We wspó³czesnym œwiecie mamy do czynienia z daleko posu- niêt¹ ingerencj¹ cz³owieka w krajo- braz. Aby przeciwdzia³aæ procesom degradacji œrodowiska – trzeba usta- liæ pewne regu³y ingerencji, kryteria, które pomog¹ okreœliæ kierunek do- puszczalnych zmian i zasady kom- pensowania strat ekologicznych przez inwestycje w zakresie zieleni.
Zanim w Polsce opracujemy te kryteria (a powinniœmy to zrobiæ jak najszybciej), przyjrzyjmy siê zasa- dom stosowanym w RFN. Tempo zmian krajobrazu Niemiec jest bar- dzo du¿e – wg badañ z 1992 roku, pod zabudowê i komunikacjê zajmu- je siê codziennie ponad 70 ha, g³ów- nie kosztem u¿ytków rolnych i ugo- rów. Gdyby tempo to utrzymywa³o siê nadal, to za 80 lat ca³a powierzch- nia kraju zosta³aby ca³kowicie po- kryta budynkami i drogami. Szybkie tempo urbanizacji wymog³o na de- cydentach ustawowe rozwi¹zania w zakresie ochrony krajobrazu.
Projektanci zostali zobligowani do stosowania w planach zabudowy tzw. kompensacji; ka¿dy projekt musi zatem prowadziæ do powstania ta- kich elementów, których ³¹czna war- toœæ przyrodnicza ma byæ co naj- mniej równa wartoœci krajobrazu przed ingerencj¹. Pojawi³ siê wiêc problem metodologiczny – wed³ug jakich kryteriów oszacowaæ wartoœæ krajobrazu, aby stworzyæ czytelny mechanizm porównywania i kom- pensacji.
Kryteria te musz¹ spe³niaæ na- stêpuj¹ce warunki:
rzeczowo okreœlaæ wartoœæ ele- mentów œrodowiska;
parametry wzglêdne nie mog¹ byæ porównywane z bezwzglêd- nymi;
szacunki winny byæ wywa¿one w sposób intersubiektywny;
okreœlenia klas, wagi i wartoœci w procesie sformalizowanego wartoœciowania musz¹ byæ uza- sadnione;
szacunki winny byæ przekonuj¹- ce i powtarzalne (tzn. przy zasto- sowaniu tej samej metody dla tego samego zbioru danych, wynik powinien byæ niezale¿ny od ope- ratora);
struktura szacunków winna byæ mo¿liwie prosta i zrozumia³a rów- nie¿ dla nieprofesjonalistów;
wycena musi uwzglêdniaæ wyma- gania prawne1.
W praktyce stosuje siê obecnie przewa¿nie jedn¹ z czterech metod:
analizê wartoœci: I generacji i II ge- neracji;
analizê ryzyka ekologicznego;
argumentacjê planistyczn¹.
Przyjrzyjmy siê kolejno tym me- todom.
Analiza wartoœci
W celu oszacowania wielkoœci wprowadzono trzy skale:
skalê porz¹dkow¹ (nominaln¹) W tej skali ¿aden obiekt nie mo¿e jednoczeœnie nale¿eæ do dwóch klas, przy czym ka¿dy nale¿y
Szacowanie wartoœci krajobrazu
Standardy
Estimating Values
of Landscape
do jakiejœ klasy. A zatem ka¿dy obiekt ma tylko jeden numer porz¹d- kowy. Wartoœciowanie wed³ug skali nominalnej nie wi¹¿e siê jednak z przyporz¹dkowanym numerem, to znaczy, ¿e obiekt nr 1 nie jest bar- dziej wartoœciowy ni¿ obiekt nr 2.
skala wzglêdna
Skala wzglêdna przejmuje w³a- snoœci skali nominalnej oraz wpro- wadza relacje porz¹dkowe miêdzy oszacowanymi wielkoœciami. Umo¿- liwia ona porównanie wartoœci, ale tylko wzglêdne, nie okreœla natomiast ich ró¿nicy. Uzyskujemy zatem pew- n¹ hierarchiê wartoœci, nie mo¿emy jednak okreœliæ o ile – lub ile razy – wartoœæ obiektu A jest wiêksza od wartoœci obiektu B.
skala bezwzglêdna Skala ta nie tylko porz¹dkuje wielkoœci we- d³ug wartoœci, ale te¿ okreœla ró¿nice lub proporcje miêdzy wartoœciami.
