Techniki wytwarzania jako endogenne uwarunkowanie produkcji i jej zmian w rolnictwie krajów UE

Pełen tekst

(1)Techniki wytwarzania jako endogenne uwarunkowanie produkcji i jej zmian w rolnictwie krajów UE.

(2)

(3) Techniki wytwarzania jako endogenne uwarunkowanie produkcji i jej zmian w rolnictwie krajów UE. Autorzy: dr inż. Agnieszka Bezat-Jarzębowska prof. dr hab. Włodzimierz Rembisz. ROLNICTWO POLSKIE I UE 2020+ WYZWANIA, SZANSE, ZAGROŻENIA, PROPOZYCJE Warszawa 2016.

(4) Autorzy s pracownikami Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej – Pastwowego Instytutu Badawczego. Praca zostaa przygotowana w ramach Programu Wieloletniego 2015-2019 „Rolnictwo polskie i UE 2020+. Wyzwania, szanse, zagroenia, propozycje” w Instytucie Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej – Pastwowym Instytucie Badawczym. Monografia ta zostaa przygotowana w ramach bada prowadzonych w temacie: róda wzrostu oraz ewolucja struktur i roli sektora rolno-spoywczego w perspektywie po 2020 roku, w zadaniu: Inwestycje, efektywno, zmiany techniczne jako róda wzrostu gospodarczego w rolnictwie w perspektywie po 2020 roku.. Celem monografii jest ocena relacji czynnikowych: pracy, kapitau i ziemi w kontekcie technik wytwarzania jako endogennego róda wzrostu w sektorze rolnictwa.. Recenzenci: Dr Mirosaw Drygas - Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk Dr Krzysztof Hofman - Uczelnia Techniczno-Handlowa im. Heleny Chodkowskiej. Korekta Barbara Pawowska. Redakcja techniczna Leszek lipski. Projekt okadki IERiG-PIB. ISBN 978-83-7658-641-0. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej – Pastwowy Instytut Badawczy ul. wi tokrzyska 20, 00-002 Warszawa tel.: (22) 50 54 444 faks: (22) 50 54 757 e-mail: dw@ierigz.waw.pl http://www.ierigz.waw.pl.

(5) Spis treci Wstp .................................................................................................................... 7 Rozdzia I Relacje czynnikowe jako endogenne róda wzrostu w rolnictwie – zaoenia teoretyczne i analityczne ........................................ 9 1.1. 1.2. 1.3. 1.4. 1.5. 1.6. 1.7. 1.8.. Zarysowanie problemu ............................................................................. 9 Znaczenie relacji czynnikowych w teorii ekonomii ............................... 10 Realizacja funkcji celu producenta a wzrost w rolnictwie ..................... 10 Uwarunkowania endogenne w motywacyjnym mechanizmie wzrostu ............................................................................. 12 Techniki wytwarzania jako uwarunkowanie endogenne........................ 14 Relacja integrujca funkcje produktywnoci czynnika ziemia i pracy .. 24 Techniki wytwarzania w konwencji funkcji produkcji .......................... 27 Zalenoci omawiane w kolejnych rozdziaach ..................................... 28. Rozdzia II Czynnik kapitau i jego zmiany w rolnictwie krajów UE ........ 31 2.1. Uj cie analityczne ..................................................................................... 31 2.2. Relacja zaangaowania czynnika kapitau do produkcji .......................... 32 2.3. Produktywno czynnika kapitau w rolnictwie .................................... 37 2.4. Ceny czynnika kapitau i ich zmiany ........................................................ 39 2.5. Relacja wielkoci zaangaowania a produktywno czynnika kapitau ... 42 Rozdzia III Czynnik pracy i jego zmiany w rolnictwie krajów UE ........... 45 3.1. Uj cie analityczne i modelowe ................................................................. 45 3.2. Relacja zasobów czynnika pracy i produkcji ............................................ 46 3.3. Wydajnoci czynnika pracy i jego zmiany w rolnictwie .......................... 50 3.4. Relacja zatrudnienie czynnika pracy i jego ceny ...................................... 52 3.5. Relacja wydajnoci i zasobu czynnika pracy ............................................ 59 Rozdzia IV Czynnik ziemi i jego zmiany w rolnictwie krajów UE ............ 63 4.1. Uj cie analityczne i modelowe ................................................................. 63 4.2. Zasoby czynnika ziemia i jego zmiany ..................................................... 64 4.3. Produktywnoci czynnika ziemia.............................................................. 68 4.4. Zwizek substytucyjny zasobów i produktywnoci czynnika ziemia ...... 70 4.5. Relacja mi dzy zasobem a cen czynnika ziemi w czasie........................ 74 4.5. Relacja substytucyjna zasobu i ceny czynnika ziemia.............................. 75 .

(6) Rozdzia V Relacje wzajemne czynników i ich produktywnoci ................. 79 5.1. Uzbrojenie czynnika praca w czynniki ziemia i kapitau ......................... 79 5.2. Uzbrojenie czynnika ziemia w czynniki kapitau ..................................... 82 5.3. Zmiany w strukturze uzbrojenia kapitaowego czynnika pracy ............... 84 5.4. Zmiany w strukturze uzbrojenia technicznego czynnika ziemia .............. 88 5.5. Zmiany w strukturze wspóczynnika uzbrojenia czynnika pracy w czynnik ziemia...................................................................................... 93 Rozdzia VI Wybrane wskaniki empiryczne ilustrujce efektywno technik wytwarzania ...................................................................................... 99 6.1. Relacja produktywnoci czynnika ziemia i wydajnoci czynnika praca ........................................................................................ 100 6.2. Relacja produktywnoci czynnika ziemia i czynnika kapitau ............... 103 6.3. Relacja wydajnoci czynnika pracy do jego uzbrojenia technicznego ... 106 6.4. Relacja wydajnoci czynnika pracy do wskanika koncentracji czynnika ziemia ....................................................................................... 109 6.5. Relacja wydajnoci czynnika pracy do technicznego uzbrojenia czynnika ziemia ..................................................................................... 112 6.6. Relacja produktywnoci czynnika kapitau do technicznego uzbrojenia czynnika ziemia .................................................................... 115 6.7. Produktywno czynnika kapitau do uzbrojenia technicznego pracy ... 117 6.8. Relacja produktywnoci czynnika ziemia do jego uzbrojenia technicznego ............................................................................................ 120 6.9. Relacja produktywnoci czynnika ziemia do technicznego uzbrojenia czynnika praca ....................................................................... 122 Podsumowanie ................................................................................................. 125 Bibliografia....................................................................................................... 127.

(7) Wstp W monografii nawizujemy do relacji czynników produkcji i obrazujcych je technik wytwarzania. Traktujemy to jako endogenne uwarunkowanie produkcji i jej zmian w czasie. Techniki wytwarzania zmieniaj si pod wpywem relacji rzadkoci czynników produkcji. Te relacje odzwierciedlane s w cenach czy wynagrodzeniach czynników produkcji. To z kolei ma wpyw, zgodnie z mikroekonomicznym wyborem producenta, na produktywno kadego z czynników. Przy tym procesy te s wzajemnie uzalenione jedne oddziauj na drugie. Tak to jest te ujmowane w poszczególnych rozdziaach pracy. Relacje czynników produkcji odzwierciedlane w technikach wytwarzania s najbardziej fundamentaln podstaw warunkujc to, co wida na powierzchni zjawisk, takich jak opacalno produkcji, dochodowo itp. W podejciu do analizy w tej monografii nawizujemy do tradycji ujmowania kwestii czynników produkcji i technik wytwarzania oraz intensyfikacji rolnictwa i efektywnoci produkcji, która wywodzi si ze rodowiska SGPiS (obecnie SGH), gdzie tacy ekonomici, jak J. Rajtar, A. Wo, F. Tomczak zbudowali teoretyczne podstawy w tym wzgl dzie. Poj cie czynników produkcji jest w myl tych zaoe najbardziej ogólnym, najbardziej abstrakcyjnym uj ciem podstaw materialnych procesu produkcji. Efektywno tego procesu i jego pochodne, jak opacalno , zawsze jest zwizana ze sposobem powizania czynników produkcji oraz ze sposobem ich wykorzystania. Poj cie czynników produkcji i sposobu ich powizania, czyli techniki wytwarzania suy do analizy prawidowoci procesu produkcji, które maj charakter powszechny i s u podstaw obserwowanych na powierzchni zjawisk, jak wspomniana opacalno , dochodowo . Te powizania mi dzy czynnikami i wyst pujce prawidowoci istniej niezalenie od ich poznania. Obejmuj one ilociow techniczno-produkcyjn stron gospodarowania i prakseologiczny jego wymiar. Wanym elementem tych powiza i przyczyn zmian w tych technikach jest róna produktywno czynników produkcji i róna ich cena, wynikajca ze stopnia rzadkoci. Techniki wytwarzania s wyborem producenta rolnego, std s uwarunkowaniem endogennym produkcji i jej zmian oraz wielkoci wynikowych.. 7.

(8) W tej monografii podstaw analizy s odniesienia do tej teorii, przyjmowane na tej podstawie okrelone zaoenia hipotetyczne, nast pnie ilustrowane empirycznie, dla ich potwierdzenia i wydobycia prawidowoci z powoywanej myli teoretycznej. Podstaw analizy jest wi c empiryczna ilustracja w postaci wizualizacji danych empirycznych stosownie do przyjmowanych zaoe hipotetycznych w nawizaniu do powoywanej podstawy teoretycznej. Utrzymujemy zasad ogólnoci w analizie oraz metodologiczn podstaw dedukcji Nie analizujemy wzrostu gospodarczego w rolnictwie w sensie przyrostów produkcji a zmiany wielkoci produkcji i zaangaowanych czynników w czasie. Nie aproksymujemy okrelonych krzywych do danych empirycznych, a jedynie je dopasowujemy. W pierwszym rozdziale autorsko, w nawizaniu do podej powoywanych ekonomistów, pokazujemy istot relacji czynników produkcji i wyraajcych ich technik wytwarzania oraz mechanizm ich zmian. W drugim, trzecim i czwartym rozdziale pokazujemy empirycznie zaangaowanie danego czynnika produkcji w danym okresie w relacji do wielkoci produkcji, produktywnoci oraz ceny czy wynagrodzenia danego czynnika dla rolnictwa wybranych krajów UE. W rozdziale pitym analizujemy empirycznie relacje pomi dzy czynnikami produkcji, czyli istot technik wytwarzania. W rozdziale ostatnim pokazujemy niektóre mierniki efektywnoci zmian technik wytwarzania.. 8.

