gospodarstw (zwłaszcza w formie ferm wyspecjalizowanych) nie spraw- dził się. Nie zdała egzaminu produk- tywistyczna koncepcja gospodarstw rolnych, w których najważniejszą i jedyną funkcją jest maksymalna
Holandia, Westzaan (okolice Zaandam), prowincja Noord Holland, zagroda wiejska od strony wjazdu na podwórze z widokiem na pola uprawne
Fot. Jarosław Misiewicz
Holand, Westzaan (Zaandam neighbourhood), Noord Holland province, rural yard from the entrance side with a view of fields
produkcja, przy jak najniższych kosz- tach, które traktuje się wyłącznie jako techniczno-ekonomiczną jednostkę wytwórczą a nie jako całość gospo- darczo-społeczną. Taka polityka rolna spowodowała likwidację ma- łych i średnich gospodarstw na rzecz wielkich, nadprodukcję, monokulturę w gospodarce rolnej, marginalizację roli rolników w życiu społecznym, zagrożenia środowiska wywołane przez rolnictwo. W końcówce lat 80., kiedy nastał absolutny kryzys w rolnictwie holenderskim zaczęto tworzyć programy odnowy dla wsi.
Dopatrzono się ubytków w łonie ekosystemu, zauważono narastające problemy społeczne. Wtedy to zre- zygnowano ze strategii wynikającej z koncepcji produktywistycznej na rzecz ekologiczno-społecznej. Po- łożono szczególny nacisk na jakość.
Wprowadzono surowe przepisy i ograniczenia dotyczące ilości i spo- sobów stosowania nawozów, limity produkcyjne, powstrzymano powsta- wanie olbrzymich gospodarstw i ferm hodowlanych. Nagradzano redukcję
kosztów przy równoczesnej popra- wie jakości produktów, nagradzano gospodarstwa, które redukowały negatywny ich wpływ na środowisko.
Proponowano tworzenie gospodarstw wielofunkcyjnych. Rolnik ma być godnie żyjącym człowiekiem, pro- dukującym żywność o zróżnicowa- nym asortymencie wysokiej jakości, w technologiach mających niewielki wpływ na środowisko naturalne, a nie wąsko wyspecjalizowanym wytwórcą jak największej ilości pro- duktów rolnych. Tenże rolnik żyjąc, pracując na wsi świadomie winien chronić jednocześnie lokalne zasoby przyrodnicze, winien opiekować się już istniejącymi lub przyczyniać się do odtwarzania zniszczonych zaso- bów poprzez ochronę i zakładanie np. zadrzewień śródpolnych, odłogo- wanie części posiadanego areału itp.
Tenże rolnik winien mieć możliwość uzyskania dodatkowego dochodu bez porzucania pracy na roli rozwi- jając np. agroturystykę, niewielkie zakłady przetwórcze itp.
