Bogusław Kochaniewicz
Matka Boża w posoborowej liturgii
Kościoła
Salvatoris Mater 4/1, 157-199
N
ie jest łatwo opisać zmiany, które miały miejsce w liturgii w ciągu ostatnich pięćdziesięciu lat. Wielość i różnorodność doko nanych modyfikacji w liturgii Kościoła, teologiczne bogactwo tek stów modlitw zawartych w formularzach mszalnych, nowe doku menty Magisterium Ecclesiae, poruszające między innymi zagadnie nie liturgii, wszystko to sprawia, że sporządzenie syntezy staje się nie zwykle trudne. Wydaje się jednak, że sensu realizacji tego zadania należy upatrywać w tym, iż wobec wielu partykularnych opracowań, do tej pory brakuje syntetycznego opisu zagadnienia.Niniejsze opracowanie jest pierwszą tego typu próbą, daleką od uznania jej za wyczerpującą i ostateczną. Należy się spodziewać, że stanie się ona pomocna dla teologów w podejmowaniu nowych, po głębionych badań w dziedzinie teologii liturgii.
Celem naszego opracow ania jest przyjrzenie się dokonanym w liturgii zmianom poprzez pryzmat Soboru Watykańskiego II. Ze względu na obszerność zagadnienia temat został zawężony do po staci M atki Bożej. D latego też
zostanie tu ukazany wpływ sobo rowych decyzji na układ maryj nych świąt w nowym kalendarzu liturgicznym, na pojawienie się nowych uroczystości maryjnych w kościołach partykularnych, jak również na powstanie zbioru no wych Mszy ku czci M atki Pana (Collectio missarum de B.M.V).
Aby jednak zrozumieć ogrom dokonanych po Soborze Watykańskim II przemian, należy przedstawić pokrótce sytuację panującą przed Soborem.
1. Ruch odnowy liturgicznej przed Soborem
Watykańskim II
Ruch odnowy liturgicznej był reakcją na pewne zniekształcenia, które pojawiły się w przedsoborowej liturgii. Liturgia była coraz bardziej postrzegana przez pryzmat rubryk. Obowiązujący w litur gii język łaciński powodował, że Lud Boży, nie mogąc w pełni uczest niczyć w sprawowanej Eucharystii, wyrażał swoją wiarę w prakty kach pobożnościowych, na przykład w różańcu odmawianym pod czas Mszy św. Stosowany wówczas kalendarz liturgiczny charakte ryzował się brakiem przejrzystości: celebracje tajemnic z życia Chry-Bogusław Kochaniewicz OP
Matka Boża
w posoborowej
liturgii Kościoła
SALVATORIS MATER 4(2002) n r 1, 157-199 1 5 7 ŚC IE ŻK I M A R IO L O G II W S P Ó Ł C Z E S N E Jstusa były pomieszane ze wspomnieniami świętych, tak że specyfi ka niektórych okresów roku liturgicznego (jak na przykład Adwen tu czy Wielkiego Postu) stawała się nieprzejrzysta. Wobec zaistniałej sytuacji zaczęły pojawiać się głosy postulujące odnowę liturgii.
Początek ruchu liturgicznego należy wiązać z francuskim bene-_ dyktynem, Prosperem Guerengerem (1805-1875), który opubliko wał swoje piętnastotomowe dzieło, zatytułowane „L’Année liturgi que”. W pracy tej podkreślił prymat tajemnic Chrystusa w celebro wanym roku liturgicznym. Jak zauważa autor tej monumentalnej pracy: Jezus Chrystus jest zarówno środkiem (moyen), jak również tematem liturgii. Dlatego rok kościelny, który pragniemy przedstawić w tej pracy, nie jest niczym innym niż manifestacją Chrystusa i Jego tajemnic w Kościele i w duszy chrześcijanina'.
Ruch liturgiczny przybrał na sile na początku XX wieku. Impul sem stało się opublikowanie m otu proprio Piusa X Tra le sollecitu dini. Dokument ten postulował aktywne uczestnictwo w świętych tajemnicach oraz w modlitwie publicznej Kościoła. Papieskie orędzie spotęgowało refleksję nad liturgią. W zrost zainteresowania zagad nieniem liturgicznej odnowy ujawnił się w środowiskach niektórych klasztorów benedyktyńskich, takich jak Mont-Cesar czy Maria Laach.
Pierwszy z wymienionych monasterów reprezentował Lambert B eauduin, k tó ry p ropagując hasła odnow y, dążył do pełnego uczestnictwa Ludu Bożego w liturgii. W dziele zatytułowanym „La piété de l’Église”, Beauduin przedstawia konsekwencje braku aktyw nego zaangażowania wiernych podczas celebrowanej liturgii: indy widualizm, zaniedbanie życia modlitwy, dewiacje w pobożności2. Jako remedium wobec zaistniałej sytuacji belgijski benedyktyn pro ponuje między innymi: przywrócenie w chrześcijanach czci wobec tradycyjnych okresów liturgicznych: Adwentu, Bożego Narodzenia, Wielkiego Postu, czasu Wielkanocy, oktaw świąt, uroczystości Naj świętszej Maryi Panny, Apostołów i świętych3. Beauduin przedsta wia program odnowy chrześcijańskiego życia poprzez liturgię. Jego zdaniem ożywienie pobożności liturgicznej będzie miało wielorakie pozytywne skutki4 - w sposób szczególny rozwój życia modlitewne go, medytacji i kontem placji5. Dzięki aktywnem u uczestnictwu w liturgii Kościoła chrześcijanie będą jeszcze lepiej znali i kochali Boga, naszego Pana Jezusa Chrystusa, Błogosławioną Dziewicę
1 P. G U E R A N G E R , V a n n ée litu rg iq u e, t. 1, Paris 1 9 1 1 , XVIII. 2 L. B E A U D U IN , L a p ie tà della C h iesa , V in cen za 1 9 1 5 , 1 8 -2 6 . 3 T A M Ż E , 5 7 .
4 T A M Ż E , 2 1 -5 1 . s T A M Ż E , 7 3 -9 2 .
i świętych, dążąc do w prow adzenia w życie ich nauczania oraz przykładów jakie nam pozostawili6.
Natomiast w innej swojej książce „Notre Pieté pendant l’Avent”, Beauduin usiłuje kształtować pobożność liturgiczną. Wskazując na postać Błogosławionej Dziewicy, ukazuje, w jaki sposób Ona może stać się przykładem dla Ludu Bożego: Kościół pragnie, abyśmy się zjednoczyli z tym, co czuła Błogosławiona Dziewica podczas Adwentu. Ona, osłoniona mocą Najwyższego, poczęła w swoim łonie Jedyne go Syna Ojca Przedwiecznego. [...] Zatem, m y również, dzięki Ducho wi Świętemu, powinniśmy począć Jezusa Chrystusa w nas samych, poprzez wiarę i miłość7.