(9) Rozdzia I Relacje czynnikowe jako endogenne róda wzrostu w rolnictwie – zaoenia teoretyczne i analityczne. 1.1.. Zarysowanie problemu. Relacje czynnikowe to kategoria odnoszca si do relacji mi dzy czynnikami pracy, kapitau (w sensie rzeczowym) i ziemi. Poj cie czynników produkcji to najbardziej abstrakcyjne uj cie materialnych elementów procesu produkcji. Suy ono do analizy prawidowoci procesu gospodarowania i wzrostu, które maj charakter ogólny i powszechny oraz wymiar teoretyczny w tym sensie, e s podstaw do objanienia tego, co wida jako efekt procesu gospodarowania. S to ilociowe zwizki mi dzy materialnymi elementami tego procesu a ich wynikiem, czyli produkcj. Na przykad efektywno produkcji zawsze i we wszystkich warunkach zwizana jest ze sposobem powizania i wykorzystania czynników produkcji. To stanowi podstaw , która ksztatuje wyniki ekonomiczno-produkcyjne wszelkiego gospodarowania obejmujcego te procesy wzrostu. Inna kwesti jest mechanizm regulacyjny, czy to rynkowy, czy to zwizany z polityk (np. ekonomiczn i roln, prawn, itp.) i jej instrumentami. Oczywicie jest to aspekt prakseologiczny ekonomii i odnosi si do produkcyjno-ekonomicznej, czy nawet w ziej, techniczno-ekonomicznej strony procesu gospodarowania, wczajc w to wzrost. Wyst puj tu okrelone prawidowoci i prawa odnoszce si do relacji efektu i czynnika wytwórczego oraz samych relacji czynnikowych oceniane pod ktem sprawnoci i efektywnoci wykorzystania czynników produkcji w procesie gospodarowania. W istocie gospodarowanie to nic innego, jak wanie czenie ze sob w procesie produkcji, w aspekcie funkcjonowania i wzrostu, czynników wytwórczych, na zasadzie racjonalnoci (maksymalizacji efektu z danego zaangaowania czynników lub minimalizacji zaangaowania tych czynników dla uzyskania danego efektuprodukcji). Zasadnicza rola wzajemnych relacji pomi dzy trzema czynnikami produkcji nie wyraa si tylko w ich wpywie na wynik produkcji, ale take na ekonomik produkcji. Zaznaczamy przy tym, i trójczynnikowa analiza to specyfika, która wyrónia ekonomik rolnictwa w ramach ekonomii. 9.

(10) 1.2.. Znaczenie relacji czynnikowych w teorii ekonomii. Znaczenie relacji czynnikowych, w sensie czynników wytwórczych, jak wskazywalimy wyej, dla procesu gospodarowania i wzrostu pocztkuje si od wielkiego ekonomisty J.B. Saya. Udowodni on, e kady produkt jest owocem (trzech) czynników produkcji, jako absolutnych ponadhistorycznych czy politycznych kategorii, w kadym czasie i miejscu niezb dnych i jednoczenie cakowicie wystarczajcych elementów, z których poczenia powstaje produkcja (produkt). Oczywicie jest to uj cie teoretyczne, std na odpowiednim poziomie ogólnoci. Jednoczenie implicite jest zaoony, jak si wydaje, sposób ich poczenia czy powizania, by ta produkcja bya moliwa. To ostatnie moemy odnosi do technik wytwarzania. Jak wiadomo, J.B. Say warto kadego produktu przypisywa do wartoci usug kadego z zaangaowanych czynników produkcji. To de facto jest uj te we wzorze (1.1) pokazanym poniej. Przy tym, co jest jednoczenie wan wskazówk w kontekcie tego wzoru, jeli idzie o zmienne przy czynnikach produkcji (ceny, wynagrodzenie), J.B. Say warto usug czynników produkcji ocenia wedug pacy siy roboczej, procentu jako miary zysku oraz renty gruntowej. To, jak wiadomo, stanowio fundament teorii podziau wartoci w ekonomii i byo zasadniczym przedmiotem krytyki ekonomii marksistowskiej. J.B. Say przeprowadzi te dowody wpywu relacji czynnikowych na efektywno procesu produkcyjnego. Przypisywa im tu jednakow rol tak samo jak w tworzeniu wartoci, bez wyodr bniania pracy jako czynnika aktywnego, a kapitau i ziemi jako czynników biernych. Niemniej opisywa, e czynnik pracy wykorzystuje siy przyrody – czynnik ziemia i nagromadzon prac poprzednich pokole jako czynnik kapitau (w sensie finansowym i rzeczowym (w ekonomii marksistowskiej uprzedmiotowion prac ). Kontynuatorem tej myli, który jeszcze to bardziej doprecyzowa, by mi dzy innymi Clark.. 1.3.. Realizacja funkcji celu producenta a wzrost w rolnictwie. By wyodr bni relacje czynnikowe, jako endogenne róda wzrostu w rolnictwie, na mechanizm tego wzrostu, winnimy spojrze z perspektywy cae-. 10.

(11) go sektora lub z perspektywy producenta. Jedno z drugim nie stoi w sprzecznoci. Dla wydobycia istoty tej kwestii przyjmiemy to drugie spojrzenie. Odwoamy si do podstaw mikroekonomicznych wzrostu w rolnictwie. Przyjmujc do dalszych rozwaa to drugie spojrzenie, a wi c z perspektywy producenta rolnego, to podstaw mechanizmu wzrostu produkcji moemy powiza z realizacj jego funkcji celu. Oznacza to zaoenie, i motyw realizacji funkcji celu producenta (producentów) to niejako mechanizm nap dowy wzrostu gospodarczego w caym rolnictwie jako sektorze. To jego mikroekonomiczna podstawa, pomimo makroekonomicznego charakteru samego wzrostu produkcji w sektorze. Moemy to nazwa podejciem bazujcym na mechanizmie motywacyjnym, na wyborze producenta, co do sposobu maksymalizacji swojej funkcji celu. A wi c jest to podejcie mikroekonomiczne z elementami ekonomii behawioralnej. Te wybory producenta w warunkach regulacji rynkowej, zwaszcza równowagi konkurencyjnej, odbywaj si pod wpywem, czy s ograniczone przez rynkowo ksztatowane parametry ekonomiczne oraz parametry i warunki administracyjno-ekonomiczne ksztatowane przez polityk roln. Pozostawiamy jednak teraz to na boku. Mechanizm wyboru producenta w zakresie maksymalizacji funkcji celu (dochodu, zysku) w analitycznym uj ciu wie si z odnoszeniem strony przychodowej do kosztów zaangaowania czynników produkcji. Strona przychodowa to wielko (przy danej strukturze) produkcji i jej sprzeda oraz uzyskiwane ceny (ceny otrzymywane, ceny skupu). Obie wielkoci s relatywnie atwe do zidentyfikowania i maj charakter obiektywny. W tym wielko produkcji to kategoria endogenna, a ceny otrzymywane to egzogenna (producent rolny zwykle jest cenobiorc). Koszty zaangaowania czynników produkcji to ju, w przypadku producenta rolnego, bardziej skomplikowana kwestia. Moliwe s tu róne uj cia. W najwi kszym skrócie, jest tak gównie po pierwsze, z uwagi na wynikowy charakter przede wszystkim wynagrodzenia czynnika pracy w gospodarstwach indywidualnych oraz po wtóre, z uwagi na prywatn wasno pozostaych czynników produkcji. Moliwe s bardziej lub mniej hipotetyczne uj cia kosztów zaangaowania czynników. Moe to by wedug ich cen czy wynagrodzenia w innych dziaalnociach (Kleinhanss 2014), wedug szacowanych wielkoci normatywnych (IERiG-PIB) lub wartoci wynikowych i mieszanych. Tu jednak równie w warunkach regulacji rynkowej wymiar (nie mówic ju o pomiarze) zaangaowania danego czynnika produkcji, jak i jego wynagrodzenie czy cena, s niejako dyktowane przez rynek. Wymiar, to znaczy wielko zaangaowania czynnika, np. kapitau czy ziemi, 11.

(12) nie moe odbiega od ogólnych warunków rynkowych, w tym konkurencji, chyba e jest to zakócane przez parametry interwencji. Te parametry, zarówno rynkowe (np. ceny produktów), jak i interwencyjne, mimo e s takie same dla wszystkich, to jednak rónie oddziauj na poszczególnych producentów rolnych. Maj bowiem oni róne relacje czynnikowe, czyli techniki wytwarzania i róny sposób oraz poziom ich wynagradzania. Te wanie relacje czynnikowe i ich wynagradzanie to uwarunkowanie endogenne wzrostu produkcji na poziomie producenta rolnego. S one wynikiem wczeniejszych decyzji producenta odnonie inwestycji dla polepszenia tych relacji, np. zakupu rodków mechanicznych czy zakupu ziemi. To wyznacza endogenne warunki wzrostu produkcji w krótkim i rednim okresie, jakim jest np. perspektywa do 2020 r. Te relacje czynników produkcji, zwane technikami produkcji, s w naszej analizie punktem centralnym. Te relacje indywidualne dla kadego producenta powoduj, i koszty zaangaowania czynników produkcji, tak jak i koszty produkcji w ogóle (cakowite, przeci tne, jednostkowe, kracowe), to kategoria bardzo subiektywna, zalena od producenta i róna dla kadego z producentów. To powoduje, e np. dla tej samej ceny produktu lub ceny czynnika kapitau jest róna opacalno i nie ma poj cia jednakowo „opacalna czy nieopacalna cena”. Takich zreszt poj. w mikroekonomii nie ma.. 1.4.. Uwarunkowania endogenne w motywacyjnym mechanizmie wzrostu. Pomijajc szersze odniesienie si do podniesionych przed chwil kwestii i odnoszc jedynie analiz do relacji czynników produkcji oraz do wspomnianej relacji przychodów do kosztów zaangaowania tych czynników, w analitycznym uj ciu mamy: ൛‫ ݕ‬ή ‫݌‬௬ െ ‫ ܭ‬ή ‫ݓ‬௄ ൅ ‫ ܮ‬ή ‫ݓ‬௅ ൅ ܼ ή ‫ݓ‬௓ ൟ݉ܽ‫ݔ‬௬ , (1.1) czyli chodzi o maksymalizacj rónicy pomi dzy wspomnianymi wyej stronami przychodów i kosztów zaangaowania czynników produkcji. Jest to, jak si wydaje, podstawa motywacyjnego mechanizmu wzrostu. Oznaczenia s tu nast pujce:. 12.