Wieœ francuska
The French Village
Podobnie jak w Holandii roz- wój osadnictwa we Francji ściśle wiązał się ze stosunkami własności oraz z warunkami środowiska geo- graficznego. Skupiało się ono przede wszystkim wokół dworów szlachec- kich (rezydencji). Zagrody były zwy- kle duże, o charakterystycznym dla danego regionu rodzaju zabudowy i typie ogrodzenia. Swoisty rodzaj osadnictwa wiejskiego obserwujemy zwłaszcza w środkowej i zachodniej Francji. Wraz z upływem czasu, na skutek ruchów społecznych, rewolu- cji dochodziło do wykupu gruntów, parcelacji, przejmowania gruntów przez mieszczan. Również różne instytucje, osoby spoza rolnictwa zaczęły przejmować ziemię. Rozpo- wszechniono nieznany do tej pory typ gospodarki oparty na zasadzie dzierżawy. We francuskim osadnic- twie wydzielić można osadnictwo zwarte – skupione zlokalizowane wokół centralnego ośrodka oraz osadnictwo pojedyncze-rozproszo- ne. Dla osadnictwa zwartego cha- rakterystyczne i popularne są wsie ulicówki oraz wsie typu gwiaździ- stego, które w rzucie przypominają swym kształtem gwiazdę i składają się zwłaszcza z gospodarstw dzier- żawnych, usytuowanych wzdłuż dróg wiejskich, zbiegających się do centrum. Ulicówki najczęściej zakła- dały opactwa, zwłaszcza na południu Francji. Osadnictwo rozproszone ob-
Francja, wieś Saint Remy – L’Honore, ok. 45 km na południowy zachód od Paryża, wjazd do gospodarstwa
Fot. Małgorzata Talko-Daire
France, Saint Remy village – L’Honore, about 45 km south-west of Paris, entrance to a farm
19
serwujemy przede wszystkim w Jurze i Flandrii w dwojakiej formie. Jedną z nich stanowią oddalone od siebie, izolowane gospodarstwa dzierżaw- ne lub rozproszone wioski typu rodzinnego. Najczęstszym jednak typem wsi francuskiej obejmującym zarówno wioski jak i gospodarstwa dzierżawne jest typ mieszany.
W latach 1872 i 1931 we Fran- cji prężnie rozwijały się przede wszystkim duże miasta, w wyniku czego następował intensywny wzrost ich zaludnienia. Równocześnie do- szło do masowego opuszczania wsi, znacznego spadku ich atrakcyjności.
W skali kraju przeciętnie ok. 125 ty- sięcy osób rocznie opuszczało wieś.
Proces ten szczególnie był widoczny w regionach górskich: południowy Masyw Centralny i Alpy południowe, gdzie doszło do największego wy- ludnienia. Aktualnie sytuacja powoli ulega stopniowej zmianie. Obserwu- je się wzrost ludności na niektórych terenach wiejskich. Powody tego stanu są różne. Nie bez znaczenia są przyzwyczajenia Francuzów. Mimo, iż generalnie Francja utożsamiana jest z krajem rolniczym, to jednak jak do- tąd Francuzi z przyczyn najczęściej ekonomicznych poddawali się silnej urbanizacji. Dopiero od kilkunastu lat obserwuje się ich powrót na wieś.
Zwłaszcza od 1990 r. obserwuje się narodziny nowej tendencji powrotu do korzeni. Bardzo popularne jest hasło vivre au pays. Zachęca ono do życia w małych miejscowościach.
We współczesnej Francji migracja wiejska w kierunku miasta uległa
znacznemu zmniejszeniu a kierunek jest przeciwny, co powoduje, że de- mografia wsi zmienia się. Wzrasta na nowo. Zachowania powracających Francuzów bywają różne. Jedni bu- dują tu drugi nowy dom, inni kupują opuszczone zagrody, które adaptu- ją, odrestaurowują, bardzo często budynki dotychczas gospodarcze przeznaczają na budynki mieszkalne lub usługowe (sklepiki, restauracje itp.), jeszcze inni ze względów czysto sentymentalnych wracają do miejsca swojego urodzenia, do obiektów peł- niących wcześniej przez poprzednie pokolenia funkcje typowo rolnicze.
To właśnie oni w odnowionych obiektach zamierzają spędzić resztę swojego życia, po zakończonym etapie aktywności zawodowej, po większości życia spędzonego naj- częściej w mieście. Są i tacy, którzy osiedlają się na wsi, traktując tam miejsce zamieszkania jako tzw.
„drugi dom” wyłącznie dla celów weekendowych lub świątecznych.
Prognozuje się, że tendencje te będą się rozwijać. Aktualnie najczęściej intelektualiści posiadają więcej niż jeden dom, w przeciwieństwie do pracowników fizycznych. Typowa ludność wiejska zajmująca się rol- nictwem jest szczególnie liczna na północnym zachodzie Francji.