Wielką zasługą innego przedstawiciela odnow y liturgicznej, O. Casela, było pogłębienie niezwykle ważnego dla liturgii pojęcia „mysterium”. W swoim słynnym dziele zatytułowanym „Mysterium chrześcijańskiego kultu” stwierdza, że pojęcie to łączy się ściśle z tajemnicą Chrystusa począwszy od Jego Wcielenia aż do chwaleb nego Zmartwychwstania8. Ponieważ poprzez Chrystusa niewidzial ny Bóg stał się pośród nas widzialny, Kościół przeżywa w wierze tajemnicę Chrystusa. Kult chrześcijański jest konsekwencją, realiza cją tej jedynej tajemnicy9. Wspomniane dzieło ukazuje Błogosławio ną Maryję jako wzór dla Kościoła: uczestnicząc w tajemnicach ży cia swojego Syna w sposób jedyny i wyjątkowy zrealizowała w swoim życiu treść roku liturgicznego10. Jeżeli dusza - żywy członek Kościo ła, zauważa Casel, przeżywa jako mysterium rok liturgiczny, łącząc się z własną matką, to znaczy Kościołem, całe bogactwo roku litur gicznego stanie się w niej rzeczywistością działającą11.
Należy zauważyć, że Casel ukazuje Maryję w tajemnicy Kościo ła12. Jak zaznacza S. De Fiores, typologia eklezjalna jest dla niemiec kiego benedyktyna kategorią dominującą, dzięki której lepiej rozu mie rolę Matki Pana. Przedstawienie Błogosławionej Dziewicy bez jakiegokolwiek związku z tajemnicą Kościoła jest całkowicie obce Caselow i13. W swoim dziele „Tajemnica Kościoła” stwierdza, że wszyscy, poczynając od Maryi, M atki Pana, są członkami Kościoła, a zatem i Chrystusa. Dlatego też czcimy nade wszystko Chrystusa.
6 T A M Ż E , 4 5 .
7 L. B E A U D U IN , N o tr e p ié té p e n d a n t l ’A v en t. A b b a ze d u M o n t-C e sa r, Louvain 1 9 1 9 , 4 0 .
s O . CA SEL, Il m is te ro d el c u lto c ristia n o ,T orin o 1 9 6 6 , 5 8 . 9 T A M Ż E .
T A M Ż E , 1 1 9 . 11 T A M Ż E .
12 T E N Ż E , M y ste riu m d er E kklesia, M ain z 1 9 6 1 .
Lecz także poszczególny święty, a w sposób szczególny Maryja, staje się typem Kościoła'4.
Opisując postać Błogosławionej Dziewicy Maryi, Casel zwraca uwagę na macierzyństwo w Duchu Świętym, które powoduje, że staje się O na typem Kościoła jako Dziewicy, Oblubiennicy i M atk i15. Stwierdza, że Błogosławiona Dziewica dzieli swoje macierzyństwo duchowe z całym Kościołem. Istotnie, cały Kościół jest Oblubienicą Chrystusa. A zatem, cały Kościół, jeśli należy do Zbawiciela, winien form ow ać Go w sobie, winien stawać się matką Chrystusa. Gdyby tego nie czynił, nie byłyby nawet prawdziwą oblubienicą Chrystusa. [...] Cały Kościół spogląda na Maryję jako na swój wzór16.
Wymieniając dwóch wielce zasłużonych dla odnowy liturgicz nej benedyktynów, nie sposób pominąć nazwiska C. Vaggaginiego. O ile O. Casel prezentował ekelzjalne spojrzenie na postać M atki Pana, o tyle włoski benedyktyn spogląda na Maryję w perspektywie historiozbawczej. Jego zdaniem liturgia ukazuje Maryję w ścisłym zjednoczeniu i zależności od zbawczej tajemnicy Chrystusa, która ujawnia się w sposób szczególny podczas Mszy świętej oraz w różnych okresach roku liturgicznego17.
Prezentując Maryję na tle wspólnoty wierzących Vaggagini za uważa, że Maryja jest wzorem i „najpełniejszym wyrażeniem Kościoła w swojej doskonałości”18. Porównując miejsce Maryi w liturgii rzym skiej z innymi liturgiami, zauważa pewną powściągliwość tej pierw szej, a naw et jej dogmatyczne i biblijne ubóstwo w porów naniu z innymi liturgiami19.
14 Si alle, v o n M aria, d er M u tte r des H errn , an, sin d G lied e r d e r E kklesia u n d
d a m it C hristi; in a llen verehren w ir a lso in e rster L in e C hristus den H errn selb st. J ed er ein zeln e H eilige aber; M aria w id e r u m a n d e r S p itze, ist ein T ypu s E k k lesia .
O. CA SEL, M ysteriu m d er E k k le s ia ..., 8 6 .
15 D u rch u n d in M aria ist d ie g a n y e K irche a u fg e n o m m en in G o tt; d en n M aria ist
d e r v o rn e h m ste Typus d er E kklesia: A u ch d e r E h ren titel d er K irche ist: „Virgo- sp o n sa -E k k lesia ”, (Jungfrau, B ra u t-M u tter). T A M Ż E , 3 7 7 .
16 D ie leibn isch e M u ttersch a ft M arien s w a r ein g a n y persön lish es Privileg. A b e r
w ich tig e r n och u n d erhabener u n d G ru n d la g a ihrer leiblisch en M u tte rsc h a ft ist ihre p n eu m a tisch e M u ttersch aft. U n d diese te il sie m it d e r g a n y en Kirche; d en n d ie g a n y e Kirche ist B raut C hristi, ih m v e r lo b t u n d a n getrau t, n u r ih m y u eigen. D ie g a n y e K irche m uß, w en n sie d e m H e ila n d w irklisch an geh ört, ihn in sich g e sta lte n , sie m u ß w ahrhaft M u tte r C h rsti w erd en . T ä te sie es nich t, so w ä re sie ja n ic h t w a h re B raut. Seit den ä lte s te n Z e iten , sch on in d e m Schreiben d e r M ä r ty re r vo n L yon , h eißt d ah er die K irche Jungfrau M u tter. D ie g a n ze K irche sch a u t a lso a u f M aria als ihr V orbild hin . Von ih r lern t sie d ie jun fräu lisch e H in g a b e, sie m ü tterlisch e L ie b e. T A M Z E , 3 7 8 .
17 C . V A G G A G IN I, O r ie n ta m e n ti e p r o b le m i d i s p ir itu a lità litu r g ic a n e lla
letter a tu ra deg li u ltim i q u a r a n ta n n i, w: P ro b lem i e o rie n ta m e n ti d i sp iritu a lità m o n a stica , bib lica e liturgica, R om a 1 9 6 1 , 5 7 8 .
'8 T A M Ż E . IS T A M Ż E , 5 7 7 .
Mówiąc o odnowie liturgii należy wspomnieć Piusa XII, który promulgował dwie ważne encykliki: Mediator Dei (1947 r.) oraz Musicae sacrae disciplina (1955 r.), poświęconą muzyce kościelnej.