Po wielu próbach, w latach 70.
i 80. sformu³owano zasady analizy wartoœci I generacji.
Analiza wartoœci I generacji
Analizê wartoœci krajobrazu wykonuje siê sumuj¹c iloczyny po- wierzchni obiektów i ich wspó³czyn- ników. Poszczególnym obiektom przypisuje siê nastêpuj¹ce klasy i wspó³czynniki.
U¿ywa siê równie¿ wspó³czyn- ników pomocniczych, np. B4 (biotop o ponad trzydziestoletnim okresie roz- woju) – 0,2.
W analizie przyjmuje siê, ¿e wartoœæ danego obszaru jest sum¹ wartoœci jego czêœci. Sposób stoso- wania metody przeœledŸmy na kon- kretnym przyk³adzie. Pole orne o powierzchni 1,5 ha zostaje prze- kwalifikowane na teren budowlany.
Jego wartoœæ wyjœciow¹ okreœlamy mno¿¹c powierzchniê przez wspó³- czynnik punktowy dla u¿ytków rol- nych uprawianych intensywnie:
15000 m2 x 0,3 pkt/m2 = 4500 pkt Je¿eli zaplanujemy na nim za- budowê o pow. 5000 m2 oraz 500 m2 dróg, 400 m2 parkingów, 4600 m2 ogrodów przydomowych, 4000 m2 terenów parkowych ze stawem o po- wierzchni 500 m2, to docelowa war- toœæ tego obszaru wyniesie 4 610 punktów.
Projekt spe³nia zatem wymaga- nia kompensacji, poniewa¿ wartoœæ docelowa 4610 punktów jest wiêk- sza od wartoœci wyjœciowej 4 500 punktów.
Analiza wartoœci II generacji
Krytycy analizy wartoœci I gene- racji wskazuj¹ czêsto na przypadki wielu wspó³zale¿noœci w biotopie, które zaburzaj¹ równowagê addy- tywn¹ poszczególnych sk³adników.
Klasa Opis obiektów wspó³czynnik [pkt/m2]
A 0 powierzchnie zabudowane i nieprzepuszczalne dla wody 0,0
A 1 powierzchnie przepuszczalne 0,1
A 2 tereny zieleni w otoczeniu budowli, zieleñ na dachach
i przy ulicach (niepo³¹czone kompleksowo) 0,2
A 3 u¿ytki rolne uprawiane intensywnie 0,3
A 4 inne powierzchnie intensywnie u¿ytkowane (ogrody, sady itp.) 0,4 A 5 cieki wodne i wody stoj¹ce o ubogiej strukturze przyrodniczej 0,5 A 6 lasy z drzewami obcymi gatunkowo dla krajobrazu lokalnego 0,6 A 7 powierzchnie u¿ytkowane ekstensywnie lub dziko zaroœniête 0,7 A 8 lasy naturalne, parki, aleje, zieleñce ze starymi drzewami,
pojedyncze stare drzewa 0,8
A 9 wody p³yn¹ce i stoj¹ce z bogat¹ struktur¹ przyrodnicz¹ 0,9 A 10 biotop w znaczeniu przepisów ochrony œrodowiska 1,0
pole orne
15000 m2 x 0,3 pkt/m2 (A3) = 4500 pkt
Ro¿ny jest te¿ stan zachowania bio- topu. Dlatego te¿ rozwiniêto tê me- todê na ró¿ne sposoby. Jednym z nich jest tzw. model magdeburski2, gdzie uwzglêdnia siê wspó³czynnik stanu biotopu (wyjœciowy) i rozwoju bio- topu (oczekiwany do osi¹gniêcia pe³- nej dojrza³oœci) wed³ug skali:
Stan biotopu Stan rozwoju biotopu bardzo dobry – 1,0 do 10 lat – 1,0 dobry – 0,8 do 50 lat – 0,5 zadowalaj¹cy – 0,6 do 100 lat – 0,3 uszkodzony – 0,4 do 200 lat – 0,2 zniszczony – 0,2
Zak³adaj¹c, ¿e w przytoczonym wczeœniej przyk³adzie pole by³o w sta- nie dobrym, jego wartoœæ wyniesie:
4500 pkt x 0,8 = 3200 pkt Wartoœæ osi¹gniêta w wyniku planowanej ingerencji bêdzie zale-
¿a³a od tego, jak d³ugi jest czas wy- magany do osi¹gniêcia pe³nego roz- woju biotopu, a wiêc od wielkoœci roœlin u¿ytych do nasadzeñ oraz in- nych czynników dodatkowych. Jeœli okres ten bêdzie krótszy od 10 lat, to warunki kompensacji zostan¹ spe³- nione, bo:
4610 pkt x 1,0 = 4610 pkt Jeœli jednak spodziewany czas osi¹gniêcia dojrza³oœci dla terenów parkowych zawiera siê w przedziale miêdzy 10 a 50 lat, to wartoœæ parku wstêpnie szacowana na 3200 punk- tów zostanie zmniejszona:
3200 pkt x 0,5 = 1600 pkt
Ró¿nicê (1600 punktów) musi- my odj¹æ od wstêpnie uzyskanej sumy 4 610 punktów, co da wynik 3010 punktów – ni¿szy od wartoœci pola. W tym przypadku projekt zo- stanie odrzucony.