Kryzys ekonomiczny wsi fran- cuskiej, trwający od kilkunastu lat, proces niszczenia zaniedbanej zabudowy i infrastruktury stawiał i stawia wysokie wyzwanie dla gmin, z zakresu odnowy wsi. Na obszarach wiejskich nadal istnieją problemy ekonomiczne i problemy zatrudnie- nia pomimo radykalnej przemiany społeczeństwa, przemiany spojrzenia na sposób życia. Dla coraz większej ilości Francuzów wieś jest ich ide- alnym miejscem nie tylko w celach wypoczynku, ale i zamieszkania.
Francja, wieś Saint Remy - L’Honore, budynek mieszkalny Fot. Małgorzata Talko-Daire France, Saint Remy village – L’Honore,
a house
Współcześnie ludzie nie tak bole- śnie odczuwają odległości między miejscem zamieszkania i pracy, jak to bywało wcześniej. Wpłynął na to zwłaszcza rozwój motoryzacji, roz- wój nowych środków komunikacji społecznej, telefonu komórkowego, Internetu. Wszystkie te elementy ra- dykalnie zmniejszyły korzyści wypły- wające z mieszkania w mieście. 27%
Francuzów twierdzi, że obszary wiej- skie stanowią prawdziwą siłę przycią- gania, że pragnęliby zamieszkiwać w małej wsi, nad brzegiem morza albo w górach. Tylko 8% osób miesz- kających na wsi chciałoby mieszkać
w mieście. Spore zainteresowanie wsią dotyczy szczególnie osób o wy- sokich dochodach i o długim stażu pracy. Ludzie ci podkreślają przede wszystkim zalety otoczenia, czy- stości i jakości środowiska, piękny, naturalny krajobraz, ciszę, spokój, inne możliwości wypoczynku niż w mieście. Zaledwie 10% Francu- zów kojarzy wieś z rolnictwem. We współczesnej wsi francuskiej jedno- cześnie obserwuje się istotny spadek znaczenia rolnictwa, konkurencję na wsi lecz w sektorze usług nie typowo rolniczych. Aktualnie realizowane są liczne projekty mające na celu od-
nowę wsi francuskiej. Ich zadaniem jest przede wszystkim renowacja zabudowy i infrastruktury, ochrona dziedzictwa kulturowego i rozwój turystyki. Celem tych projektów są także działania mające za zadanie ograniczenie ingerencji w miejscowy pejzaż, działania związane z ochro- ną krajobrazu. Francuzi bardzo róż- nie patrzą na problemy wsi. Według sporej ich części odnowa obszarów wiejskich polegać winna wyłącznie na operacjach mających na celu scalanie gruntów, ich nawadnianie, modernizację upraw, rozwój tury- styki itp. Wszystko to ich zdaniem doprowadzać ma do korzystnych przekształceń wsi francuskiej. Pro- gnozy przewidują, iż wzrost ludno- ści powracającej na wieś w ciągu następnych piętnastu lat powinien stanowić jedną trzecią społeczeństwa francuskiego.
Forma i krajobraz poszcze- gólnych wsi francuskich są bardzo zróżnicowane i charakterystycz- ne dla poszczególnych regionów.
Wizerunek zewnętrzny każdej wsi w poszczególnych regionach jest odmienny (inny rodzaj zabudowy, inne materiały budowlane z których wykonane są budynki, ogrodzenia, ulice, chodniki, odmienna spe- cjalizacja rolnicza). Przykładowo wieś burgundzka charakteryzuje się wysokimi, kamiennymi budynkami, rozproszonymi na farmach między winnicami. Zupełnie inaczej wy- gląda skromna Lotaryngia, w której wsie nazywa się wiejskimi ulicami (villages-rue). Zabudowa usytuowana
Francja, wieś Saint Remy – L’Honore, budynek mieszkalny w centrum wsi Fot. Małgorzata Talko-Daire
France, Saint Remy village, a house in the village centre
21
jest wzdłuż jednej drogi (rodzaj uli- cówki), z budynkami mieszkalnymi najczęściej jednopiętrowymi. Wieś francuska pod względem krajobrazu, charakteru, architektury zasadniczo różni się od typowej wsi polskiej.