Z jego inicjatywy Congregatio rituum powołała specjalną komisję, która zajęła się przedstawianiem konkretnych propozycji dotyczących reform y liturgicznej. Owocam i pracy wspomnianej komisji była między innymi odnowa Wigilii Paschalnej oraz uproszczenie rubryk brewiarza i kalendarza (1955 r.)20.
2. Odnowa liturgiczna na Soborze Watykańskim II
Jednym z postulatów odnowy liturgicznej było uwypuklenie zbawczego dzieła Chrystusa celebrowanego podczas całego roku liturgicznego, zwrócenie większej niż do tej pory uwagi na tajemni cę Zm artw ychw stania Pańskiego celebrow aną każdej niedzieli, w sposób zaś szczególnie uroczysty w Niedzielę Wielkanocną. Nic więc dziwnego, że konstytucja soborowa o liturgii Sacrosanctum Concilium zauważa, że z biegiem roku Kościół odsłania całe miste rium Chrystusa, począwszy od Wcielenia i Narodzenia aż do Wnie bowstąpienia, do dnia Zesłania Ducha Świętego oraz oczekiwania bło gosławionej nadziei i przyjścia Pańskiego21.
Inną propozycją, przedstawioną podczas Soboru było, aby ob chodzonym podczas roku liturgicznego świętom nadać odpow ied nią hierarchię, która z jednej strony uwypuklałaby prymat Chrystu sa i Jego zbawczego dzieła, z drugiej zaś, ukazywałaby postać M at ki Najświętszej oraz innych świętych w tajemnicy Chrystusa22. Dla tego też kolejny numer wspomnianej soborowej konstytucji stwier dza, że obchodząc ten roczny cykl misteriów Chrystusa, Kościół święty ze szczególną miłością oddaje cześć Najściętszej Matce Bożej Maryi, która nierozerwalnym węzłem związana jest ze zbawczym dziełem swojego Syna2i. Ponieważ Vaticanum II rozważa Błogosławioną Maryję nie tylko w tajemnicy Chrystusa, lecz również w tajemnicy Kościoła, dlatego też wspomniana perspektywa została także p od kreślona w dokumencie o liturgii: w Maryi Kościół podziwia i w y sławia wspaniały owoc Odkupienia i jakby w przeczystym obrazie
20 G. PASQUALETTI, R iform a litu rgica, w: N u o v o D izio n a rio d i L itu rg ia , C in isello Balsam o 1 9 8 8 , 1 1 8 8 .
21 SO B Ó R W ATYKAŃSKI II, K onstytu cja o liturgii S a cro sa n ctu m C o n c iliu m ,
102.
22 T A M Ż E , 104. 23 T A M Ż E , 1 0 3 .
i z radością ogląda to, czym cały pragnie i spodziewa się być14. Jak można zauważyć, Kościół przyglądając się pokornej Służebnicy Pań skiej, odkrywa swoją misję, swoje przeznaczenie. Maryja staje się zapowiedzią rzeczywistości, które zrealizują się w całej swej pełni w Kościele.
Należy zauważyć, że o ile przedsoborowa mariologia opierała się na Bożym macierzyństwie Maryi, jako Jej tzw. primum princi pium , o tyle Sobór ukazał Błogosławioną Dziewicę w zbawczym dziele Chrystusa25. Wytyczona nowa perspektywa wpłynęła na miej sce Maryi w posoborowej liturgii.
Oprócz wspomnianego powyżej zagadnienia, Sobór poświęcił kilka kwestii problemowi kultu maryjnego. Kościół, podkreśla Kon stytucja o liturgii, oddaje cześć Najświętszej Maryi Pannie, ponieważ jest O na związana nierozerwalnym węzłem ze zbawczym dziełem swojego Syna26.
Natomiast Konstytucja o Kościele Lumen gentium zauważa, że cześć, jaką Kościół oddaje Najświętszej M aryi Pannie, nie tylko wynika z Jej uczestnictwa w zbawczym dziele Chrystusa, lecz rów nież jest konsekwencją Bożej łaski udzielonej Maryi, która wywyż szyła Ją ponad wszystkich ludzi i aniołów. Maryja, dzięki łasce Bo żej wywyższona po Synu ponad wszystkich aniołów i ludzi jako Naj świętsza Matka Boża, która uczestniczyła w tajemnicach Chrystusa, słusznie doznaje od Kościoła czci szczególnej17.
Charakteryzując nową liturgiczną perspektywę wytyczoną na Soborze Watykańskim II, nie sposób nie wspomnieć o kilku innych, niezwykle istotnych postulatach, które wpłynęły na kształt posobo rowej liturgii. Jednym z nich było głębsze zakorzenienie w Piśmie świętym. Ukazanie postaci Matki Pana w oparciu o teksty pewne, sprawdzone. Postulat ten zaważył na doborze czytań w posoboro wym lekcjonarzu.
Hasło powrotu do źródeł znalazło również swój wyraz w bo gatym wykorzystaniu pism Ojców Kościoła, pojawiających się w VIII rozdziale Lumen gentium, a także w zaleceniu, aby nabożeństwo do M atki Bożej opierało się na Piśmie świętym i na dziełach Ojców Ko ścioła, aby nie było ono li tylko czczym sentym entalizm em , aby w swoim zewnętrznym aspekcie nie gorszyło niekatolików2!i. Wspo
24 T A M Ż E .
« Por. T A M Ż E , 1 0 3 . « T A M Ż E .
27 S O B Ó R W A T Y K A Ń SK I II, K o n sty tu cja d o g m a ty c z n a o K o śc ie le L u m e n
g e n tiu m , 6 6 .
mniany postulat uwzględniania patrystycznych źródeł wpłynął na dobór i układ modlitw w posoborowym mszale.
Kolejnym postulatem wysuniętym przez Ojców soborowych był dialog ekumeniczny. W przypadku kultu maryjnego Konstytucja o Kościele Lumen genitum zalecała, aby katolicy pilnie wystrzegali się wszystkiego, cokolwiek w słowach lub czynach mogłoby braci odłą czonych lub jakichkolwiek innych ludzi wprowadzić w błąd co do prawdziwej nauki Kościoła19. Wspomniane ekumeniczne nastawienie wyrażone zostało w liturgii maryjnej nie tylko poprzez mocniejsze, bardziej wyraziste zaakcentowanie prymatu Chrystusa w celebrowa nym roku liturgicznym, lecz również w teologicznej reinterpretacji niektórych świąt maryjnych. Wspomnienie Matki Bożej z Lourdes, obchodzone 11 lutego, jest tego wymownym przykładem. O ile stary Mszał dnia 11 lutego notuje In apparitione В. Mariae Virginis imma culatae, o tyle w Mszale Pawła VI możemy znaleźć rubrykę Beatae Mariae Virginis de Lourdes. Jak można zauważyć, obiektem celebra cji przedsoborowego Mszału było objawienie maryjne, natomiast w nowej księdze liturgicznej tym obiektem jest postać Najświętszej Maryi Panny30.