(13) ‫ – ݕ‬wielko produkcji dla: σ௡௜ୀଵ σ௠ ௝ୀଵ ‫ݕ‬௜௝ , ‫݌‬௬ – cena produktu (np. cena skupu), ‫ܮ‬ǡ ‫ܭ‬ǡ ܼ – odpowiednio czynnik pracy, kapitau, ziemi, ‫ݓ‬௅ ǡ ‫ݓ‬௄ ǡ ‫ݓ‬௓ – odpowiednio wynagrodzenia lub ceny tych czynników1 (obok powyszych zmiennych decydujce o kosztach zastosowania czynników produkcji – w danym czasie izokoszta). Poród uj tych w tej ogólnej formule zmiennych te, które zale od producenta rolnego, to oczywicie: ሼ‫ݕ‬ǡ ‫ܭ‬ǡ ‫ܮ‬ǡ ܼሽ oraz przede wszystkim ich wzajemne relacje dwojakiego rodzaju. Po pierwsze, relacje produkcja (produkt) do danego czynnika wytwórczego, czyli jego produktywno , zatem mamy2: ௬ ௬ ௬. Ǣ Ǣ .. ௅ ௄ ௓. (1.2). Po wtóre, relacje mi dzy samymi czynnikami wytwórczymi, które charakteryzuj techniki wytwarzania w rolnictwie rozumianym jako zbiór producentów mog by nast pujce: ௄ ௓ ௄. Ǣ Ǣ .. ௅ ௅ ௓. (1.3). Pierwsza relacja obrazuje uzbrojenie czynnika pracy w czynnik kapitau. To ilustruje stopie nowoczesnoci (jeli w czynniku kapitau jest ucieleniona coraz nowoczeniejsza technologia) i mechanizacji, co determinuje wydajno. czynnika pracy, ale te i porednio produktywno czynnika kapitau. Druga w kolei relacja, czynnika ziemi do czynnika pracy, ilustruje stopie koncentracji, co wida na powierzchni zjawisk jako struktur agrarn. To za, jak wiadomo, jest cech specyficzn rolnictwa, jeli idzie o uwarunkowania ksztatu 1. W warunkach równowagi w sensie optymalnoci w sensie Pareto i zysków zerowych wynagrodzenia czynników produkcji ustalane przez producentów s równe ich cenom ustalanym na rynku, co warunkuje t równowag , poniewa producenci najbardziej racjonalnie zastosowali (alokowali) czynniki mi dzy sob i na dan produkcj zatem nie ma moliwoci ani potrzeby ich realokowania, np. w rolnictwie nie ma potrzeby zmian strukturalnych, poniewa relacje czynnikowe (tu omawiane) wynikaj dokadnie z relacji cenowych i produktywnociach. Do tego zaoenia nawizujemy w tym wprowadzajcym rozdziale oraz w dalszej analizie empirycznej. 2 Pomijamy tu indeksy dolne t na oznaczenie tych relacji w czasie. To ujmiemy przy opisie technik wytwarzania czy i dla porównania mi dzy obiektami. 13.

(14) jce wydajno czynnika pracy3 oraz wszelkie aspekty spoeczno-kulturowopolityczne. Trzecia relacja charakteryzuje intensywno wykorzystania czynnika ziemia w sensie nakadów kapitaowych rodków produkcji. Obserwacja empiryczna zmian tych relacji to gówny cel naszej analizy w tej monografii. Nietrudno udowodni , e te ostatnie relacje, zwane technikami wytwarzania, ksztatuj te pierwsze, czyli produktywnoci czynników produkcji. Inaczej ujmujc, relacje mi dzy produkcj a czynnikami produkcji (wskaniki produktywnoci) wynikaj z relacji mi dzy samymi czynnikami (techniki wytwarzania) oraz wzajemnie si warunkuj, tj. poprawa tych pierwszych relacji produktywnoci wynika z poprawy technik wytwarzania i odwrotnie. Wynika to wprost z koncepcji funkcji produkcji czy np. modelu Solowa odnonie znaczenia technicznego uzbrojenia pracy oraz z podstawowych prawidowoci ekonomicznych (Nasiowski 1987), co pokaemy dalej w zarysie. Zatem powi my nieco miejsca centralnej dla naszej analizy kategorii czy poj ciu techniki wytwarzania jako zmiennej endogennej we wzrocie produkcji w rolnictwie. Nast pnie sygnalnie, utrzymujc si w nurcie analizy relacji czynnikowych, odniesiemy si do form czy typów rolnictwa okrelanych na tej podstawie. Jest to najbardziej ogólna i celna teoretyczna forma okrelania podstaw procesów gospodarowania w rolnictwie, z uwzgl dnieniem efektywnoci, opacalnoci produkcji i dochodów, a wi c wielkoci obserwowalnych na powierzchni zjawisk. 1.5.. Techniki wytwarzania jako uwarunkowanie endogenne. Techniki wytwarzania s istotnym poj ciem dla zrozumienia procesu gospodarowania w rolnictwie, w tym w aspekcie procesu wzrostu. W wietle tego, co zasygnalizowalimy wyej, wane s relacje: po pierwsze mi dzy produkcj a zastosowanymi czynnikami; po wtóre czy przede wszystkim, mi dzy samymi czynnikami, prowadzce do poprawy tych pierwszych. Te pierwsze relacje to efektywno produkcji, w istocie charakteryzuj one sprawno tych drugich 3. Na gruncie rygorystycznej mikroekonomii czynnik ziemia jest skadow czynnika kapitau w sensie fizycznym, ródem obu skadowych czynnika kapitau w sensie fizycznym jest oczywicie kapita finansowy i inwestycje poniesione na zaangaowanie (zakup) obu rodzajów czynnika kapitau fizycznego. 14.

(15) relacji cile technicznych. Te drugie relacje to w istocie sedno poj cia techniki wytwarzania, jest to uj cie w w szym technicznym aspekcie. Jedne relacje z drugimi s wspózalene, oddziauj na siebie wzajemnie, std ujmowane winny by cznie jako kategoria technik wytwarzania. S uwarunkowaniem endogennym, poniewa wynikaj z wyboru producenta, oczywicie przy danym caoksztacie uwarunkowa egzogennych, jak relacje cen czynników produkcji, polityka rolna i jej instrumenty kierunkowe, np. na inwestycje w zakresie obrotu czynnikiem ziemia, polityka finansowo-kredytowa, itp. Jest to osobne zagadnienie, do którego powracamy w nast pnym etapie bada. Kategoria ta jest czytelna i relatywnie atwa do identyfikacji empirycznej. Prac empirycznych w tym zakresie jednak jest mao. Ten nurt w literaturze wiatowej reprezentowany by gównie przez myl Ruttana przy okrelaniu charakterystyki i typów rozwoju rolnictwa. Zatem analiza techniki wytwarzania w aspekcie teoretycznym oraz empirycznym wydaje si potrzebna, poniewa pozwala zrozumie to, co obserwuje si w widocznej rzeczywistoci lub w analizie wskaników wynikowych. Techniki wytwarzania traktujemy, wziwszy pod uwag powysz kwesti , jako endogenne ródo wzrostu w rolnictwie. Relacje mi dzy czynnikami produkcji i ich zmiany maj bardziej pierwotny, a relacj mi dzy produkcj a czynnikiem (efektywno ) bardziej wtórny, wynikowy charakter. W istocie jest to uproszczenie – zalenoci, jak wskazywalimy, s obustronne czy wspózalene. W konwencji analizy przyczynowo-skutkowej, w nawizaniu do wspomnianej wyej wspózalenoci mi dzy nimi, te drugie relacje s przyczyn, te kapitalne skutkiem, jednak w kolejnych iteracjach (latach) wyst puje zwizek przyczynowo-skutkowy zwrotny na zasadzie sprz enia zwrotnego. Zmiana techniki wytwarzania, np. w kierunku poprawy relacji czynnika kapitau do czynnika pracy, prowadzi do wzrostu wydajnoci tego ostatniego. Nast puje take zaleno odwrotna – czynnik bardziej efektywny, zast puje mniej efektywny co w konsekwencji oznacza zmian techniki wytwarzania. Ilustracyjnie jest to opisane przez zasygnalizowane niej typy rolnictwa. Znane jest za z analizy wyboru producenta i procesu wyboru punktu równowagi na krzywej izokwanty (Rembisz, Sielska 2015). Zmiany omawianych relacji czynnikowych, czyli zmiany technik wytwarzania w kierunku ich np. unowoczeniania (take z uwzgl dnieniem niej pokazanych typów rolnictwa), a wi c np. w kierunku wydajnoci pracy (oszcz dnoci czynnika pracy, mechanizacji) czy wzrostu produktywnoci ziemi (intensyfikacja, oszcz dno czynnika ziemia) s, jak wskazywalimy, wynikiem wy15.

(16) borów producenta rolnego. Mechanizm wyboru i jego uwarunkowania i podstawy s takie same, jak w przypadku producenta analizowanego w mikroekonomii. Te wybory s wynikiem jego racjonalnego zachowania w realizacji swojej funkcji celu, jak jest maksymalizowanie pokazanej wyej relacji mi dzy przychodami a kosztami zastosowania czynników wytwórczych. Odbywaj si one pod wpywem parametrów rynkowych (ceny czynników produkcji, ceny produktów, stopy procentowe, warunki kontraktowe, itd.) oraz polityki rolnej z jej instrumentami kierunkowymi, a take uwarunkowaniami i ograniczeniami prawno-regulacyjnymi, co przyj limy ju wyej jako zaoenie. Zakadamy te, e producent jest wiadomy uwarunkowa i efektów rodowiskowych swoich wyborów, lub jest ograniczany regulacyjnie w tym wzgl dzie. Zatem stosowane techniki wytwarzania s wynikiem caego kompleksu wzajemnie zalenych uwarunkowa, std najlepiej niejako diagnozuj stan sprawnoci czy racjonalnoci gospodarowania i wzrostu w rolnictwie i nie tylko.. 1.5.1. Relacje produktywnoci czstkowych czynników produkcji. Pierwsze relacje charakteryzujce efektywno technik produkcji to w istocie wskaniki efektywnoci produkcji. Ujmowane mog by one jako stosunek przychodów z produkcji, w cenach staych (wtedy obrazuj wielko produkcji uj t wartociowo i zbliaj si do ideau, tj. wielkoci uj tej ilociowo jako podstawy do efektywnoci technicznej) do zaangaowania danego czynnika uj tego jako zasób bd nakad4 w obu przypadkach wyraanego w cenach staych). Pomijajc szersz dyskusj w tym wzgl dzie, co do poj cia efektywnoci produkcji (efektywnoci technicznej, ekonomicznej produkcji, wymiarowoci, itp.), te wielkoci moemy uj jak wyej z uwzgl dnieniem zmian w czasie:5 4. Uj cie czynnika w formie nakadu w analizie efektywnoci w sensie TFP nie jest poprawne, poniewa nakad jest ju w sobie miar wykorzystania czynnika wytwórczego czyli miar de facto efektywnoci produkcji. Na przykad zasób czynnika praca: jeden zatrudniony moe pracowa 20, 30 czy 40 godzin w tygodniu, std s róne nakady, ale i róna racjonalno wykorzystania tego czynnika, co musi znajdowa wyraz w wysokoci kosztów pracy. Jest to osobne zagadnienie wynikajce z subiektywnego i mikroekonomicznego charakteru rachunku kosztów. 5 B dzie to przedmiotem analizy empirycznej w dalszej cz ci pracy, tj. analizowane b d zmiany tych wskaników w czasie. 16.