Ale również podobnie jak w Polsce obok typowych działek zagrodowych istnieją pięknie utrzymane działki domów jednorodzinnych niczym nie różniących się od tych w mie- ście. Podziwiać można także duże posiadłości oraz zamki należące od pokoleń do francuskich rodzin ary- stokratycznych.
Jeśli chodzi o typowe aktywne gospodarstwa rolne, to one oczy- wiście w dalszym ciągu istnieją.
Składają się, podobnie jak w Polsce, z budynku mieszkalnego i nieopodal położonych budynków gospodar- czych. Wieś francuska charakteryzuje się ogromnym bogactwem stylów.
I tak np. dla Normandii charaktery- styczne są rozlegle fermy hodow- lane i sady jabłkowe. W Bretanii podziwiać możemy piękne budynki z granitu i z kamienia oraz hortensjo- we ogrody i sady jabłkowe. W Pro- wansji charakterystyczne są fasady domów o bardzo żywych kolorach i niezliczone pola lawendowe. Na południu Francji dominują niskie, jasne budynki w stylu „śródziemno- morskim”, palmy oraz sady, z których pochodzi większość owoców na ryn- ku francuskim. Mur pruski dominuje w zabudowaniach Alzacji. Krajobraz wsi francuskiej jest bardzo różnorod- ny, w zależności od regionu. W re- gionach północnych (Normandia,
Bretania) charakter wsi jest raczej rolniczy. W Szampanii czy innych popularnych regionach produkują- cych wina ciągną się niezliczone winnice i mniej lub bardziej rozległe posiadłości i zamki, w których wino rozlewane jest do butelek (charakter przemysłowy). W południowych okolicach nadmorskich (np. Borde- aux gdzie, nota bene produkowane jest też wino) i w pobliżu Lyonu cha- rakter regionu jest raczej turystyczny.
Stan wsi francuskiej można określić ogólnie jako dobry. Wieś francuska jest dynamiczna, zmodernizowana i wyposażona w pełną infrastrukturę.
Bardzo dobry jest stan dróg i auto- strad, dostęp do środków komunika- cji, wszędzie istnieją wodociągi, ka- nalizacja, gaz, telefon. Coraz więcej mieszkańców wsi posiada komputer i stały dostęp do Internetu. Można powiedzieć, że mieszkańcy wsi
przemieszczają się bez problemu, konsumują i korzystają z usług i roz- rywek, jakie oferują duże skupiska miejskie prawie w równym stopniu co mieszkańcy miast. Od kilku lat można zauważyć jak wieś francuska zmienia swój charakter. Oprócz młodych ludzi (zachowujących pracę w mieście), czy ludzi w wieku poprodukcyjnym, którzy osiedlają się na wsi i przekształcają stare budynki gospodarcze na budynki mieszkalne, widoczny jest też napływ cudzo- ziemców, głównie Anglików, którzy w ostatnich latach nagminnie kupują nieruchomości we Francji. Inwestują oni najczęściej w regionie Dordo- nii, której krajobraz przypomina im mityczną, zieloną „Merry England”.
Ogólnie można powiedzieć, że wieś francuska jest zadbana, zmechani- zowana i coraz bardziej „miejska”.
Podstawowymi argumentami, dla
Wielka Brytania, Szkocja – North of Scotland, Aberdeeushire, Turriff, farma North Litterty Farm – krajobraz wiejski
Fot. Monika Czechowicz
Great Britain, Scotland – North Scotland, Aberdeenshire, Turrif, North Litterty Farm – rural landscape
których Francuzi decydują się dziś na inwestycje na wsi są spokój, kontakt z naturą, mniejszy stopień huligań- stwa i zagrożenia aniżeli w mieście a zarazem bliskość skupisk miejskich umożliwiających kontakt i dostęp do wszystkiego.