Innym przykładem jest wspomnienie M atki Bożej Różańcowej. Jeden z tekstów formularza, zawarty w przedsoborowym Mszale, zawierał stwierdzenie, które jasno wskazywało, że czci się różaniec31. Nowy Mszał, nie mówi nic o różańcu jako takim, lecz podkreśla dzieło zbawcze Chrystusa, które się wyraża w Jego życiu ziemskim, w wielorakich tajemnicach, w których uczestniczyła również Jego M atka, M aryja32. Fundam entem celebrowanego wspom nienia są tajemnice zbawcze Chrystusa, które są kontemplowane przez m o dlących się chrześcijan w duchowej jedności z Maryją33.
3. Matka Boża w nowym kalendarzu liturgicznym
Uczestnicy Soboru Watykańskiego II poddali kalendarz liturgicz ny gruntownej odnowie. Wśród głównych propozycji zmian, nale ży podkreślić inicjatywę dotyczącą Schematu 93, rozpatrywanego 10 maja 1965 roku, zawiera on propozycję wprowadzenia święta ku czci
29 T A M Ż E .
30 M . A U G E , Le lin eee d i una rin n o va ta p ieta m ariana n ella riform a d e ll’A n n o
L itu rg ico , „M arian u m ” 4 1 ( 1 9 7 9 ) 2 7 6 .
31 „Rosarium celebramus”. Post com m u nio, w: Missale R om anu m , 1 9 5 6 (dalej: M R).
32 M . A U G E, L e lin ee d i una rin n o va ta p ie tà m a r ia n a ..., 2 7 5 .
B og us ła w K oc ha ni e w ic z O P
M aryi Bożej Rodzicielki. Jako datę postulowanej uroczystości za proponow ano dzień pierwszego stycznia34.
Reszta proponowanych zmian została zawarta w Schemacie 174, który przedstawiono Ojcom soborowym 1 sierpnia 1966 roku35. Postulował on, aby Zwiastowanie i Ofiarowanie Jezusa stały się świętami Pańskimi. Jako uroczystości poświęcone Matce Bożej po zostawałyby Niepokalane Poczęcie, Wniebowzięcie i wspomniane już Boże macierzyństwo Maryi. Wśród maryjnych świąt wymienione zostały Nawiedzenie i Narodzenie Maryi. Oprócz wspomnianych celebracji zaproponow ano pięć liturgicznych w spom nień N M P: Matki Bożej z Lourdes, Maryi Królowej, Matki Bożej z Góry Kar mel, M atki Bożej Bolesnej oraz M atki Bożej Różańcowej. Ojcowie soborowi zaakceptowali projekt zmian, z tym jednak zastrzeżeniem, aby w dniu, w którym obchodzono do tej pory wspomnienie M a ryi Królowej (31 maja), było obchodzone Nawiedzenie36.
Nowy kalendarz liturgiczny, promulgowany na mocy motu pro prio Mysterii paschalis 14 lutego 1969, jest krokiem naprzód w od- nowien kultu maryjnego, gdyż harmonizuje go z doktryną liturgicz ną i maryjną Soboru Watykańskiego II37. Jednym z celów jego od nowy było uwypuklenie wymiaru chrystologicznego celebracji ma ryjnych, z drugiej zaś, zharmonizowanie świąt ku czci Matki Bożej z rokiem liturgicznym 38. Układając nowy kalendarz starano się uwzględnić sugestie wyrażone przez Ojców soborowych co do kul tu maryjnego39.
Analiza obecności M atki Bożej w nowym kalendarzu liturgicz nym prowadzi do następujących wniosków:
A) Okres Adwentu, będący czasem przygotowania do obchodów uroczystości Bożego Narodzenia zawiera uroczystość Niepoka lanego Poczęcia, która, odczytana w świetle celebrow anego okresu liturgicznego, jeszcze wyraziściej podkreśla adwentowe przesłanie o przygotowaniu się na przyjście Zbawiciela. Godnym uwagi jest fakt, że postać Najświętszej Maryi Panny pojawia się
34 P. J O U N E L , L e feste d ella S an ta M adre d i D io nel calen dario ro m a n o , w: M essale
R o m a n o d e l V aticano II. O ra zio n a le e L ezio n a rio . Il m iste ro d i C risto , T orin o
1 9 8 1 , 6 5 .
35 T A M Z E . Por. A. D E P E D R O , L in e a s d o m in a n te s d e la litu r g ia m a ria n a
p ro v e n ien te s d e l Vaticano II, „Phase” 1 3 6 (1 9 8 3 ) 3 0 5 .
36 T A M Ż E . Por. A. D E P E D R O , L in eas d o m in a n te s ..., 3 0 5 -3 0 6 .
37 D . B E R T E T T O , L a M a d o n n a n el n u o v o ca len d a rio e n el n u o vo rito della M essa, w : Fons Vivus. M iscellan ea liturgica in m e m o ria d i E.M . V ism ara, Z u rich 1 9 7 1 , 3 9 4 ; por. P. J O U N E L , L e fe s te d e lla S a n ta M a d r e d i D io n e l c a le n d a r io
r o m a n o ..., 6 5 .
38 A. D E P E D R O , L in eas d o m in a n te s ..., 2 9 9 - 3 2 4 . 39 Por. LG 6 6 -6 7 .
wielokrotnie w formularzach mszalnych ostatnich dni Adwen tu40. Ukazanie roli Maryi w tajemnicy Wcielenia jeszcze bardziej podkreśla bliskość nadchodzących świąt Narodzenia Pańskiego41. Porównując obecność Błogosławionej Dziewicy w przedsoboro- wym i posoborow ym Mszale, należy zauważyć, że pierwszy z wymienionych wspomina Błogosławioną Dziewicę w okresie Adwentu zaledwie kilka razy42. Matka Pana pojawia się głów nie w tekstach biblijnych Iz 7, 14 i Łk 1, 2843.
Nieco więcej maryjnych odniesień znajduje się w adwentowej Mszy De Sancta Maria in Sabbato. Zarówno kolekta, jak i tekst modlitwy nad darami nawiązują do tajemnicy Bożego macierzyń stwa i trwałego dziewictwa Matki Chrystusa44.
B) Przyglądając się okresowi Bożego Narodzenia należy zauważyć, że Mszał Pawła VI zawiera uroczystość Świętej Bożej Rodzicielki, którą wprowadzono w miejsce święta In Circumcisione D om i ni. Decyzja o ustanowieniu nowej celebracji ku czci Błogosła wionej Dziewicy miała na celu przypomnienie roli, jaką M ary ja spełniła w tajemnicy Bożego Narodzenia, dzięki której zasłu żyliśmy przyjąć sprawcę Życia45. Warto zauważyć, że modlitwa
40 C o llecta , d ie 19 d ecem b ris. M R (1 9 7 5 ) 1 4 4 ; C o llecta , d ie 2 0 d ecem b ris. M R ( 1 9 7 5 ) 1 4 5 ; A n tip h o n a ad c o m m u n io n e m , d ie 2 0 d e c e m b r is. T A M Z E ; A n tip h o n a ad c o m m u n io n e m , d ie 2 1 decem bris. M R (1 9 7 5 ) 1 4 6 ; A n tip h o n a ad c o m m u n io n e m , 2 2 decem b ris. M R (1 9 7 5 ) 1 4 7 ; C o llecta , die 2 3 decem b ris. M R (1 9 7 5 ) 1 4 8 .