Inny model analizy wartoœci II ge- neracji przebiega wed³ug schematu:
Mo¿liwoœci System docelowy (alternatywy) (skala wartoœci)
Kryteria wyceny
Matryca planowania Matryca spe³nienia (wzglêdna)
Tabele kryteriów i zale¿noœci Macierz powi¹zañ wartoœciowych miêdzy kryteriami a zale¿noœciami
Wektor znaczenia pojedynczego elementu w zale¿noœci
Algorytm agregacji Wartoœci u¿ytkowe
Do pos³ugiwania siê tym sche- matem niezbêdna jest wiedza facho- wa w zakresie architektury krajobrazu.
Trzeba najpierw oceniæ mo¿liwoœci zastanego krajobrazu oraz przysz³e oczekiwania, ustaliæ hierarchiê war- toœci, przyj¹æ kryteria wyceny (tu mo¿na wykorzystaæ metodê opisan¹ uprzednio) i dopiero wówczas spo- rz¹dziæ matrycê planowania (czyli opis celów dla wszystkich zasobów) oraz matrycê spe³nienia (okreœlenie sposobów osi¹gniêcia tych celów).
Kolejnym krokiem jest opracowanie tabel kryteriów i zale¿noœci, a wiêc dok³adna analiza wszystkich elemen- tów krajobrazu i ich wzajemnych po- wi¹zañ.
Analiza ta prowadzi do sporz¹- dzenia macierzy powi¹zañ warto- œciowych miêdzy kryteriami a zale¿- noœciami. Wynikn¹ z niej znaczenia pojedynczych elementów – ich wza- jemne relacje oraz wa¿noœæ danego elementu i wp³yw jego zmian na inne elementy. Po ustaleniu hierarchii (wzglêdnej) elementów, kolejnoœci planowanych dzia³añ oraz wp³ywów i powi¹zañ miêdzy pojedynczymi elementami (algorytm agregacji), mo-
¿emy przejœæ do analizy wartoœci u¿ytkowych. Pozwala ona okreœliæ jakie elementy i w jakim stopniu mo¿emy zmieniæ oraz co przez to osi¹gniemy.
III zespó³ czynników Wp³yw na wody gruntowe: zanieczyszczenie,
podniesienie poziomu, obni¿enie poziomu Ekologiczna zale¿noœæ wp³ywów
Ocena ekologiczna (zasoby i walory
przyrodnicze)
Indykatory (elementy wskaŸnikowe) oceny
oddzia³ywañ
Indykatory (elementy wskaŸnikowe) oceny
oddzia³ywañ
Potencjalne oddzia³ywania u¿ytkowe (uci¹¿liwoœci
antropologiczne)
Wody gruntowe
wystêpuj¹ce Tereny ochrony wód
Wysypiska Usuwanie odpadów
Wody potencjalnie wystêpuj¹ce
Tereny wa¿ne pod wzgl.
