W ¿yciu codziennym pieni¹dz jest œrodkiem p³atniczym, pozwalaj¹cym na dokonanie zakupu lub bezzw³ocz-ne i ostateczbezzw³ocz-ne uregulowanie d³ugu. Z ekonomicznego punktu widzenia pe³ni funkcjê:
– powszechnie akceptowanego œrodka wymiany,
– narzêdzia oceny wartoœci, – instrumentu oszczêdzania. Papierowe pieni¹dze s¹ specy-ficznym rodzajem dokumentów. Za-wieraj¹ sta³e elementy, które odró¿-niaj¹ je od innych dokumentów, a s¹ to:
– nazwa emitenta: banku, pañ-stwa lub zwi¹zków pañstw, – wielokrotnie powtórzone
ozna-czenie nomina³u, serii i numeru, – najczêœciej data emisji,
– podpis, podpisy.
Elementy te w harmonijny sposób s¹ wplecione w szatê graficzn¹ bank-notu, tak aby by³y widoczne i jedno-czeœnie wspó³gra³y z symbolik¹ pa-triotyczn¹, postaciami historycznymi, obrazami przyrody czy architektury danego kraju, wype³niaj¹cymi grafikê banknotu.
Banknoty wykonane s¹ na papie-rze o specjalnych w³aœciwoœciach, zadrukowane dwustronnie z zastoso-waniem unikalnych technik i specjal-nych farb. Dodatkowo na ich po-wierzchniê s¹ naniesione ró¿nego ro-dzaju elementy zabezpieczaj¹ce, np. znaki holograficzne. Banknot dobrze wykonany stanowi dzie³o sztuki. Jest on te¿ w mistrzowski sposób zabez-pieczony. Wszystko to ma u³atwiæ u¿ytkownikowi b³yskawiczn¹ weryfi-kacjê, a fa³szerzowi utrudniæ jego podrobienie. Banknoty wykonuje siê w formatach wygodnych w u¿ytkowa-niu i liczeu¿ytkowa-niu.
Wymagania produkcyjne s¹ bar-dzo wysokie. Obecnie specjalnie do zintegrowanej, kompletnej produkcji banknotów budowane s¹ maszyny o wydajnoœci wynosz¹cej 10 000 ar-kuszy na godzinê, z synchronizowa-nym systemem nadzoru, który kon-troluje ka¿dy arkusz od pocz¹tku pro-cesu a¿ do jego koñca. Automatycz-na linia do obróbki koñcowej tnie, li-czy, wi¹¿e i foliuje banknoty.
Pomimo licznych kontroli zdarza siê, ¿e do obiegu trafiaj¹ banknoty obarczone b³êdami drukarskimi, zwane b³êdodrukami. Nale¿¹ one do rzadkoœci, a wy³apane przez fachow-ców zyskuj¹ status banknotów kolek-cjonerskich, których wartoœæ rynko-wa niejednokrotnie przewy¿sza no-minaln¹.
Najczêœciej wystêpuj¹cy na bank-notach b³¹d to podwójne zadrukowa-nie – elementy awersu i rewersu znajduj¹ siê wtedy na jednej stronie – lub brak nadruku czêœci jednej ze stron. B³êdy mog¹ dotyczyæ braku zabezpieczenia
w rodzaju holo-gramu, kinegra-mu, z³otej rozety, farby zmiennej optycznie lub me-talizowanej. Zda-rza siê, i¿ znak wodny lub pasek zabezpieczaj¹cy, popularnie zwany nitk¹, znajduj¹ siê po niew³aœciwej stronie banknotu. Jest to wynik nie-prawid³owego u³o-¿enia stosu papie-ru do dpapie-ruku. Pojawiaj¹ siê te¿ b³êdy polegaj¹ce
na opuszczeniu w tekœcie litery lub wystêpowaniu niew³aœciwej. Ukaza-nie siê w obiegu banknotów z b³êdem jest zjawiskiem naturalnym, wystêpu-j¹cym nawet w przypadku renomo-wanych firm. Fakt ten nie powinien ni-kogo bulwersowaæ. Przyk³adem ta-kiej pomy³ki s¹ banknoty brazylijskie, wydrukowane w firmie Thomas de la Rue, na których umieszczono napis MINSTRO zamiast w³aœciwego MINI-STRO. Pomy³ki najczêœciej powstaj¹ na skutek:
– nieuwagi obs³ugi,
– wady urz¹dzenia drukuj¹cego. Banknoty drukowane s¹ zawsze w arkuszach, dlatego b³êdy powsta³e podczas druku dotycz¹ najczêœciej wszystkich banknotów w arkuszu. Banknot o nominale 10 dolarów
Na awersie brak lewej czêœci na-druku, który znajduje siê z prawej strony rewersu banknotu (ryc. 1a, b).
PROBLEMY KRYMINALISTYKI 251/06 45
Z PRAKTYKI
Prawdziwe czy fa³szywe
– przypadki b³êdodruków na banknotach
Uszkodzenie spowodowane zo-sta³o za³amaniem rogu arkusza w trakcie druku (ryc. 2).