41 F. B R O VELLI, L a m e m o ria d t M aria nel M essale R o m a n o , w: M essale R o m a n o
d e l V aticano 11, T orin o 1 9 8 1 , 1 6 4 -1 6 5 .
42 D eus, q u i d e be a ta e M ariae Virgini u tero Verbum tu u m , A n gelo n u n tia n te, carn em
su scipere vo lu isti: p ra e sta su p p licib u s tuis; ut, q u i vere e a m G e n itric e m D e i c re d im u s, eju s a p u d te in ter ce ss io n ib u s a d ju v e m u r . O r a tio , O r a tio n e s p ro
d iversitate tem p o ru m . M R 3 ; ln m e n tib u s n ostris q u aesu m u s, D o m in e , verae
fid ei sacram en ta c on firm a: u t q u i co n c ep tu m de Virgine D e u m v eru m et h o m in em co n fitem u r: p e r eju s salu tifera e resu rrectionis p o te n tia m a d a e te rn a m m erea m u r p erven ire la e titia m . Secreta. T A M Z E .
43 Ecce Virgo c o n cip iet, e t p a rie t filiu m : e t vo c a b itu r n o m en eju s E m m a n u e l (Iz 7 , 1 4 ), C o m m u n io , feria IV quatuor tem p oru m A dventus. M R 6; A ve M aria, gratia
plen a, D o m itiu s tec u m ; b en e d icta tu in m u lieribu s (Łk 1, 2 8 ), O fferto riu m ,
D o m in ica IV A d ven tu s. M R 11.
44 D eus, qu i d e b ea ta e M ariae Virginis u tero Verbum tu u m A ngelo n u n tia n te, carn em
su scip ere v o lu is ti: p ra e sta su p p lic ib u s tu i; ut, q u i vere e a m G e n itric e m D e i credim u s, eju s a p u d /<■ in tercessio n ib u s a d ju v em u r. O ra tio , M issa d e sancta
M aria in Sabbato. M R 3 4 ; In m e n tib u s n ostris, q u a esu m u s, D o m in e , verae
fid e i s a c ra m e n ta c o n fir m a : u t, q u i c o n c e p tu m d e V irgine D e u m v e r u m e t h o m in em c o n fite m u r; p e r eju s salu tiferae resu rrectionis p o te n tia m , a d a etern a m m erea m u r perven ire la e titia m . Secreta. M R 3 5 .
po kom unii, figurująca w nowym Mszale, jest wierną kopią modlitwy nad darami zawartej w przedsoborowym Mszale46. C) Formularz uroczystości Zwiastowania Najświętszej Maryi Pan
nie w przedsoborowej liturgii zawierał kilka akcentów maryj nych: modlitwa nad darami została oparta na tekście Pozdro wienia Anielskiego47, natomiast kolekta, wspominając tajemni cę Wcielenia, podkreślała zarówno Boże macierzyństwo, jak i Jej wstawienniczą rolę48. Tekst modlitwy na komunię opierał się zaś na Izajaszowym proroctwie49.
Uroczystość, obchodzona w dniu 25 marca, po Soborze Waty kańskim II uległa pewnym modyfikacjom50. Współczesne teksty formularza Mszy koncentrują się na chrystologicznym wymia rze celebracji tajemnicy Wcielenia, która dokonała się w dzie wiczym łonie Maryi. W nowym Mszale znajdziemy więcej ak centów maryjnych: oprócz kolekty i modlitwy nad darami, także przeznaczona na tę uroczystość prefacja wspomina Matkę Chry stusa51. Nie dziwi zatem, że współczesna nazwa uroczystości brzmi: Zwiastowanie Pańskie.
D) Podobnym przeobrażeniom uległo święto In Purificatione B.M Virginis, obchodzone 2 lutego. Pomimo maryjnego charakteru przedsoborowej celebracji, wzmiankę o Matce Bożej odnajdzie my jedynie w postcommunio, gdzie akcentuje się Jej wstawien
46 In m e n tib u s nostris, quaesu m u s, D o m in e , verae fid e i sacram en ta con firm a, u t
q u i c o n c e p tu m d e V irgine D e u m v e r u m e t h o m in e m c o n fite m u r, p e r eiu s sa lu tifera e resurrectionis p o e n tia m , a d a e te rn a m m erea m u r p erven ire la etitia m .
S ecreta, In A n n u n tia tio n e B.M .V. M R 4 3 5 ; por. Post c o m m u n io n e m . M R (1 9 7 5 r.) 5 3 9 .
47 O fferto riu m Łk 1, 28 et 4 2 .
48 D eus, q u i d e b ea ta e M ariae Virginis u tero Verbum tu u m , A n gelo n u n tia n te carnem
su sc ip e re v o lu is ti: p ra e sta su p p lic ib u s tu is; u t q u i vere ea m G e n itrice m D e i credim us, eju s a p u d te in tercession ibu s a d ju v e m u r. O ra tio , In A n n u n tia tio n e
B.M .V. M R 4 3 4 .
49 E cce virg o c o n c ip it e t p a rie t F ilium , e t v o c a b itu r n o m en eius E m m a n u el (Iz 7,
14). A n tip h o n a ad c o m m u n io n em . M R 4 3 5 .
50 F. BROVF.LLI, L a m em o ria d i M a r ia ..., 1 7 0 .
51 D eu s, q u i V erbum tu u m in u te ro Virginis M ariae v e r ita te m c arn is h u m a n a e
su sciperae v o lu isti, concede, qu aesu m u s, u t, q u i R ed em p to re m n o stru m D e u m e t h o m in e m con fitem u r, ipsius e tia m d iv in a e n atu rae m erea m u r esse co n so rte s.
In, C o llec ta , A n n u n tia tio n e D o m in i. M R (1 9 7 5 ) 5 3 8 ; In m e n tib u s n ostris,
q u a esu m u s, D o m in e , verae fid ei sa cra m en ta co n firm a , ut, qu i c o n c ep tu m d e Virgine D e u m veru m e t h o m in e m con fitem u r, p e r eiu s salutiferae eesurrection is p o te n tia m , a d a e te rn a m m erea m u r p erven ire la e titia m . Post co m m u n io n em .
M R ( 1 9 7 5 ) 5 3 9 ; (C hristu m ) in te r h o m in e s e t p r o p te r h o m in e s n a scitu ru m
S p iritu s S a n cti o b u m b ra tio n e v irtu te , a c a elesti n u n tio Virgo fid e n te r a u d iv it e t im m a c u la tis visceribus a m a n te r p o r ta v it, u t e t p ro m issio n es filiis Israel perficeret veritas, e t g e n tiu m e x p ecta tio p a te ret in effabiliter a d im p le n d a . Prefatio. T A M Z E .
niczą rolę52. Posoborowy Mszał, z racji chrystologicznego cha rakteru święta Ofiarowania Pańskiego, nie ma wyraźnych akcen tów mariologicznych.