(17) ௬೟ ௬೟ ௬೟. Ǣ. Ǣ .. (1.4). ௅೟ ௄೟ ௓೟. S to wskaniki czstkowej efektywnoci produkcji, okrelane najcz ciej jako wspóczynniki produktywnoci poszczególnych czynników produkcji.6 Mamy wi c kolejno: ‫ݓ‬௅ ൌ ‫݌‬௄ ൌ. ௬೟ ௅೟ ௬೟ ௄೟. – wydajno czynnika pracy (w sensie ilociowym i jakociowym); – produktywno czynnika kapitau (rodków trwaych, uciele-. nionej w nich technologii i post pu technicznego);7 ‫݌‬௓ ൌ. ௬೟ ௓೟. – produktywnoci czynnika ziemi (w uj ciu ilociowym i jako-. ciowym). Wspóln cech powyszych wspóczynników jest ich endogenny charakter, tj. ich ksztatowanie si i poziom. Zaley to przede wszystkim od producenta rolnego, w tym gównie od absorpcji przez tego producenta ogólnego post pu technicznego i moliwoci wynikajcych z rozwoju gospodarczego. To zagadnienie wykracza poza ramy naszej analizy, powi cona jest jemu rozlega literatura, najcz ciej o charakterze opisowym. Nietrudno zauway , e wspóczynniki te odpowiednio zagregowane to powszechnie w literaturze akceptowany wspóczynnik TFP (Total Factor Produkctivity), w którym odnoszona jest wielko produkcji do sumy zaangaowanych (zasobów) czynników produkcji,8 czyli:. ܶ‫ ܲܨ‬ൌ. ௬೟ ௅೟ ା௄೟ ା௓೟. .. (1.5). 6. W literaturze ekonomicznej bardziej zaawansowanej przyjmuje si , e produktywno. to termin odnoszcy si do fizycznej relacji produktu czy wyniku produkcji do zaangaowanego czynnika wytwórczego, a efektywno produkcji (efektywno ekonomiczna) to produktywno czynnika odnoszona do wynagrodzenia czynnika wytwórczego (decydujca przy danych cenach produktu o opacalnoci produkcji i cz sto z ni utosamiana), za efektywno techniczna to potencjalna relacja mi dzy efektem (produktem) i zastosowanym czynnikiem dla danej funkcji produkcji reprezentujc dan technologi (wynika z obrysu funkcji, np. w metodzie DEA). Jest to zagadnienie na oddzieln prac . 7 Tu ten wspóczynnik moe te w biecych analizach odnosi si do strumieni, tj. nakadów czynnika rodków trwaych i obrotowych, z zastrzeeniem z wczeniejszego odnonika. rodki obrotowe s tu nakadem i ich stosunek do rodków trwaych jest sam w sobie miar efektywnoci wykorzystania rodków trwaych. Z tym zastrzeeniem moe by przyjmowany w ocenie produktywnoci czynnika kapitau w rozumieniu zasobu, tj. gównie rodków trwaych. 8 Tego wtku nie b dziemy tu rozwija , pozostawiajc na inn prac . 17.

(18) Odwrotnoci tych wielkoci (wspóczynników) s równie wane w sensie analitycznym i informacyjnym (zwaszcza w analizach przepywów mi dzyga ziowych) wspóczynniki techniczno-produkcyjne (techniczne) informujce o wymaganych nakadach (zasobach) na uzyskanie danej (jednostkowej) produkcji.9 B d to odpowiednio: ܽ௓ ൌ ܽ௅ ൌ ܽ௄ ൌ. ௓೟ ௬೟ ௅೟ ௬೟ ௄೟ ௬೟. – wspóczynnik ziemiochonnoci produkcji, – wspóczynnik pracochonnoci produkcji, – wspóczynnik kapitaochonnoci10 produkcji.. Te wspóczynniki s podstaw oceny racjonalnoci gospodarowania zarówno na poziomie mikroekonomicznym jak makroekonomicznym. Mog by. odnoszone do najlepszych wyników czy norm oraz przede wszystkim do cen zaangaowanych czynników wytwórczych. Ten ostatni aspekt ma decydujce znaczenie dla ustalania si okrelonych relacji czynnikowych czy technik wytwarzania. W tym ustalaniu winno by wida denie do osigania stanów równowagi producentów w sensie pareto, o czym wspominalimy w jednym z wczeniejszych odnoników. Denie do równowaenia produktywnoci czynnika produkcji z jego wynagrodzeniem oraz z dan egzogennie z rynku cen czynnika (przy zaoeniu swobodnego ich przepywu) to istota mechanizmu zmian technik wytwarzania. Powysze wspóczynniki w tradycji ekonomiki rolnictwa byy podstaw charakterystyki technik wytwarzania. Dzielono te techniki wytwarzania na pracochonne lub pracooszczedne, ziemiochonne lub ziemiooszcz dne oraz kapitaochonne lub kapitaooszcz dne. Oczywicie jest tu moliwa gradacja skali, np. kapitaochonnoci czy ziemiochonnoci, od niskiej redniej do wysokiej. 9. Oczywicie przyj te jest tu zaoenie o produkcji potrzebnej i uytecznej, czyli odpowiadajcej czy wynikajcej z danego popytu. To odrónia te wspóczynniki od poj. zwizanych z efektywnoci czy sprawnoci techniczn. 10 Tu take, jak we wczeniejszym przypadku, moe to by uj te w formie nakadowej czy strumieniowej lub zasobowej, co zaley od celu analizy. jeli w uj ciu zasobowym to nawizuje si do koncepcji funkcji produkcji, zwaszcza zaproponowanej przez Cobba Douglasa, ale i fundamentalnych modeli wzrostu, e podstawa odniesienia jest zasób czynnika kapitaowego (rodki trwae), poniewa i ten zasób w rezultacie produkuje rodki obrotowe (jako produkty) uywane, gdzie indziej jako nakady. 18.

(19) Najcz ciej kraje wysokorozwini te charakteryzuj si technikami wytwarzania, wedug tego kryterium, pracooszcz dnymi (cz sto wysoce pracooszcz dnymi, czyli o wysokiej wydajnoci czynnika pracy), ziemiooszcz dnymi (czyli o wysokich plonach czy produkcji z jednostki czynnika ziemia) i kapitaochonnymi (wysokim umaszynowieniem i mechanizacj). Kraje biedniejsze technikami pracochonnymi (nisk wydajnoci czynnika pracy), ziemiochonnymi (wzgl dnie niskimi plonami nisk produkcj z jednostki czynnika ziemia) i kapitaooszcz dnymi (nisk mechanizacj, maym nasyceniem technologi). Te róne kombinacje technik wytwarzania, najcz ciej zwizane z rónym poziomem rozwoju gospodarczego danego kraju czy rejonu i charakteryzujce typy rolnictwa, mog by bardziej lub mniej efektywne w sensie TFP. Poziom efektywnoci (jak wiadomo, zarówno produkcja, jak i zaangaowane czynniki produkcji s uj te w cenach staych z tego samego okresu – liczonych dla danego czasu, jako rednie dla danego okresu, itp.). Z tego wynika, e tylko taka jak powysza charakterystyka technik wytwarzania nie moe stanowi podstawy do oceny wartociujcej dane rolnictwo w sensie normatywnym. Mona jedynie przyj , e techniki wytwarzania wedug tej klasyfikacji winny by adekwatne dla danego etapu rozwoju rolnictwa i gospodarki, w szczególnoci dla danych relacji cen tych czynników wytwórczych.. 1.5.2. Relacje midzy czynnikami produkcji. Relacje mi dzy zaangaowanymi w procesie gospodarowania (produkcji i wzrostu) czynnikami wytwórczymi s wyrazem wyst pujcych w danym czasie technik wytwarzania. Jak wskazywalimy, jest to najbardziej ogólne uj cie podstaw tego, co si widzi na powierzchni zjawisk w procesie gospodarowania, np. w obserwacji opacalnoci produkcji, konkurencyjnoci czy uzyskiwanych dochodów z wynagrodzenia czynników produkcji. Oczywicie, jak wspomnielimy, relacje mi dzy czynnikami wytwórczymi, a wi c technika produkcji (technika wytwarzania) w rolnictwie (u producentów, w ich zbiorze i sektorze jako caoci) decyduj o produktywnoci kadego z czynników w tych uj ciach. To z kolei decyduje o ich wynagrodzeniu. Idc dalej, w rozumowaniu to wynagrodzenie czynników produkcji konfrontowane jest na rynku z cen tych czynników oraz z ich wynagrodzeniem w alternatywnych zastosowaniach (najcz ciej w caej gospodarce lub w sektorach produkcji przemysowej, budownic19.

(20) twie, itd.). Dopiero to (te zestawienia) decyduje o rzeczywistej racjonalnoci gospodarowania zarówno w aspekcie alokacji, jak i podziau, a wiec dwóch zasadniczych i jedynych przekrojach analizy w ekonomii w sensie prakseologicznym. W wietle tego omawiane niej relacje czynnikowe s zarazem podstaw i przyczyn efektywnoci produkcji, jak i tego skutkiem, czyli zmieniaj si pod wpywem efektywnoci (Ruttan 1985). Sporód rónych kombinacji relacji czynnikowych (mi dzy czynnikami produkcji) trzy grupy, w tradycji ekonomiki rolnictwa, wydaj si najwaniejsze: x w których zaangaowanie czynnika kapitau i czynnika pracy odnoszone jest do czynnika ziemia ta relacja to duga tradycja teorii intensyfikacji rolnictwa, obrazujca intensywno wykorzystania tego czynnika, co ma zwizek ze stopniem rzadkoci czynników i zwizanej z tym relacji cen tych czynników oraz, jak zasygnalizujemy niej, z typami rozwoju rolnictwa zwizanymi z rozwojem gospodarczym z sytuacj na rynku ywnociowym czy mamy problem podaowy czy popytowy jako determinant (ogranicznik) wzrostu w rolnictwie, itp.; x w których czynnik kapitau i czynnik ziemia s odnoszone do czynnika pracy ta relacja jest zwizana gównie z kwesti parytetu dochodów w rolnictwie, oczywicie uwarunkowana stopniem rzadkoci czynników produkcji, a wi c take relacji ich cen, gdzie czynnik praca staje si relatywnie czynnikiem najrzadszym, to kwestia zmian strukturalnych i procesów koncentracji; x relacje, w których poszczególne czynniki odnoszone s do ich sumy, charakteryzujce ich struktur , czyli syntetycznie obrazujce technik wytwarzania, co znalazo plastyczny wyraz w trójkcie HarlemanaStammera (co ujmowali jako struktur kosztów relatywnych), gdy produkcja cakowicie zdeterminowana jest przez wielko zastosowanych czynników, to w tym skadzie te relacje obrazuj wspóczynniki techniczne. W dalszych analizach empirycznych w zasadzie odnosi si b dziemy do pierwszych dwu typów relacji czynnikowych, czyli technik wytwarzania.. 20.