Banknot o nominale 20 dolarów Na awersie widaæ z lewej strony przesuniêcie stempla banku emisyj-nego (ryc. 3). Przyczyn¹ jest b³¹d techniczny. W czasie druku maszyna nie wyrówna³a marginesu górnego arkusza.
Na stronie awersowej widoczne s¹ elementy wykonane technik¹ ty-pograficzn¹, a brak jest elementów wykonanych technik¹ stalorytnicz¹ (ryc. 4). Wada powsta³a podczas druku, kiedy podajnik maszyny po-bra³ dwa arkusze papieru i tym sa-mym papier spodni nie zosta³ zadru-kowany.
Banknot o nominale 50 dolarów Na awersie stempel banku emisyj-nego zosta³ wykonany technik¹ typo-graficzn¹, czyli w³aœciw¹ dla tego ele-mentu, ale kolorem zielonym, a nie czarnym. Drukarz pomyli³ kolor farby (ryc. 5).
Banknot o nominale 100 dolarów Na awersie seria i numer, symbol banku oraz stempel Skarbu Pañstwa zosta³ wykonany w³aœciw¹ dla tych elementów technik¹ typograficzn¹, ale kolorem niebieskim, a nie zielo-nym. Spowodowane to by³o najpraw-dopodobniej niedok³adnym umyciem ka³amarza lub zespo³u farbowego maszyny drukarskiej po poprzednim druku. To niedopatrzenie mog³o
spo-wodowaæ niew³aœciw¹ zmianê koloru na pierwszych arkuszach (ryc. 6). Banknot o nominale 100 z³
Na prawid³owo wydrukowanym rewersie znalaz³ siê fragment awer-su – czêœæ cyfry i krzy¿yka. B³¹d po-wsta³ wskutek nieprawid³owego funkcjonowania urz¹dzenia podaj¹-cego arkusze do druku (ryc. 7). Ma-szyna nie wyrówna³a marginesu i czêœæ obrazu odbi³a siê na cylin-drze dociskowym, a nastêpnie jej lu-strzane odbicie zosta³o utrwalone po stronie rewersowej arkusza.
Na awersie banknotu wydrukowa-no dwa ró¿ne oznaczenia numeracji. Banknot zosta³ powtórnie przepusz-czony przez maszynê typograficzn¹ (ryc. 8). PROBLEMY KRYMINALISTYKI 251/06 46 Ryc. 2. Ryc. 5. Ryc. 6. Ryc. 7. Ryc. 3. Ryc. 4.
Z PRAKTYKI
B³êdodruki powstaj¹ równie¿ pod-czas procesów wykoñczeniowych –
w trakcie nanoszenia dodatkowych elementów.
W banknocie o nominale 100 z³ brak folii na awersie. Przyczyn¹ tego b³êdu jest elektryzowanie siê pa-pieru w trakcie procesu nanosze-nia folii i w efekcie sczepienie siê jego dwóch arkuszy. Dodatkowo na banknotach nie ma elementów wykazuj¹cych fluorescencjê w œwietle UV (ryc. 9). B³¹d powsta³ w wyniku niezadrukowania arkusza farb¹ fluorescencyjn¹ b¹dŸ
zastoso-wania farby pozbawionej w³aœciwoœci fluorescencyjnych (ryc. 10a, 10b).
Banknot o nominale 200 z³
Na powierzchni awersu banknotu widnieje jeden ca³y hologram i dwa jego kawa³ki (ryc. 11). Banknoty dru-kowane s¹ w arkuszach, które po za-koñczeniu ca³ego cyklu produkcyjne-go tnie siê na poszczególne sztuki. B³¹d ten powsta³ w czasie nanosze-nia hologramu na arkusz z banknota-mi. Przyczyn¹ mog³o byæ zerwanie taœmy z hologramami. W efekcie ho-logramy z zerwanej taœmy przylgnê³y
do arkusza w nieprzewidzianym do tego miejscu. Po pociêciu arkusza na
banknocie znalaz³ siê jeden ca³y ho-logram i dwa kawa³ki, pochodz¹ce z innych banknotów.
Banknot
o nominale 50 z³
Banknot ten jest nieforemny: bra-kuje jego prawej górnej czêœci, a pra-wa dolna jest wyd³u¿ona o pasek kontroli nasycenia i pasowania kolo-rów (ryc. 12). Wada powsta³a w trak-cie ciêcia na gilotynie zagiêtego
arku-PROBLEMY KRYMINALISTYKI 251/06 47 Ryc. 8. Ryc. 10a. Ryc. 11. Ryc. 12. Ryc. 10b. Ryc. 9.
Z PRAKTYKI
sza. Po przyciêciu i roz³o¿eniu po-wsta³ banknot o nieforemnych wy-miarach (ryc. 13).