E) Aby w czasie Wielkiego Postu Kościół mógł skoncentrować się na przygotowaniu do obchodów Paschy, wspomnienie Siedmiu Boleści Matki Najświętszej, obchodzone w przedsoborowej litur gii in feria VI post Dominicam Passionis53, zostało przeniesione na dzień 15 września, dzień po celebracji święta Podwyższenia Krzyża, aby w ten sposób podkreślić zjednoczenie Matki z Ofiarą dokonaną przez Jej Syna.
Analiza przedsoborowych tekstów formularza ukazuje, że cho ciaż znajdziemy w nich wzmianki o przeszyciu ducha Maryi przez miecz boleści, to jednak nie zawierają one ani jednej wzmianki o uczestnictwie Maryi w męce Chrystusa54. N aw et modlitwa na komunię, chociaż odnosi się do obecności Maryi na Kalwarii, nie ukazuje Jej zjednoczenia z cierpiącym Zbawi cielem55. Dlatego też wspomniane teksty mszalne zostały zmie nione, tak że w nowym Mszale podkreśla się zarówno uczestnic two Maryi, jak i Kościoła w tajemnicy Chrystusowego Krzyża56. F) Perspektywa chrystologiczna charakteryzuje dwa kolejne świę ta. Święto Narodzenia Najświętszej Maryi Panny, obchodzone 8 września, przybliża nam narodzenie Zbawiciela57, natomiast w święto Nawiedzenia M atki Najświętszej (31 maja) Kościół czci
52 Q u a esu m u s, D o m in e D eu s noster: u t sacrosan cta m ysteria, qu ae p ro reparationis
n o s tr a e m u n im u n e c o n tu lis ti, in te r c e d e n te b e a ta M aria s e m p e r Virgine, e t praesens n o b is rem ed iu m esse facias, e t fu tu ru m . P ostco m m u n io . M R 4 1 1 .
53 S ep tem d o lo ru m B.M.V. M R 4 3 8 - 4 4 0 .
54 D eu s, in cu jus passione, secu n d u m S im eo n is p ro p h etia m , du lcissim a m a n im a m
g lo rio sa e Virginis e t M a tris M ariae d o lo ris gla d iu s p e rtra n sivit: co n ced e p ro p itiu s, u t, q u i d o lo r e s eju s v e n e r a n d o re c o lim u s, p a ss io n is tu a e e ffe c tu m fe lic e m co n seq u a m u r. O ratio, die 15 Septem ris, Sep tem D o lo r u m B .M . V irginis. M R
5 7 2 ; O f f e r im u s t ib i p r a e c e s e t h o s tia s , D o m in e Jesu C h r is te , h u m ilite r
su p p lic a n te: ut, q u i Transfixionem d u lc is sim i sp iritu s b ea ta e M ariae M a tris tu a e p r a e c ib u s recen sem u s, su o , s u o r u m q u e su b C ru ce S a n c to ru m c o n s o r tiu m m u ltip lic a to p iis im o in te r v e n tu , m e r itis m o r tis tu a e , m e r itu m c u m b e a tis h a b ea m u s. Secreta. M R 5 7 3 ; Sacrificia, q u a e su m psim u s, D o m in e Jesu C hriste, T ransfixion em M a tris tu a e e t Virginis d e v o te celebran tes: n o b is im p e tre n t a p u d c le m e n tia m tu a m o m n is bo n is sa lu ta ris e ffectu m . P ostcom m u n io. M R 5 7 4 .
55 Felices sensus bea ta e M ariae Virginis, q u i sin e m o r te m eru eru n t m a r ty r ii p a lm a m
su b C ru ce D o m in i. C o m m u n io . T A M Z E .
56 In ven era tio n e b ea ta e M ariae Virginis ex h ib ita s, q u a m , sta n te m iu xta cru cem
Iesu, c le m en te r n o b is M a trem p iis sim a m p ro v id is ti. Super o b lata, Beatae M ariae
P erd olen tis. M R (1 9 7 5 ) 6 1 1 ; da E cclesiae tuae, u t C h risti p a ssion is cu m ipsa
co n so r s e ffe c ta , e iu sd e m re su rre c tio n is p a r tic e p s esse m e r e a tu r ”. C o lle c ta .
T A M Ż E . Por. F. BROVELLI, L a m e m o ria d i M a r ia ..., 1 7 6 .
Maryję noszącą w swoim łonie Zbawiciela58. O ile modlitwy zawarte w starym formularzu święta, obchodzonego przed So borem w dniu 2 lipca, odnoszą się do dziewiczego macierzyństwa Maryi59, o tyle modlitwy zawarte w nowym Mszale podkreślają wizytę Maryi w domu Elżbiety oraz Jej modlitwę uwielbienia60. G) Przedsoborowy Mszał w kolekcie na uroczystość Wniebowzię
cia Najświętszej Maryi Panny przytacza fragment definicji do gmatycznej promulgowanej w konstytucji M unificentissimus Deus, która podkreśla przywileje Maryi, znajdujące się u pod staw wniebowzięcia: niepokalane poczęcie, Boże macierzyństwo, dziewictwo Maryi61. Misja Maryi, ukazana w pozostałych tek stach modlitw (secreta, postcommunio), została zredukowana do wyjednywania Ludowi Bożemu niezbędnych łask62.
H) Obchodzone 21 listopada wspomnienie Przedstawienia Maryi w Świątyni nie zawierało w przedsoborowym Mszale jakichś oryginalnych wątków maryjnych. Kolekta zdawała się podkre ślać wydarzenie przedstawienia Maryi w Świątyni Jerozolim skiej63, natomiast modlitwa nad darami i postcom munio były prośbami o udzielenie łaski za wstawiennictwem M atki N aj świętszej64. Posoborowy Mszał zawiera nową kolektę, w której nie ma wzmianki o Przedstawieniu Maryi w Świątyni65.
« Por. M C 7.
59 B eata es, Virgo M aria, q u a e o m n iu m p o r ta s ti C reatorem : gen u isti, q u i te fecit, e t in a e tern u m p e rm a n es v irg o . O fferto riu m , In V isitation e B.M .V . M R 5 0 5 ; U n igen iti tu i D o m in e , n o b is su ccu rrat h u m an itas: u t q u i n a tu s d e Virgine m a tris in teg rita tem n on m in u it, se d sa cra vit; in V isitation is eju s so lem n iis, n o stris nos p ia cu lis exuens, o b la tio n e m n o stra m tib i fa cia t a c c e p ta m Jesus C h ristu s S a lv a to r n oster. Secreta. T A M Ż E .
60 O m n ip o te n s , se m p ite rn a e D eu s, q u i b e a ta m V irginem M a ria m F iliu m tu u m
g e sta n tem , a d v isita n d a m E lisa b eth inspirasti, praesta, q u aesu m u s, ut, a ffla n ti S p iritu i obseq u en tes, c u m ipsa te s e m p e r m agn ificare p o ssim u s. C o llec ta , In
V isitation e Beatae M ariae V irginis. M R (1 9 7 5 ) 5 5 4 .