hydrogeologicznym Pow. terenów
wojskowych Wykorzystanie wojsko- we
Wody mo¿liwe do wzbogacenia
Strefa zasilania wód gruntowych
Pow. terenów
mieszkalnych Osiedla
Czwartorzêdowe
doliny rzeczne Strefy dolin Gêstoœæ
sieci dróg Komunikacja
Ska¿enia wód
powierzchniowych Usuwanie œcieków
Wspó³zale¿noœæ ekologiczna
Indykatory wspó³zale¿noœci
Wyrobiska
w dolinach Eksploatacja z³ó¿
Gleby PrzepuszczalnoϾ gleby
Pow. upraw
specjalnych Uprawy specjalne, rolnicze
I zespó³ czynników
II zespó³ czynników Formacje
geologiczne
Przewodzenie wód gruntowych
Pow. upraw
rolnych Rolnictwo
Wra¿liwoœæ na wp³yw
IntensywnoϾ potencjalnych
wp³ywów
Ryzyko wp³ywu na wody gruntowe (macierz powi¹zañ) Diagram:
Ekologiczna zale¿noœæ wp³ywów planowanych oddzia³ywañ u¿ytkowych na œrodowisko6 (przyk³ad dla wód gruntowych)
Analiza ryzyka ekologicznego
Ocenê ryzyka ekologicznego osi¹ga siê przez powi¹zanie dwóch problemów:
wra¿liwoœci komponentów przy- rodniczo-krajobrazowych na in- gerencjê;
intensywnoœci ingerencji.
Na wstêpie koniecznych jest kilka zastrze¿eñ. Otó¿, nawet pojê- cia tak powszechnie stosowane, jak:
krajobraz, system czy œrodowisko, nie s¹ jednoznaczne w sensie nauko- wym. Tym trudniejsze jest t³umacze- nie terminów mniej znanych, funk- cjonuj¹cych czêsto na prawach pewnego zakorzenienia. Szukanie najw³aœciwszych odpowiedników terminologicznych wykracza poza ramy tego tekstu, który s³u¿y bardziej celom praktycznym ni¿ teoretycz- nym. Dla wyjaœnienia jednak nale¿y dodaæ, ¿e w prezentowanej analizie stosuje siê ujêcie spotykane u wielu przedstawicieli ekologii krajobrazu.
W ujêciu autorów takich jak Andrzej Richling i Jerzy Solon specyfika tej dyscypliny wyra¿a siê w ca³oœcio- wym podejœciu do przedmiotu ba- dañ, którym jest krajobraz obejmu- j¹cy równie¿ cz³owieka i elementy jego dzia³alnoœci, traktowany w as- pekcie strukturalnym, funkcjonalnym i wizualnym. Ekologia krajobrazu obejmuje analizê sk³adowych krajo- brazu i zachodz¹cych miêdzy nimi relacji, identyfikacjê przyrodniczych jednostek przestrzennych, ich hierar-
chiczn¹ klasyfikacjê oraz waloryza- cjê uk³adów œrodowiska przyrodni- czego dla ró¿nych form dzia³alnoœci cz³owieka, a tak¿e diagnozê sposo- bu organizacji przestrzeni przyrodni- czej3.
Analiza ryzyka ekologicznego nale¿y do rozbudowanej grupy me- tod o charakterze instrumentalnym i s³u¿y ocenie przydatnoœci œrodowi- ska do pe³nienia konkretnych funkcji w rozumieniu planistycznym, w kon- sekwencji zaœ – do ekologicznej optymalizacji sposobu wykorzystania okreœlonych fragmentów krajobrazu.
Stopieñ ryzyka okreœla siê jako:
du¿y, œredni i porównywalnie ma³y, wartoœciuj¹c kolejno wa¿niejsze komponenty (wody gruntowe, gleba, szata roœlinna itd.) i walory krajobra- zu (po³o¿enie, piêkno, aspekty wy- poczynkowe). Wystêpuj¹ one w ro- zumieniu zbli¿onym do tego, jakie Tadeusz Bartkowski przypisuje u¿yt-
kom z przyrody4, inni zaœ autorzy – potencja³om œrodowiska przyrodni- czego5.