(21) Wykorzystanie czynnika ziemia w charakterystyce techniki wytwarzania. Przyjmujc pierwsze relacje czynnikowe, gdzie podstaw odniesienia jest czynnik ziemia, mamy: ௄೟ ௓೟. – relacja zaangaowania czynnika kapitau (rodków trwaych, obroto-. wych, cznie lub rozdzielenie vide poprzednie uwagi) do czynnika ziemia (w przeliczeniu na jednostk powierzchni na przykad), wysoka warto tego wspóczynnika charakteryzuje rolnictwo industrialne, jest podstaw wysokiej produktywnoci czynnika ziemia (jako ograniczenie w sensie ze jego produktywno wyznacza poziom i wzrost produkcji oraz produktywno pozostaych czynników, zatem niezalenie od oceny charakteru rolnictwa industrialnego jest to stymulanta); ௅೟ ௓೟. – relacja zaangaowania czynnika pracy (iloci, czasu i jakoci – wykszta-. cenia, umiej tnoci, dowiadczenia itp.) do czynnika ziemia, wysokie wartoci tego wspóczynnika to podstawa do negatywnej oceny, moe wiadczy. o nadmiernym rozdrobnieniu, tradycyjnie zwizana bya z kwesti agrarn, jest to destymulanta w obecnym etapie rozwoju rolnictwa i gospodarki; ௅೟ ା௄೟ ௓೟. – relacja tradycyjnie definiujca poziom intensywnoci rolnictwa,. wspóczynnik nat enia nakadów (zasobów) pozostaych czynników do czynnika ziemia, determinujcy produktywno tego ostatniego, zmiany licznika definiuj proces intensyfikacji rolnictwa, sam wspóczynnik, tj. jego wysoko , nie wiadczy o racjonalnoci bd jej braku, gdy nie jest relacjonowany do ograniczenia po stronie poday bd popytu oraz do kosztów uzyskania tej intensywnoci w zestawieniu z akceptowanym rynkowo (take spoecznie) poziomu cen oraz obecnie z akceptowanymi, take w sensie regulacji prawnych efektem rodowiskowym negatywnym zewn trznie. Tej relacji w dalszej analizie nie b dziemy brali pod uwag . Znajomo powyszych wspóczynników pozwala klasyfikowa techniki wytwarzania stosowane do wytwarzania produkcji, w naszym przypadku – sektorowej zagregowanej produkcji kocowej (brutto). Charakteryzuj techniki wytwarzania w podziale na albo intensywne, albo ekstensywne wzgl dem uytkowania czynnika ziemia implicite przyjmowanego na zasadzie minimum Lebiga. Istotna jest tutaj ocena wzgl dna, tj. na zasadzie porównania do innego punktu 21.

(22) odniesienia. Na poziomie mikroekonomicznym b dzie to odniesienie do innych gospodarstw rolnych (typów, moe by np. w regionach) lub zmian wspóczynnika w czasie lub jednoczenie oba przekroje. Na poziomie sektora b dzie to odniesienie do rolnictwa w innych krajach i w zmian w czasie. Ten przekrój analizy dominuje w tej pracy. Zgodnie z tradycj ekonomiki rolnictwa, wyst puje oczywisty zwizek tak charakteryzowanych technik wytwarzania z produktywnoci czynnika ziemia. Ta produktywno jest w mniejszym lub wi kszym stopniu zdeterminowana przez poziom intensywnoci, co jest przedmiotem analiz statystyczno-ekonometrycznych. W tradycji ekonomiki rolnictwa mieci si to w teorii intensyfikacji rolnictwa, teorii, w której objaniano pewien model wzrostu w okrelonym typie rolnictwa (najcz ciej chopskiego o do rozdrobnionej strukturze agrarnej, ale nie tylko) dla danych uwarunkowa gospodarczych gównie popytowych (sytuacji presji popytowej najcz ciej) itp. W uj ciach bardziej kwantyfikowalnych znajdowao to wyraz w modelach i funkcjach Spillmana, Mitscherlicha (Rembisz, Floriaczyk 2015). W ogólnym uj ciu zwizek tych technik wytwarzania z produktywnoci czynnika ziemia mona uj jako: (1.6) ‫݌‬௓ ൌ ݂ሺ݊௓ ǡ Ɋሻ, gdzie: ‫݌‬௓ ǡ ݊௓ ǡ Ɋ – odpowiednio zapisy wczeniejszych wspóczynników w formie funkcji, a wiec wspóczynnika produktywnoci czynnika ziemia, intensywnoci nakadów czy relacji pozostaych czynników do czynnika ziemia oraz inne róda, które wpywaj na produktywno czynnika ziemia, w tym losowe, polityczne itp., przyjmowane na zasadzie rusztowej. Posta analityczna tej zalenoci funkcyjnej moe by róna, wykadnicza – funkcje typu Mitscherlicha, Spillmana, pot gowa – typu Cobba–Douglasa, wielomian drugiego stopnia – typu Mitschelicha–Spillmana (Rembisz, Sielska 2012). Jest to najwaniejsza zaleno w nurcie intensyfikacji w ekonomice rolnictwa oraz jedna z dwóch w nurcie ekonomiki, e tak ujmiemy ruttanowskiej, tj. wywodzcej si od tego amerykaskiego ekonomisty rolnego. Drug zalenoci w relacji do tej objanionej powyszym wzorem jest zaleno objaniajca wydajno czynnika pracy, co omawiamy niej.. 22.

(23) Wykorzystanie czynnika pracy w charakterystyce technik wytwarzania Odnoszc pozostae czynniki produkcji do czynnika pracy, mamy nast pujce wspóczynniki charakteryzujce technik wytwarzania: ௄೟ ௅೟. – jest to najbardziej fundamentalna i znana relacja w ekonomii, nazywa-. na rónie, najcz ciej jako uzbrojenie techniczne czynnika pracy, charakteryzujca intensywno wykorzystania tego czynnika, implicite w zaoeniu najbardziej rzadkiego i wartociowego, oczywicie w podstawie determinujca poziom wydajnoci czynnika pracy we wszystkich ukadach w sakli mikro-, mezo- i makroekonomicznej; ௓೟ ௅೟. – ta relacja specyficzna i krytyczna dla rolnictwa, jeli idzie o determi-. nant wydajnoci czynnika pracy, a co za tym idzie o dochody, jeli zaoymy, e s one zalene gównie od wydajnoci tego czynnika, a nie od innych róde jak patnoci w ramach polityki rolnej (renta polityczna), oczywicie wskazuje ona, tj. ta relacja, na typ rolnictwa w jego najwaniejszej charakterystyce, tj. strukturze agrarnej i koncentracji; ௓೟ ା௄೟ ௅೟. – wspóczynnik uzbrojenia czynnika pracy w rzeczowe czynniki. produkcji, tj. w czynnik kapitau rzeczowego (z ucielenion technologi) i czynnik ziemia (w jego wymiarze ilociowym i jakociowym), przesadzajcy, jak si wydaje (przy pozostaych uwarunkowaniach danych, jest to kwestia badania statystyczno-ekonometrycznego) o wydajnoci czynnika pracy, a zatem i ostatecznie o dochodach czy zyskach producentów rolnych, charakterystyka typu i poziomu rozwoju rolnictwa ze wzgl du na koncentracj i struktur agrarn, a take poziom nowoczesnoci czy industrializacji rolnictwa, istotna wielko w modelu Hayami–Ruttana. Tak jak poprzednio, pierwsze z powyszych relacji pozwalaj scharakteryzowa techniki wytwarzania jako intensywne bd ekstensywne wzgl dem wykorzystania czynnika pracy. Techniki intensywne w zbiorze porównywanych technik (tu istot tych klasyfikacji jest porównywanie, relacjonowanie do innych obiektów) charakteryzuj si wysokim wyposaeniem czynnika praca w pozostae czynniki (najcz ciej jest to typowe dla rolnictwa o relatywnie duej koncentracji i strukturze agrarnej z pewnoci nierozdrobnionej). Z reguy takie techniki intensywne charakteryzuj si wysok wydajnoci czynnika pracy. 23.

(24) To za stanowi waciw podstaw do dochodów i jest najwaniejsz skadow funkcji celu producenta, gdy zakadamy, e jest to rolnik indywidualny opierajcy swoj dziaalno gospodarcz na pracy wasnej. W zapisie funkcyjnym i ogólnym te relacje charakteryzujce technik wytwarzania moemy uj : ‫ݓ‬௅ ൌ ݂ሺ݊௅ ǡ ᐭሻ,. (1.7). gdzie: ‫ݓ‬௅ ǡ ݊௅ ǡ ᐭ – odpowiednio: wydajno czynnika pracy; intensywno wykorzystania tego czynnika w istocie jest to wspóczynnik koncentracji, którego podstawa jest adekwatna struktura agrarna; inne uwarunkowania uj te tu na zasadzie resztowej, jak np. polityka rolna, uwarunkowania instytucjonalno-regulacyjne, kulturalno-rodowiskowo-spoeczne, itp. Nietrudno zauway , e ta funkcja warunkuje lub powinna w decydujcym stopniu warunkowa wynagrodzenia czynnika praca, czyli w uproszczeniu dochody producenta rolnego, przy wczeniejszym zaoeniu. Jak dowodzilimy w innych pracach, zwizek mi dzy dochodami czy wynagrodzeniem czynnika pracy a jego wydajnoci mierzony np. za pomoc ULC nie jest silny, eby nie powiedzie , e saby. Drugim bowiem ródem tego wynagrodzenia jest renta polityczna czyli efekty dochodowe okrelonych rozwiza polityki rolnej, jak np. patnoci bezporednie. Wtedy, trzymajc si klasycznych terminologii odnonie produktywnoci czynnika i efektywnoci ekonomicznej, mona przyj , i efektywno ekonomiczna wykorzystania czynnika pracy, wynikajca z relacji jego wydajnoci do wynagrodzenia, jest w rolnictwie.. 1.6.. Relacja integrujca funkcje produktywnoci czynnika ziemia i pracy. Jak wspomnielimy, dwie powysze najwaniejsze zalenoci wynikowe opisane funkcjami: ‫݌‬௓ ൌ ݂ሺ݊௓ ǡ Ɋሻ oraz ‫ݓ‬௅ ൌ ݂ሺ݊௅ ǡ ᐭሻ, stanowi niejako jdro podejcia w ekonomice rolnictwa nurtu ruttanowskiego. W zalenoci od relacji czynników produkcji, wynikajcych ze stopnia ich rzadkoci, tak jak pokazalimy wyej, wynika charakter technik wytwarzania oraz typ wzrostu w rolnictwie.. 24.