61 O m n ip o te n s se m p ite rn e D eu s, q u i Im m a c u la ta m V irginem M a ria m , Filii tu i
G e n itr ic e m , c o r p o r e e t a n im a a d c a e le s te m g lo r ia m a s s u m p s is ti: c o n c e d e qu aesu m u s; u t a d su pern a se m p e r in te n ti, ipsius g liriae m erea m u r esse c o n so rtes.
O ra tio , In A ssu m p tio n e B eatae M ariae V irginis. M R 5 4 9 . Tą sam ą k o lek tę przytacza p o s o b o r o w y M szał: M R (1 9 7 5 ) 5 9 6 .
62 A scen d a t a d te, D o m in e , n o stra e d e v o tio n is o b la tio , e t B ea tissim a Virgine M aria
in ca elu m a ssu m p ta in terced en te, co rd a nostra, c a rita tis igne succensa, a d te ju g ite r a d sp ire n t. Secreta. M R 5 5 0 ; S u m p tis, D o m in e , sa lu ta rib u s sacram en tis, d a q u a esu m u s, u t m er itis e t in tercessio n e B ea ta e M ariae V irginis in c a elu m a ssu m p ta e, a d resu rectionis g lo ria m p erd u ca m u r. P o stco m m u n io . T A M Z E .
63 D eu s, q u i b e a ta m M aria se m p er Virginem , S p iritu s S a n cti h a b ita cu lu m , h odiern a
d ie in te m p lo pra esen ta ri v o lu isti: pra esta quaesu m u s; ut, eju s in tercession e, in te m p lo g lo ria e tu a e p ra e se n ta ri m erea m u r. O ra tio , In P ra ese n ta tio n e B .M .
V irginis. M R 6 2 7 .
64 Tua D o m in e p ro p itia tio n e , e t b e a ta e M ariae se m p er Virginis in tercession e, a d
I) Przyglądając się formularzowi o Niepokalanym Poczęciu NMP zawartym w przedsoborowym Mszale, zauważymy zarysowane główne tematy maryjnego święta: Maryja została zachowana od grzechu Ewy, aby mogła być przygotowana jako godne miesz kanie dla swego Syna66. Ponadto podkreślono wstawienniczą rolę Maryi67 oraz to, że udzielona przez Boga łaska oczyszcza Kościół od zmazy win68. Formularz posoborowy przejął istniejące już modlitwy, dodając nową prefację na N iepokalane Poczęcie. Bogaty treściowo formularz podkreśla nowe aspekty przywile ju udzielonego Maryi: pełnia łaski Maryi, Błogosławiona Dzie wica figura i zapowiedź Kościoła, Oblubiennica Chrystusa wolna od jakiejkolwiek zmazy, wzór świętości69.
4. Teologiczna ikona Maryi zawarta w Mszale Pawia VI
Przedsoborowy Mszał ukazywał statyczny obraz Maryi, która przebywając w niebieskiej chwale, wstawiała się za Ludem Bożym. W form ularzach m odlitew nych dom inow ał schem at, w którym modlący się Kościół zwracał się do Boga o łaskę wybawienia,
uwol-p a c em . Secreta, die 21 N o v em b ris, In P raesen tation e B.M .V, T A M Z E , 6 2 7 ; S u m p tis D o m in e , sa lu tis n ostrae su bsidiis: da, qu a esu m u s b ea ta e M ariae se m p er Virginis p a tro cin iis n o s ubiqu ae pro teg i; in cu ju s ven era tio n e haec tu a e o b tu lim u s m a je s ta ti. P o stco m m u n io , In N a tiv ita te B .M .V ., T A M Ż E , 6 2 8 .
65 S a n c tiss im a e v e n e r a n tib u s Virginis M a ria e m e m o r ia m g lo rio sa ip siu s n o b is,
qu aesu m u s, D o m in e , intercession e con cede, u t d e p le n itu d in e g ra tia e tu a e nos q u o q u e m erea m u r accipere. C o llecta , In P raesen tation e B eatae M ariae V irginis,
w : M issale R o m a n u m , 1 9 7 5 , 6 4 4 .
66 D eus, q u i p e r im m a cu la ta m Virginis C o n cep tio n em dignu m Filio tu o habitacu lu m p ra ep a ra sti: q u aesu m u s; u t qu i e x m o r te e ju sd e m Filii tu i p raevisa, ea m a b o m n i la b e p raeservasti, nos quoqu e m u n d o s eju s in tercession e a d te perven ire c o n c ed a s. O ra tio , d ie 8 d ecem b ris, In C o n c e p tio n e Im m acu lata B. M ariae
V irgin is. M R 3 8 4 . K olekta zaw arta w p o s o b o r o w y m m szale jest identyczna: M R (1 9 7 5 ) 6 5 3 .
67 S a lu te re m h o s tia m , q u a m in s o le m n ita te im m a c u la ta e C o n c e p tio n is b ea ta e
Virginis M ariae tib i, D o m in e , offerim us, su scipe e t praesta: ut, sicu t illa m tua g ra tia p ra e v en ie n te a b o m n i labe im m u n em p ro fiterem u r: ita eju s intercession e a cu lp is o m n ib u s liberem u r. Secreta, d ie 8 decem b ris. M R 3 8 5 . W ym ien ion a
m o d litw a znajduje się r ó w n ie ż w M szale p o so b o r o w y m : M R (1 9 7 5 ) 6 5 3 . 68 U t, sicu t illa m tu a g ratia p ra even ie n te a b o m n i la b e im m u n e m p rofiterem u r:
ita ejus intercession e a cu lp is o m n ib u s liberem u r. Secreta, d ie 8 decem b ris. M R
3 8 5 .
69 Q u i b e a tissim a m Virginem M ariam a b o m n i originalis cu lp a e la b e praeservasti,
u t in ea, g ratiae tu ae p len itu d in e d ita ta , dign am Filio tu o G en etricem praeparares, e t S pon sae eius Ecclesiae sine ruga vel m acu la fo rm o sa e signares e xordiu m . Filium e n im erat purissim a Vtrgo datura, q u i crim ina nostra Agnus inn ocensaboleret; e t ip sa m p ra e o m n ib u s tu o p o p u lo d isp o n eb a s a d v o c a ta m g ra tia e e t sa n ctita tis ex em p la r. P refatio, In C o n ce p tio n e Im m aculata B .M .V M R (1 9 7 5 ) 6 5 4 .
nienia za przyczyną Błogosławionej Dziewicy. Wymienione formu larze maryjnych Mszy nie zawierają żadnych odniesień do wydarzeń z historii zbawienia.