Konieczna jest bardzo dobra znajomoœæ obszaru planowanej inge- rencji i umiejêtnoœæ korzystania z licz- nych indykatorów. S¹ to obiekty wskaŸnikowe, których jakoœæ lub stan pozwala wnioskowaæ o jakoœci lub stanie obiektu bêd¹cego przedmio- tem analiz. Na przyk³ad – wystêpowa- nie strefy ochrony wód w obszarze opracowania pozwala spodziewaæ siê bogatych zasobów wód grunto- wych. Strefê ochrony wód mo¿na zatem traktowaæ jako indykator dla zasobów wód gruntowych. Istotne jest równie¿ ustalenie wspó³zale¿noœ- ci miêdzy przedmiotem analiz (w tym przypadku s¹ nim wody gruntowe) a warunkuj¹cymi go czynnikami (jak gleba) i ich indykatorami (jak prze- puszczalnoœæ gleby). Otrzymamy w ten sposób pierwszy zespó³ czyn- Macierz powi¹zañ w ocenie ryzyka wp³ywu
planowanych oddzia³ywañ u¿ytkowych na œrodowisko7
ników, który okreœla stopieñ wra¿li- woœci œrodowiska przyrodniczego na wp³ywy antropogeniczne (planowa- ne ingerencje).
Podobnie postêpujemy z wy- branymi (planowanymi) sposobami wykorzystywania terenu i ich indy- katorami. Dla upraw rolnych indyka- torem uci¹¿liwoœci bêdzie ich po- wierzchnia, dla usuwania odpadów – wysypiska itd. Otrzymany drugi zespó³ czynników okreœla intensyw- noœæ (uci¹¿liwoœæ) planowanych zmian.
Trzeci zespó³ czynników wynik- nie z porównania ustalonej wra¿liwo- œci na wp³ywy zewnêtrzne z uci¹¿- liwoœci¹ planowanych zmian. Jego analiza pozwala ustaliæ ryzyko wp³y- wu planowanych zmian na przedmiot analiz (w prezentowanym przypadku na wody gruntowe). W podobny spo- sób analizuje siê pozosta³e potencja-
³y œrodowiska przyrodniczego, przed- stawiaj¹c czêsto tok rozumowania w formie tabel lub diagramów. Obraz koñcowy powstaje w drodze zesta- wienia analiz cz¹stkowych.
Argumentacja planistyczna
Szacowanie wartoœci krajobra- zu w tej metodzie nie jest sformali- zowane, wyniki zaœ nie s¹ wyszcze- gólnione w postaci punktów lub stopniowania wartoœci.
Wyodrêbniamy zasoby (poten- cja³y) przyrodniczo-krajobrazowe, jak: powietrze, klimat, wodê, glebê
itd. Dla ka¿dego ustala siê cele dal- szego wykorzystania, które s¹ pod- staw¹ dla wartoœciowania (porówna- nie obecnego i przewidywanego stanu). Przewidywane oddzia³ywanie okreœla siê przez wp³yw bezpoœred- ni i poœredni. Nastêpnie zestawia siê je z uprzednio ustalonymi celami w opisowym porównaniu. Dla osi¹- gniêcia przejrzystoœci przy rozpatry- waniu wielu wariantów czêsto robi siê to w postaci tabel.
Jako przyk³ad niech pos³u¿y ana- liza tylko jednego elementu – uci¹¿li- woœci ha³asu i ewentualnej budowy obwodnicy. Jeœli w sytuacji aktualnej mamy ha³as o poziomie 55-60 dB w nocy, to mo¿liwe jego obni¿enie ³¹- czy siê w konkretnym przypadku z:
1) ograniczeniem ruchu ciê¿arówek i skierowanie go objazdem (wa- riant 1),
2) zbudowaniem obwodnicy (wa- riant 2).
Sporz¹dzimy teraz tabelê zale¿noœci:
wariant 1 wariant 2 Spadek
poz. ha³asu 5 dB 9 dB Wzrost ha³asu
w innym miejscu 2 dB 45-50 dB Pow. planowanej
drogi 0 30 ha
Nastêpnie analizujemy proponowa- ne warianty wed³ug elementów ry- zyka, tj.:
wariant 1 wariant 2 strata powierzchni 0 30 ha zu¿ycie paliwa du¿o takie
wiêksze samo
wp³yw na du¿y przeciêcie
krajobraz biotopu
W dalszej kolejnoœci uwzglêd- niamy proponowane œrodki zmniej- szaj¹ce uci¹¿liwoœæ, na przyk³ad w wariancie 2 nasadzenia przydro¿- ne, pasy os³onowe, rowy i zbiornik retencyjny.