(25) W rolnictwie, w którym czynnikiem w minimum jest czynnik ziemia charakteryzuje si technikami wytwarzania intensywnymi, jeli idzie o wykorzystanie czynnika ziemi oraz intensyfikacji, czyli wzrocie opartym na intensyfikacji nakadów na czynnik ziemia i podnoszeniu jego produktywnoci. W rolnictwie, w którym czynnikiem w minimum jest czynnik pracy, charakteryzuje si technikami wytwarzania intensywnymi, jeli idzie o wykorzystanie tego czynnika i gdzie wzrost oparty jest na podnoszeniu wydajnoci tego czynnika. W obu przypadkach intensywnoci wykorzystania jednego z wyrónionych czynników albo ziemi, albo czynnika praca moe towarzyszy ekstensywne wykorzystanie drugiego. Klasycznym przypadkiem jest typ rolnictwa, w którym czynnik praca jest wykorzystany intensywnie, tj. wysoka relacja czynnika ziemi i czynnika kapitau do czynnika ziemi moe charakteryzowa si nisk intensywnoci wykorzystania czynnika ziemi i w rezultacie nisk jego produktywnoci. Tak np. jest w krajach o duej koncentracji i zasobach czynnika ziemi, jak USA, Kanada. Nie to jest jednak przedmiotem uwagi w tym punkcie. Idzie o kwestie zintegrowania tych dwóch, jak si wydaje, przeciwstawnych zalenoci. W istocie wzajemnie si uzupeniaj. Zanim to pokaemy, wprowadmy dwie tosamoci definiujce wielko produkcji jako funkcje obu przytoczonych wyej wielkoci (zmiennych), czyli: ‫݌‬௓ oraz ‫ݓ‬௅ . Mamy wi c: ‫ݕ‬௧ ൌ ݂ሺ‫ܮ‬௧ ή ‫ݓ‬௅ ሻ,. (1.8). gdzie wielko produkcji jest funkcj wielkoci zaangaowania czynnika pracy ‫ܮ‬௧ w danym czasie oraz jego wydajnoci przeci tnej (jednostkowej) ‫ݓ‬௅ . Podobnie w uj ciu z produktywnoci czynnika ziemia i jego zaangaowania jako wyznacznika wielkoci produkcji mamy: ‫ݕ‬௧ ൌ ݂ሺܼ௧ ή ‫݌‬௓ ሻ.. (1.9). Te funkcje obrazuj ten cz sto powoywany w literaturze dylemat polityki rolnej, co jest waniejsze: czy maksymalizacja przede wszystkim produktywnoci czynnika ziemia, druga z powyszych funkcji, czy maksymalizacja przede wszystkim wydajnoci czynnika praca, pierwsza z powyszych funkcji. Dylemat ten jest jednak do sztuczny, co mona wykaza , odpowiednio integrujc powysze funkcje. 25.

(26) Po odpowiednich przeksztaceniach poczonych obu powyszych funkcji mamy w efekcie zintegrowan formu : ௓. ‫ݓ‬௅ ൌ ݂ሺ ೟ ή ‫݌‬௓ ሻ.. (1.10). ௅೟. Obrazuje ona podstawow zaleno w ekonomice rolnictwa, godzc niejako dwa wspomniane wyej podejcia i kwestie wanoci produktywnoci czynnika ziemi versus wydajnoci czynnika pracy. Wydajno czynnika pracy jest tu funkcj wspóczynnika koncentracji czy struktury agrarnej, tj. powierzchni uytków rolnych w przeliczeniu na jednego zatrudnionego praz produktywnoci jednostkowej czynnika ziemia. Jest to zaleno oczywista zarówno na poziomie mikro jak i makroekonomicznym. Wynika z niej, e takiego dylematu w istocie nie ma. Zaleno ta pozwala take na okrelanie polityki rolnej czy jej ocenianie w wyborze dróg do wzrostu wydajnoci czynnika pracy, jeli ten wzrost przyjmiemy jako podstaw do ksztatowania wzrostu jego wynagrodzenia, czyli dochodów. Po zróniczkowaniu tej funkcji droga do tego celu jest oczywista. Drog t jest wzrost wskanika koncentracji (poprawa struktury agrarnej) oraz wzrost produktywnoci czynnika ziemi. Nie jest to jednak przedmiotem uwagi w tej analizie, niemniej dla porzdku pokazujemy równanie róniczki zupenej obrazujcej te kwesti :. ݀‫ݓ‬௅ ൌ. డ௭ಽ ௭ಽ. ଵ. డ௣ೋ. ௧. ௣ೋ. ή ൅. ଵ. ή . ௧. (1.11). Wyznacza to niejako zakres polityki rolnej, jeli wzrost wydajnoci czynnika pracy traktujemy powanie. Drogi do tego oczywicie mog by róne, jednake nie róniste. Objania to teoria ekonomiki rolnictwa. Jest to jednak oddzielne dla tej analizy zagadnienie. Wreszcie integrujc dwie omawiane funkcje wydajnoci czynnika pracy i produktywnoci czynnika ziemia oraz odpowiednio przeksztacajc funkcj b dc wynikiem tej integracji, mamy: ‫ݕ‬௧ ൌ ݂ሺ‫ܮ‬௧ ή ‫ݖ‬௅ ή ‫݌‬௓ ),. 26. (1.12).

(27) gdzie wielko produkcji jest funkcj wspóczynnika koncentracji (wyraajcego technik wytwarzania w sensie wykorzystania czynnika pracy) oraz wspóczynnika produktywnoci czynnika ziemia. Przy tym nietrudno udowodni , e wysoko wspóczynnika produktywnoci czynnika ziemia wynika z okrelonej, tak jak wyej, techniki wytwarzania w sensie intensywnoci wykorzystania czynnika ziemia i tego efektu, czyli produktywnoci tego czynnika. Mamy bowiem nast pujc tosamo : ‫݌‬௓ ൌ. ௅೟ ା௄೟ ௓೟. ή. ௬ ௄ା௅. .. (1.13). Jak wida , w okrelaniu róde podnoszenia produktywnoci czynnika ziemia podstawowe znaczenie ma technika wytwarzania. Zakadamy, e jest to nowoczesna technika wytwarzania, która charakteryzuje si przede wszystkim wysokim zaangaowaniem czynnika kapitau w relacji do czynnika pracy ‫ܭ‬௧ ൐ ‫ܮ‬௧ .. 1.7.. Techniki wytwarzania w konwencji funkcji produkcji. Ujmujc relacje czynników wytwórczych jako podstaw okrelania technik wytwarzania, nie sposób pomin funkcji produkcji jako metodologicznego i teoretycznego ich odniesienia. Nie wchodzc w klasyczne odwoywanie si do tej konstrukcji mylowej (por. Rembisz, Sielska 2012), pokaemy jedynie zwizek wyprowadzonych wczeniej relacji czynników w kontekcie pokazanych w poprzednim punkcie wspóczynników wydajnoci czynnika pracy oraz produktywnoci czynnika ziemia. Uycie funkcji produkcji jako podstawy metodycznej rozszerza zakres analizy w sensie przyczynowo-skutkowym o wspóczynniki elastycznoci jako miary wzgl dnej produktywnoci. Zakadamy implicite, e system produkcji definiuje funkcja produkcja pot gowa typu CobbaDouglasa dla omawianych trzech czynników produkcji. Posta jej jest powszechnie znana, std pominiemy jej pokazanie. Istotniejsze w kontekcie omawianych wyej wspóczynników wydajnoci i produktywnoci czynników pracy i ziemi oraz wspóczynników charakteryzujcych techniki wytwarzania jest nast pujce uj cie. Dla wydajnoci czynnika pracy mamy: 27.

(28) ௓. ఈ. ௄. ఉ. ‫ݓ‬௅ ൌ ‫ ܣ‬ቀ ೟ ቁ ή ቀ ೟ ቁ . ௅೟. ௅೟. (1.14). Wydajno czynnika pracy jest tu okrelona przez omawiane wyej wspóczynniki intensywnoci wykorzystania tego czynnika, tj. czynnika pracy, a wi c przez jego uzbrojenie w czynnik ziemia (wskanik koncentracji i struktury agrarnej) oraz w czynnik kapitau. Jest to relacjonowane przez elastyczno. zmian wydajnoci czynnika pracy wzgl dem obu wspóczynników, czyli w istocie przez techniki wytwarzania. Estymacja elastycznoci wydajnoci czynnika pracy wzgl dem wspóczynników obrazujcych techniki wytwarzania moe informowa o sprawnoci tych technik i ich zmian. Tego aspektu w tym badaniu nie podejmujemy. Dla produktywnoci czynnika ziemia: ௅. ణ. ௄. ఓ. ‫݌‬௓ ൌ ‫ ܤ‬ቀ ೟ ቁ ή ቀ ೟ ቁ . ௓೟. ௓೟. (1.15). Produktywno czynnika ziemia jest okrelona przez wspóczynniki charakteryzujce powoywany wczeniej proces intensyfikacji. Wspóczynniki elastycznoci przy uj tych tu charakterystykach technik wytwarzania (nowoczesnej i tradycyjnej) wskazuj na wzgl dn sprawno kadej z nich. Parametr A i B obrazuje stan post pu technologiczno-biologicznego, czy raczej jego wpyw na wspóczynniki produktywnoci obu czynników. Porednio obrazuje wi c wszystkie uwarunkowania pozaczynnikowe uj te w modelach. Moe to by , np. polityka rolna we wszelkich jej wymiarach, polityka ekonomiczna, uwarunkowania spoeczno-kulturowe, instytucjonalne, itp.. 1.8.. Zalenociomawianewkolejnychrozdziaach. W kolejnych rozdziaach odnosimy si do zarysowanej podstawy teoretycznej, rozwijajc j i uzupeniajc o wizualizacj empiryczn. Analizujemy czynniki produkcji, ich zmiany oraz relacje zachodzce mi dzy nimi. W ramach oceny czynników produkcji nawizujemy, jak wspomniano, do trójczynnikowej. 28.

(29) funkcji produkcji. Wykorzystujemy dane empiryczne z zakresu czynnika kapitau, czynnika pracy i czynnika ziemi. Zakres czasowy danych obejmuje lata od 2006 do roku dost pnego, w odniesieniu do danej kategorii, w bazach Eurostat oraz FADN. Czynnik kapitau ‫ ܭ‬wyznaczamy na podstawie danych Eurostatu jako sum zuycia poredniego (total intermediate consumption), zuycia rodków trwaych (fixed capital consumption) oraz inwestycji w kapita trway (gross fixed capital formation). Czynnik kapitau wyraamy w mln euro. W przypadku czynnika pracy ‫ ܮ‬bazujemy na danych Eurostatu oraz w wybranych wizualizacjach empirycznych na danych FADN zaczerpni tych z publicznej bazy danych (Public Database). Dane z bazy Eurostat wyraane s jako czne nakady siy roboczej (total labour force input) w tysicach AWU. W przypadku danych FADN korzystamy z wartoci SE010 obejmujcej czne nakady pracy (total labour input) wyraone w mln AWU. Czynnik ziemia ܼ wyznaczamy w oparciu o dane zawarte w bazie Eurostatu jako powierzchni uytków rolnych (utilised agricultural area) wyraon w ha. Czynniki produkcji odnosimy do wartoci wynikowej, tj. wielkoci produkcji rolnej‫( ݕ‬production value) wyraonej w mln euro. Dane dotyczce tej kategorii wynikowej pochodz z bazy Eurostat. Wynagrodzenie poszczególnych czynników wytwórczych (ich cen ) okrelamy odpowiednio jako: bazowe stopy procentowe (cena czynnika kapitau, ܿ௄ ), wynagrodzenie godzinowe wyraone w euro (wynagrodzenie czynnika pracy, ܿ௅ ) oraz cen zakupu ha ziemi rolnej wyraone w euro na hektar (wynagrodzenie czynnika ziemia, ܿ௓ ). Na podstawie wyznaczania relacji produkcji do danego czynnika wytwórczego okrelamy produktywno tych czynników. Dane pozyskujemy z bazy Eurostat. Std mamy odpowiednio: x produktywno czynnika kapitau (‫݌‬௄ ሻ okrelan jako iloraz wielkoci ௬. produkcji w mln euro i nakadów czynnika kapitau w mln euro ( ೟ ); ௄೟. x. wydajno czynnika pracy (‫ݓ‬௅ ሻ okrelan jako iloraz wielkoci produk௬. cji w mln euro i nakadów czynnika pracy w tys. AWU ( ೟); ௅೟. 29.