Wieœ w Wielkiej Brytanii
The Village in Great Britain
Na Wyspach Brytyjskich pier- wotne osadnictwo wykazywało charakter rozproszony. Stanowiły je porozrzucane sadyby ludzkie. Lud- ność je zamieszkująca zajmowała się przede wszystkim pasterstwem i rybołówstwem. Już w starożytności obszary te znane były ze złóż cyny, dlatego też podbijali je Rzymianie, którzy tu krótko panowali. Właśnie z tego okresu pochodzi wiele miast, osiedli, fortów, bitych dróg. Okres ten uznać można za pierwszy etap rozwoju osadnictwa na Wyspach
Brytyjskich. Drugi etap obserwujemy za czasów panowania Wilhelma I Zdobywcy. Charakterystycznymi dla tegoż okresu są warowne zamki (np.
Windsor), wokół których budowano miasta otoczone obronnymi murami.
Pod koniec średniowiecza budowano osady na skrzyżowaniach szlaków komunikacyjnych. Były to osiedla otwarte, posiadające układ prze- strzenny nawiązujący do przebiegu układu komunikacyjnego. Osady te, podobnie zresztą jak i nadmorskie zabudową, jej charakterem nawiązy- wały do warunków fizjograficznych terenu i pełniły przede wszystkim funkcje handlowe. Do połowy XVIII wieku większość ludności wysp mieszkała na wsiach posiadających charakter zwartych osiedli. Podczas rewolucji przemysłowej, w czasie której rugowano rolników ze wsi, przeprowadzano komasację gruntów nastąpiła niespotykana dotychczas rozbudowa miast. Ludzie masowo przenosili się ze wsi do miast. Mi- gracje te powodowały niszczenie starej zabudowy na obszarach sta-
rego osadnictwa. W tychże miej- scach powstawały nowe zespoły architektoniczne o zupełnie innym charakterze. Domy jednorodzinne zarówno w miastach jak i na wsiach budowano najczęściej z czerwonej cegły i uznać je należy za dominują- cy materiał budowlany brytyjskiego budownictwa tego okresu. Równo- cześnie osadnictwo wiejskie ulegało dalszemu rozproszeniu. Najczęściej przybierało formę swobodnie poroz- rzucanych zabudowań farmerskich.
W centrum wsi zlokalizowany był kościół, usługi, szkoła. Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej jest jednym z najbardziej zurbanizowanych krajów Europy, było pierwszym uprzemysłowio- nym krajem świata. Grunty orne stanowią tu ok. 25% ogólnej po- wierzchni, użytki zielone 45%, lasy 10%. Użytki rolne stanowią 70%
powierzchni kraju, w tym przewaga łąk i pastwisk nad gruntami ornymi.
Dominuje uprawa jęczmienia, owsa i żyta, buraków cukrowych, rzepaku.
Uprawy warzywnicze i sadownicze występują zwłaszcza we wschodniej Anglii. W Anglii dominuje hodowla bydła, w Walii i Szkocji owiec w Płn.
Irlandii bydła i owiec. Wielka Bryta- nia ma najmniej lasów w Europie.
W rolnictwie zatrudniony jest 1%
ludności. W ostatnich dziesięciole- ciach rolnictwo przeszło tzw. drugą rewolucję rolniczą. Polegała ona na modernizacji i restrukturyzacji rol- nictwa. Nastąpiła radykalna redukcja zatrudnienia i znaczne zmniejszenie liczby niezależnych gospodarstw.
Wielka Brytania, Szkocja – North of Scotland, Aberdeeushire, Turriff, farma North Litterty Farm – typowy dom szkocki na wsi
Fot. Monika Czechowicz
Great Britain, Scotland – North Scotland, Aberdeenshire, Turrif, North Litterty Farm – typical scottish house on the village