Podobnej analizy dokonaæ mu- simy dla ka¿dego z elementów kra- jobrazu, a nastêpnie sporz¹dziæ bi- lans zysków i strat oraz zasugerowaæ odpowiednie rozwi¹zanie.
Porównanie i bilansowanie wp³ywu jednych dóbr chronionych na inne (np. wody na krajobraz) prze- prowadza siê tylko tu za pomoc¹ ar- gumentacji.
Zestawiaj¹c ze sob¹ omówione metody, ³atwo zauwa¿yæ, ¿e o ile analiza punktowa (matematyczna) I generacji w po³¹czeniu z metod¹ magdebursk¹ oraz analizy ryzyka ekologicznego nadaj¹ siê do wyko- rzystania przez osoby niezwi¹zane profesjonalnie z kszta³towaniem krajobrazu, o tyle bardziej z³o¿one metody II generacji oraz metoda argumentacji planistycznej wymaga- j¹ du¿ej wiedzy fachowej i kompe- tencji.
Nawet z tak pobie¿nego prze- gl¹du wynika, ¿e sposoby szacowa- nia i kompensowania wartoœci kraj- obrazowych s¹ w Niemczech bardzo zró¿nicowane. Ramy prawne okreœla pañstwo, ale wype³nienie ich treœci¹ nie jest narzucane. Sugeruje siê tyl- ko, ¿e metody matematyczne budz¹
Amersfort. Osiedle Kattenbroek jest przyk³a- dem praktycznego zastosowania zasad kom- pensacji ekologicznej.
Amersfort. Kattenbroek housing estate is an example of practical application of the princi-
zastrze¿enia i nie zaleca siê ich sto- sowania8; jednoczeœnie pojawiaj¹ siê one w po³¹czeniu z innymi metoda- mi, czêsto nawet w kompilacjach wszystkich wymienionych metod.
Mimo tak rozwiniêtych prac wci¹¿
s³yszy siê g³osy krytyczne i narzeka- nia na brak metodologicznych opra- cowañ w tym zakresie9.
W Polsce metody oceny wartoœ- ci terenu dla ró¿nych form u¿ytko- wania maj¹ d³ugotrwa³¹ i chlubn¹ tradycjê. S¹ to jednak w wiêkszoœci metody o charakterze zachowaw- czym, a wiêc nie uwzglêdniaj¹ as-
pektów kompensacyjnych, które wszak stanowi¹ istotê zrównowa¿o- nego rozwoju. W praktyce argumen- tacja ekologiczna przegrywa wci¹¿
z ekonomi¹ krótkiej ko³dry i poszu- kiwaniem szybkich, doraŸnych ko- rzyœci. Dlatego te¿ potrzebujemy nie tylko w³asnych prac teoretycznych, zmierzaj¹cych w kierunku okreœlenia zasad ingerowania w krajobraz. Po- trzebujemy g³êbokich zmian w ca³ym systemie planowania i zarz¹dzania po- siadanymi zasobami.
Jerzy Sporek
Garten und Landschafsbau, Offenburg
1 Naturschutz-Ausgleichsverordnung – Nat SchAVO z dn.30.03.1995 r.
2 Grünordnungsplanung in der Stadt Magde- burg, [w:] Dresdner Plänergesprache 1997, s.100 i nast.
3 A. Richling, J. Solon, Ekologia krajobrazu, Warszwa 1994, s. 13; autorzy powo³uj¹ siê m.in. na pracê: Z. Naveh, A. Lieberman, Land- scape Ecology – Theory and Application, New York 1984.
4T. Bartkowski, Metody badañ geografii fizycz- nej, Warszawa-Poznañ 1977, s. 239-247.
5 Ró¿ne koncepcje potencja³ów œrodowiska przyrodniczego omawiaj¹ Richling i Solon, Ekologia... op. cit., s.149-153.
6 R. Bachfischer, Ökologische Risiko – Analy- se... München 1978, s. 188.
7 Ibidem, s. 196.
8 J. Kiemstedt i in., Methodik der Eingriffsre- gelung..., Institut für Landschaftspfege und Na- turschutz der Universitat Hannover, Zeitschrifft 5/1996, s.127.
9 A. Hoppenstedt, Die Landschaftsplanung als bewertungs grundlage für die Eingriffsregelung [w:] Natur und Landschaft 71 (11)/ 1996, s. 485 i nast.