(30) x produktywno czynnika ziemia (‫݌‬௓ ሻ okrelan jako iloraz wielkoci ௬. produkcji w mln euro i nakadów czynnika ziemia w tys. ha ( ೟). ௓೟. Analizujemy równie relacje mi dzy samymi czynnikami wytwórczymi, co ma za zadanie charakteryzowa techniki wytwarzania w rolnictwie. Mamy tu wizualizacj nast pujcych relacji: ௄. x uzbrojenie czynnika pracy w czynnik kapitau ( ሻ w tys. euro na 1 AWU ௅. zatrudnionego, co wyznaczamy jako iloraz czynnika kapitau wyraony w mln euro przez czynnik pracy wyraony w tys. AWU; ௓. x stopie koncentracji ( ሻw ha na 1 AWU, co wyznaczamy jako relacj ௅. czynnika ziemi wyraonego w tys. ha do czynnika pracy w tys. AWU; x intensywno wykorzystania czynnika ziemia w sensie nakadów kapita୏. owych rodków produkcji ( ሻǤ, co wyznaczamy jako ୞. iloraz czynnika kapitau w mln euro do czynnika ziemi w tys. ha. W monografii uwzgl dniamy równie wybrane relacje o charakterze substytucyjnym i komplementarnym wyst pujce mi dzy analizowanymi czynnikami wytwórczymi, jak i produktywnoci czynników wytwórczych, uzbrojeniem czynnika pracy w czynnik kapitau, stopniem koncentracji oraz intensywnoci wykorzystania czynnika ziemia. Wizualizacje omówionych kategorii przedstawiamy w ustalonym porzdku, tj. w pierwszej kolejnoci czynnik kapitau i jego produktywno , czynnik pracy i jego wydajno oraz czynnik ziemia i jego produktywno , nast pnie relacje wzajemne czynników i ich produktywnoci oraz wybrane wskaniki ilustrujce efektywno technik wytarzania w rolnictwie. Oznaczenia osi na rysunkach empirycznych s uj te odpowiednio do rysunków hipotetycznych.. 30.

(31) Rozdzia II Czynnik kapitau i jego zmiany w rolnictwie krajów UE. 2.1. Ujcie analityczne W poniszej analizie przyjmujemy, e na gruncie bezporednich czynników wzrostu produkcji branych z osobna przyjmowanych w ekonomii11 moemy przyj jako wskazówk nast pujc funkcj : ‫ ݕ‬ൌ ݂ሺ‫ܭ‬ǡ ‫݌‬௄ ሻ,. (2.1). gdzie: ‫ – ݕ‬produkcja, ‫ – ܭ‬czynnik kapitau, ‫݌‬௄ ൌ. ௬ ௄. – produktywno czynnika kapitau.. Znaczenie zatem maj zaangaowanie czynnika kapitau w stosunku do produkcji i wynikowy std wspóczynnik produktywnoci czynnika kapitau. Jest on niejako dodatkowym samodzielnym uwarunkowaniem wzrostu. Obok tego znaczenie ma cena czynnika kapitau. Zgodnie z warunkami równowagi producentów nie powinna by wi ksza od produktywnoci przeci tnej (wyznacza j produktywno kracowa) czynnika kapitau, czyli: ௬ ௄. ֜ ܿ௞ .. (2.2). W istocie wyst puje te zaleno odwrotna. Nie b dziemy tego jednak docieka . W tym rozdziale chodzi jedynie o ilustracj empiryczn tych zalenoci opart na relacji czynnika kapitau i produkcji. S to relacje decydujce o tym, co obserwowane jest na powierzchni zjawisk ekonomicznych w rolnictwie.. 11. Por. podobne podejcie rozpocz te przez Nasiowskiego (Nasiowski 1987) w nurcie podejcia Kaleckiego oraz jednoczynnikowych funkcji produkcji. 31.

(32) 2.2. Relacja zaangaowania czynnika kapitau do produkcji Jak zaznaczylimy w poprzednim rozdziale, najcz ciej kraje wysokorozwini te charakteryzuj si pracooszcz dnymi, ziemiooszcz dnymi i kapitaochonnymi technikami wytwarzania. Zatem czynnik kapitau jest gównym ródem wzrostu. Jego relacja, szczególnie w stosunku do produkcji, co do dynamiki moe si nawet pogarsza , ale jest uwarunkowaniem dynamizujcym wzrost gospodarczy. Ponadto zwi kszanie zaangaowania czynnika kapitau nawet w niekorzystnej relacji do produkcji wpywa na wzrost produktywnoci pozostaych czynników, tj. pracy i ziemi.12 Zaoenie hipotetyczne w tym zakresie ilustruje rysunek 1. Zaleno t zweryfikowalimy, analizujc odpowiednie dane Eurostatu. Na rysunkach 2-8 przedstawiajcych wizualizacje uzyskanych danych empirycznych moemy zaobserwowa , i zaangaowanie czynnika kapitau wzrastaa w analizowanych krajach UE w badanym okresie, tj. w latach 2006-2015. Oczywicie jest to zgodne z oczekiwaniami. Towarzyszy temu w odpowiednich proporcjach wzrost wielkoci produkcji rolnej. W niektórych krajach, mi dzy innymi w Niemczech, Wielkiej Brytanii, na Litwie czy Holandii, ta relacja bya bardzo zbliona do zaoenia hipotetycznego. Wskazuje to na racjonalny proces co do zaangaowania czynnika kapitau w rolnictwie czy racjonalne wybory producentów rolnych w analizowanych krajach. Wzrost zaangaowania czynnika kapitau nie by oderwany od jego efektu, czyli produkcji. Przypuszcza mona, i mia on, tj. wzrost zaangaowania czynnika, równie wymiar substytucyjny w stosunku do ubytku pozostaych czynników produkcji, co wida b dzie po analizie w kolejnych rozdziaach. Potwierdza to równie przyjmowane w pierwszym rozdziale pogldy o kapitaointensywnych technikach wytwarzania. Odnotowa te mona relatywnie mniejsze w stosunku do pozostaych krajów nasycenie czynnikiem kapitau w rolnictwie polskim i do korzystn relacj jego zaangaowania w stosunku do wielkoci produkcji.. 12. Relacje te s przedmiotem uwagi w ostatnim rozdziale. 32.

(33) Rysunek 1. Hipotetyczna zaleno poziomu wykorzystania czynnika kapitau i wielkoci produkcji rolnej. ródo: opracowanie wasne.. . Rysunek 2. Zaangaowanie czynnika kapitau i wielko produkcji w rolnictwie UE w latach 2006-2015 450 000 400 000 350 000 K UE-28. 300 000. y UE-28. 250 000 200 000. ródo: opracowanie wasne na podstawie danych Eurostatu.. 33.

(34) Rysunek 3. Zaangaowanie czynnika kapitau i wielko produkcji w rolnictwie Niemiec w latach 2006-2015 60 000 55 000 50 000 K Niemcy. 45 000. y Niemcy. 40 000 35 000. ródo: opracowanie wasne na podstawie danych Eurostatu.. Rysunek 4. Zaangaowanie czynnika kapitau i wielko produkcji w rolnictwie Polski w latach 2006-2015 26 000 24 000 22 000 20 000 18 000 16 000 14 000 12 000 10 000. K Polska y Polska. ródo: opracowanie wasne na podstawie danych Eurostatu.. 34.

(35) Rysunek 5. Zaangaowanie czynnika kapitau i wielko produkcji w rolnictwie Francji w latach 2006-2015 80 000 75 000 70 000 65 000. K Francja. 60 000. y Francja. 55 000 50 000. ródo: opracowanie wasne na podstawie danych Eurostatu.. Rysunek 6. Zaangaowanie czynnika kapitau i wielko produkcji w rolnictwie Wielkiej Brytanii w latach 2006-2015 35 000 30 000 K Wielka Brytania. 25 000 20 000. y Wielka Brytania. 15 000 10 000. ródo: opracowanie wasne na podstawie danych Eurostatu.. 35.

(36) Rysunek 7. Zaangaowanie czynnika kapitau i wielko produkcji w rolnictwie Litwy w latach 2006-2015 3 000 2 600 2 200 K Litwa. 1 800. y Litwa. 1 400 1 000. ródo: opracowanie wasne na podstawie danych Eurostatu.. Rysunek 8. Zaangaowanie czynnika kapitau i wielko produkcji w rolnictwie Holandii w latach 2006-2015 30 000. 25 000 K Holandia 20 000. y Holandia. 15 000. ródo: opracowanie wasne na podstawie danych Eurostatu.. 36.

(37) 2.3. Produktywno czynnika kapitau w rolnictwie. Oczywist konsekwencj powyszych relacji jest produktywno czynnika kapitau. W nawizaniu do powyszych zaoe i wyników oceny empirycznej domniema mona, i poziom tej produktywnoci winien wzrasta , a co najmniej by stabilny w perspektywie czasu. Zaoenie to prezentujemy na rysunku 9. Gdyby tak byo, to wskazywaoby to na racjonalny proces zwi kszania zaangaowania czynnika kapitau, zwaywszy równie na jego, wspomniane wyej, substytucyjne funkcje wzgl dem ubytku czynnika pracy i czynnika ziemia w rolnictwie analizowanych krajów.. Rysunek 9. Zaoenie co do ksztatowania si poziomu produktywnoci czynnika kapitau. ródo: opracowanie wasne.. Na podstawie poniszych wizualizacji danych empirycznych nie jestemy w stanie w peni potwierdzi zaoonej hipotetycznej tendencji wzrostowej. Natomiast sprawdzia si druga cze przyj tego zaoenia, wyst puje wzgl dnie staa produktywno czynnika kapitau. W wi kszoci krajów UE warto tego czynnika charakteryzuje ustabilizowany poziom (rysunek 10), w niektórych krajach w ostatnich latach nast puje nieznaczny wzrost w stosunku do roku 2006 (rysunek 11). Najwaniejsze jednak jest to, i nie nast puje spadek tego wspó37.