Nie zawsze brak któregokolwiek elementu na banknocie lub ewident-ne pomy³ki w druku dyskwalifikuj¹ go jako pieni¹dz. Drobne niedoróbki, po-my³ki lub nawet u¿ycie innych ni¿ we wzorcu kolorów farb drukarskich nie maj¹ wp³ywu na autentycznoœæ bank-notów.
Urszula Konarowska Aleksander Pruszak zdj.: autorka
Wprowadzenie
Od kilkudziesiêciu lat do Polski importowane s¹ urz¹dzenia1, któ-rych polska nazwa nie zosta³a jesz-cze ostatecznie uzgodniona, i praw-dopodobnie, tak jak w przypadku nazw „poligraf” i „wariograf”, bêdzie ona podlega³a ewolucji. Urz¹dzenia te zwane s¹: poligrafami g³osowymi, analizatorami stresu w g³osie (VSA – Voice Stress Analyser), analizatora-mi g³osu, wariografaanalizatora-mi g³osowyanalizatora-mi, psychologicznymi analizatorami stresu, LVA (Layer Voice Analyser), PSE (Psychological Stress Valuator) lub Truster i Vericator. Analizator stresu w g³osie to urz¹dzenie, które ujawnia zmiany stanu emocjonalne-go i reakcje rozmówcy na bodŸce na podstawie analizy jego g³osu. Urz¹-dzenia te s¹ obecnie u¿ywane w Polsce, ale prawie nikt oficjalnie tego nie potwierdza2. Brak polskich badañ nad zastosowaniami poligra-fu g³osowego i opisuj¹cych je publi-kacji jest odczuwany zarówno przez œwiat nauki, organy œcigania i wy-miaru sprawiedliwoœci, jak i sferê biznesu. W polskiej literaturze temat zmian emocjonalnych g³osu jest po-ruszany od ponad 20 lat, o zagad-nieniu tym pisa³ m.in. jeden z pionie-rów badañ poligraficznych w Polsce prof. Jan Widacki3. Tak¿e wiêkszoœæ podrêczników do kryminalistyki skrótowo przedstawia analizator mowy, ale trudno z tych publikacji jednoznacznie wywnioskowaæ o je-go przydatnoœci4.
Niniejszy artyku³ ma na celu za-inicjowanie dyskusji o zastosowa-niach analizatorów stresu w g³osie i wymianê informacji na ten temat. W Katedrze Kryminalistyki
Uniwer-sytetu Warszawskiego rozpoczêto przed kilku laty badania nad zasto-sowaniami poligrafu g³osowego. Ba-dania s¹ prowadzone na studentach oraz innych osobach, ale ze wzglê-du na swoj¹ skalê nie s¹ jeszcze re-prezentatywne. Jednak ju¿ wstêpne wyniki badañ pilota¿owych okaza³y siê na tyle interesuj¹ce, ¿e wydaje siê celowe przedstawienie choæby czêœci z nich.
Materia³ dotycz¹cy omawianych badañ zosta³ podzielony na dwie osobne publikacje zarówno ze wzglêdów merytorycznych, jak i z powodu obszernoœci omawianego zagadnienia. W pierwszej czêœci zo-stanie przedstawiony tylko przebieg badañ pilota¿owych, ich wyniki oraz skrótowy opis urz¹dzeñ, na których przeprowadzano testy. W drugim – pogl¹dowym artykule, który uka¿e siê w kolejnym numerze „Problemów Kryminalistyki”, zostanie przedsta-wionych wiele innych praktycznych zastosowañ VSA.
Celowe wydaje siê przypomnienie czytelnikom, ¿e w Stanach Zjedno-czonych Ameryki Pó³nocnej od wielu lat analizatory g³osu s¹ u¿ywane rów-nie¿ przez policjê do weryfikacji wy-powiedzi, np. w tak powa¿nych spra-wach jak zabójstwa. Znane s¹ przy-padki, w których przeprowadzenie badañ za pomoc¹ tego urz¹dzenia poœrednio wp³ynê³o na przyznanie siê sprawców do winy5.
Przy pisaniu niniejszego artyku³u przyjêto za³o¿enie, ¿e nie jest ko-nieczne objaœnianie czytelnikom pod-stawowych pojêæ z zakresu klasycz-nych badaniach poligraficzklasycz-nych, sze-rzej natomiast zosta³y przedstawione zagadnienia dotycz¹ce eksperymen-tu i poligrafu g³osowego. PROBLEMY KRYMINALISTYKI 251/06 48 Ryc. 13.
Z PRAKTYKI
O przydatnoœci
poligrafu g³osowego
– wstêpne wyniki badañ
Ÿ
ród³a b³êdów w identyfikacji daktyloskopijnej Marek Pêka³a, Maciej Wroñski Etanolska¿ony formaldehydem w nielegalnym obrocie napojami alkoholowymi P. Liwarowski, A. Frankowski,
J. Micha³owski, K. Baranowski, E. Dubis Odklejanie taœm samoprzylepnych od pod³o¿y papierowych przy zastosowaniu „roztworu gdañskiego” Tomasz Farysej