(38) czynnika. To sygnalizuje utrzymujcy si poziom racjonalnoci gospodarowania, co jest niewtpliwie pozytywn ocen w kontekcie wspomnianego ubytku zasobów czynnika ziemia i pracy.. Rysunek 10. Produktywno czynnika kapitau w krajach UE w latach 2006-2015 1,8 1,6 1,4 1,2 1,0 0,8 0,6 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015. UE-28 Bugaria Niemcy Hiszpania Francja Wochy Litwa Holandia Austria Polska Rumunia Wielka Brytania. ródo: opracowanie wasne na podstawie danych Eurostatu.. Rysunek 11. Zmiany produktywnoci czynnika kapitau w krajach UE (2006=100) 1,15 1,10 1,05 1,00 0,95 0,90 0,85 0,80 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015. ródo: opracowanie wasne na podstawie danych Eurostatu.. 38. UE-28 Bugaria Niemcy Hiszpania Francja Wochy Litwa Holandia Austria Polska Rumunia Wielka Brytania.

(39) 2.4. Ceny czynnika kapitau i ich zmiany. Zakadajc ogólny post p techniczny zwizany z rozwojem gospodarczym i zmieniajce si relacje rzadkoci czynników produkcji, mona hipotetycznie zaoy relatywne tanienie czynnika kapitau, take tego angaowanego w rolnictwie. Std zakadamy, i wyst puje relacja taka, jak na poniszym rysunku 12. Relatywnemu tanieniu czynnika kapitau towarzyszy, jako tego wynik, zwi kszanie jego zaangaowania w rolnictwie. Jest w istocie procesem ogólnym, a nie szczególnym odnoszonym do rolnictwa.. Rysunek 12. Zaoenie hipotetyczne co do zaangaowania czynnika kapitau w rolnictwie w relacji do jego ceny. ródo: opracowanie wasne.. Wizualizacja empiryczna tych zalenoci przedstawiona zostaa na rysunku 13 jedynie na przykadzie Polski. Od roku 2006 zaangaowanie czynnika kapitau w rolnictwie sukcesywnie wzrasta, w tym samym czasie cena tego czynnika (koszt jego zaangaowania) zmniejszaa si . Zaczona wizualizacja empiryczna potwierdza zatem przyj te zaoenie hipotetyczne i jest zgodna z prawidowoci, i cena jest funkcj stopnia rzadkoci danego dobra, niezalenie czy jest to produkt konsumpcyjny, czy czynnik produkcji. Cena czynnika. 39.

(40) kapitau jest w istocie uwarunkowaniem egzogennym, std ten wtek pozostawiamy na badanie w kolejnym kroku.. Rysunek 13. Cena i zaangaowanie czynnika kapitau w rolnictwie w Polsce 6. 20 000. 5 15 000 4 3. 10 000. 2 5 000 1 0. 0 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 cena kapitau nakady kapitaowe w rolnictwie. ródo: opracowanie wasne na podstawie danych Eurostatu.. Rozwaajc powysz relacj nasuwa si przypuszczenie, hipotetyczne zaoenie o substytucyjnym charakterze zalenoci mi dzy cen i zaangaowaniem czynnika kapitau. To zaoenie ujmuje poniszy rysunek.. 40.

(41) Rysunek 14. Zaoenie hipotetyczne co do substytucyjnej relacji ceny czynnika kapitau i jego zatrudnienia w rolnictwie. ródo: opracowanie wasne.. Wst pn prób empirycznej weryfikacji tego zaoenia, na podstawie wizualizacji danych empirycznych pokazujemy poniej. Mona przyj , e ta substytucyjna relacja znajduje pewne potwierdzenie.. Rysunek 15. Cena kapitau do nakadów kapitaowych w rolnictwie w krajach UE w 2015 2,0 1,6 1,2 0,8 0,4 0,0 0. 20 000. 40 000. 60 000. ródo: opracowanie wasne na podstawie danych Eurostatu.. 41. 80 000.

(42) 2.5. Relacja wielkoci zaangaowania a produktywno czynnika kapitau Stosownie do teorii ekonomiki rolnictwa i powyszych uwag mona wysun kolejne zaoenie hipotetyczne. Mianowicie mona zaoy , e w miar wzrostu wartoci zaangaowania czynnika kapitau w rolnictwie w danym kraju (take na poziomie gospodarstwa rolnego) zmniejsza si winna jego produktywno . Jest to zaoenie wyprowadzone wprost z ekonomiki gospodarstwa rolnego i teorii intensyfikacji i w istocie do tego si odnoszce, ale spróbujemy je zweryfikowa dla rolnictwa jako sektora. To zaoenie hipotetyczne ilustrujemy na poniszym rysunku. Uzyskane stosownie do tego wizualizacje danych empirycznych dla rolnictwa krajów UE mog wskazywa , i to zaoenie odzwierciedla rzeczywisto . Zdecydowanie najwysze produktywnoci czynnika kapitau s w rolnictwie tych krajów, w których wielko (warto ) zaangaowania tego czynnika jest najnisza. Dalszemu jednak wzrostowi tego zaangaowania nie towarzyszy zmniejszanie si tej produktywnoci, co nie potwierdza przyj tego zaoenia.. Rysunek 16. Zaoenie hipotetyczne produktywnoci czynnika kapitau i wielkoci jego zaangaowania w rolnictwie. ródo: opracowanie wasne.. 42.

(43) Rysunek 17. Produktywno a zaangaowanie czynnika kapitau w rolnictwie krajów UE w 2015 roku 1,8 1,6 1,4 1,2 1,0 0,8 0,6 0,4 0. 20 000. 40 000. 60 000. 80 000. ródo: opracowanie wasne na podstawie danych Eurostatu.. Rysunek 18. Produktywno czynnika kapitau do wartoci kapitau w 2010 roku w krajach UE 1,8 1,6 1,4 1,2 1,0 0,8 0,6 0,4 0. 10 000 20 000 30 000 40 000 50 000 60 000 70 000. ródo: opracowanie wasne na podstawie danych Eurostatu.. 43.

(44) Rysunek 19. Produktywno czynnika kapitau do wartoci kapitau w 2006 roku w krajach UE 1,8 1,6 1,4 1,2 1,0 0,8 0,6 0,4 0. 10 000. 20 000. 30 000. 40 000. 50 000. 60 000. ródo: opracowanie wasne na podstawie danych Eurostatu.. *** W rozdziale tym potwierdzilimy zaoenia dotyczce kapitao-intensywnych technik wytwarzania na obecnym etapie rozwoju rolnictwa, co jest efektem relatywnego tanienia czynnika kapitau. Tanienie to ma swoje ródo w post pie technicznym zwizanym z rozwojem gospodarczym. Ponadto wskazalimy, e najwysze produktywnoci czynnika kapitau wyst puj w rolnictwie tych krajów, w których wielko zaangaowania tego czynnika jest najnisza. Niemniej jednak wród krajów o znacznym zaangaowaniu tego czynnika nie obserwowalimy produktywnoci.. 44.

(45) Rozdzia III Czynnik pracy i jego zmiany w rolnictwie krajów UE. 3.1. Ujcie analityczne i modelowe. W analizie w tym rozdziale koncentrujemy uwag na relacjach zatrudnienia czynnika pracy do produkcji i pochodnych z tym zwizanych, jak wydajno. czynnika pracy oraz jego wynagrodzenie (cena). Moemy to uj analitycznie jako: ‫ ݕ‬ൌ ݂ሺ‫ܮ‬ǡ ‫ݓ‬௅ ሻ. (3.1). gdzie: ‫ –ݕ‬produkcja, ‫ – ܮ‬czynnik pracy, ௬. ‫ݓ‬௟ ൌ – wydajno czynnika pracy. ௟. Poziom wynagrodzenia, cen , czynnika pracy endogennie wyznacza: డ௬ డ௅. ൌ. ௬ ௅. ֜ ܿ௅. (3.2.). Cena czy wynagrodzenia czynnika pracy wynikaj te ze stopnia jego rzadkoci, czyli: ܿ௅ ൌ. ଵ ௅೟. (3.3). Zmniejszanie si zasobów w czasie tego czynnika winno prowadzi do wzrostu jego ceny czy wynagrodzenia (dochodów). Powysze wspóczynniki oraz ich relacje zmieniaj si w czasie, analizujemy je mimo to w ukadzie statycznym i tak to ujmujemy w tym rozdziale. Mog te by ujmowane dynamicznie: డ௬ ௬. ൌ. డ௅ ௅. ൅. 45. డ௪ಽ ௪ಽ. (3.4).

(46) Co jest nawizaniem do klasycznych uj bezporednich czynników wzrostu gospodarczego, gdzie ten wzrost jest okrelony przez przyrost (zmiany) zatrudnienia czynnika pracy i wzrost jego wydajnoci. Tej podstawy analitycznej w tym etapie bada nie analizujemy. Podobnie zmiany wydajnoci czynnika pracy do jego wynagrodzenia, jako zmiany jednostkowych kosztów pracy, ULC (Rembisz 2016) analizowalimy w innych pracach: డ௪ಽ ௪ಽ. ൎ. డ௖ಽ ௖ಽ. (3.5). W tej analizie znajduj si pewne podstawy do tamtych konstatacji.. 3.2. Relacja zasobów czynnika pracy i produkcji. Wychodzc z powyszych przesanek, w szczególnoci w kontekcie pierwszego wzoru, zanalizujemy relacje mi dzy zatrudnieniem czynnika pracy a poziomem produkcji. Przyjmujemy hipotetyczne zaoenie, szeroko dokumentowane teoretycznie w ekonomice rolnictwa i ekonomii, e w perspektywie czasu nast puje spadek zatrudnienia czynnika pracy w rolnictwie przy jednoczesnym wzrocie poziomiu produkcji. Jest to jedno z fundamentalnych modeli wzrostu gospodarczego zwizanych z udziaem rolnictwa w tym wzrocie, jak Kuznetza, Lewisa czy innych (Wo, Tomczak 1983; Floriaczyk, Rembisz 2015).. 46.

(47) Rysunek 20. Hipotetyczne zaoenie co do ksztatowania si relacji wielkoci produkcji rolnej i zasobów czynnika pracy w rolnictwie. ródo: opracowanie wasne.. Jak wynika z poniszych wizualizacji danych empirycznych, we wszystkich wskazanych krajach zauwaalny jest spadek zasobów czynnika pracy w rolnictwie, przy jednoczesnym wzrocie wielkoci produkcji rolnej. Jest to wyrane w skali rolnictwa caej UE oraz w odniesieniu do wskazanych tu krajów. Zmiany te odpowiadaj przyj temu zaoeniu przedstawionemu hipotetycznie na rysunku 20. Odnotowa mona, e krajem charakteryzujcym si najwi kszymi zasobami pracy w rolnictwie jest Polska (prawie 2 mln osób) i mao znaczcym spadkiem zatrudnienia tego czynnika.. 47.