N ow y Mszał prezentuje pod tym względem wielką zmianę. O bok dominującej perspektywy historiozbawczej, Maryja jest uka zana w tajemnicy Chrystusa i Kościoła. W takiej perspektywie zo stało przedstawione niepokalane poczęcie Maryi. M aryja została zachowana od skazy grzechu pierworodnego, obdarowana pełnią łaski, aby stać się godnym mieszkaniem Słowa Wcielonego70. N ie pokalanie Poczęta, stała się jednocześnie typem Kościoła, Oblubien- nicy bez skazy71, lecz również advocata gratiae i sanctitatis exemplar71. Wierni, spoglądając na Niepokalaną Matkę, dostrzegają swoją grzesz ność, dlatego proszą Boga, aby za przyczyną Błogosławionej Dzie wicy zostali uwolnieni od wszelkich win73.
Zasadnicza część euchologicznych tekstów koncentruje się w o kół wydarzenia Wcielenia, zaznaczając aktywną partycypację Maryi w tejże tajemnicy. Duch Święty napełnił swoją mocą łono Błogosła wionej Dziewicy74. Słowo Boże, przyjmując ciało z Dziewicy Maryi, zamieszkało pomiędzy nami75, Ona sama natomiast stała się miesz kaniem Bóstwa76. Słowo, rodząc się z Maryi Dziewcy, nie umniej szyło Jej integralności, lecz ją uświęciło77. Maryja, pozostając dzie wicą, staje się matką78. Będąc M atką Głowy Mistycznego Ciała, staje się także M atką Kościoła79.
70 D e u s q u i im m a c u la ta m Virginis C o n c e p tio n e m dign u m Filio tu o h a b ita cu lu m
p ra ep a ra sti. C o llecta , S ollem n itas In C o n c e p tio n e Im m aculata B eatae M ariae
V irginis. M R (1 9 7 5 ) 6 5 3 .
71 E t S p on sae eius E cclesiae sin e ruga v e l m a cu la fo rm o sa e signares e x o rd iu m . P refatio, In C o n ce p tio n e Im m acu latae B eatae M ariae V irginis. M R (1 9 7 5 ) 6 5 4 .
72 P refatio, In C o n c e p tio n e Im m aculata. T A M Ż E .
73 U t sic u t illa m tu a g ratia p ra even ien te a b o m n i la b e p ro fitem u r im m u n em , ita ,
eiu s intercession e, a cu lp is o m n ib u s lib erem u r. Super oblata, In C o n c e p tio n e
Im m aculata Beatae M ariae V irginis. M R (1 9 7 5 ) 6 5 3 .
74 S p iritu s [...] Q u i b e a ta e M a ria e viscera su a v ir tu te r e p le v it. Su per o b la ta , D o m in ic a IV A d ven tus. M R (1 9 7 5 ) 1 3 2 .
75 V erbum , q u o d e x Virgine M aria d ig n a tu m e s t caro fieri e t h abitare in n o b is. C o llec ta , d ie 2 3 decem b ris. M R (1 9 7 5 ) 1 4 8 .
76 D eu s, cu iu s ineffabile Verbum, A n gelo n u n tia n te Virgo im m a c u la ta su scepit, et,
d o m u s d iv in ita tis effecta. C o llecta , die 2 0 decem b ris. M R (1 9 7 5 ) 1 4 5 .
77 Q u i n atu s e st d e Virgine M atrsi, in teg rita te m n on m in u it sed sa c ra vit. Super o b la ta , In N ativitate Beatae M ariae V irgin is. M R (1 9 7 5 ) 6 0 7 .
78 Q u i b e a ta m se m p e r Virginem M a ria m Filii tu i G en etrice m e t E cclesiae M a tre m
p ro fiter i g lo ria m u r. S o llem n itas San ctae D e i G en etricis M ariae. M R (1 9 7 5 )
1 6 2 .
79 U t a d v ita m n o b is p ro ficia n t s e m p ite rn a m , q u i b e a ta m se m p er Virginem M ariam
Filii tu i G en etricem et E cclesiae M a trem p ro fiteri gloriam u r. Post c o m m u n io n em ,
Kościół, celebrując tajemnicę Nawiedzenia Maryi Panny, prosi Boga, aby wraz z Nią mógł zawsze Go wielbić80. Maryja staje się dla Kościoła wzorem, dlatego Lud Boży, naśladując M atkę Pana wiel biącą Go za wielkie rzeczy, które Jej uczynił, prosi Boga, ut corda nostra, Spiritus Sancti irradiata, exemplo beatae Virginis Mariae, tua semper valeant perquirere et con servari.
Maryja, stojąc pod Krzyżem, łączyła się z męką swojego Syna82, który powierzył Ją Kościołowi jako M atkę83. Kościół, spoglądając na cierpiącą pod Krzyżem Matkę, odkrywa w Niej swój wzór i obraz: jest powołany do mężnego znoszenia wszelkich przeciwności, ofia rując je Chrystusowi84.
Analiza formularza na Wniebowzięcie ukazuje, że tekst kolekty wykorzystuje cytat z Munificentissimus Deus: qui immaculatam Vir ginem Mariam, Filii tui Genetricem, corpore et anima ad caelestem gloriam a ssu m p sisti. Prefacja pełniej przedstawia tajemnicę W nie bowzięcia. M aryja stała się początkiem i obrazem uwielbionego Kościoła, znakiem niezawodnej nadziei dla pielgrzymującego Ludu Bożego86. Przebywając w niebieskiej chwale, nieustannie wstawia się za nami, abyśmy mogli dojść do niebieskiej chwały87. Jest Ona po dziwiana ze względu na swą świętość: jest wzorem cnót, wśród któ rych szczególnie jaśnieją Jej pokora88 i miłość89.
Jak można zauważyć, nowe teksty mszalne, realizując wskaza nia Soboru Watykańskiego II, przedstawiają Maryję w tajemnicy Chrystusa i Kościoła. Pomimo wyraźnej tendencji, aby ukazywać
80 Praesta quaesum us, ut, afflanti Spiritui obsequentes, cu m ipsa te sem per magnificare
p o ssim u s. C o llecta , In V isita tio n e B eatae M ariae V irginis. M R (1 9 7 5 ) 5 5 4 .
81 Super oblata, C o m m u n e Beatae M ariae V irginis, T em pore N a ta lis. M R (1 9 7 5 ) 6 7 4 .
82 D eu s q u i F ilio tu o in cru ce e x a lta to c o m p a tie n te m M a tre m a sta re v o lu is ti. C o llecta , Beatae M ariae V irginis P erdolen tis. M R (1 9 7 5 ) 6 1 1 .
83 Q u a m s ta n te m iu xta crucem lesu , c le m e n te r n obis M a trem p iis sim a m p ro v id is ti. Super ob lata, B eatae M ariae V irginis P erdolen tis. T A M Ż E .
84 U t c o m p a ssio n e m b e a ta e M a ria e Virginis recolen te, ea in n o b is p ro E cclesia
a d im p le a m u s , q u a e d e su n t C h rist p a ss io n u m . P ost c o m m u n io n e m , B eatae
M ariae V irginis P erdolen tis. T A M Z E .
85 C o lle c ta , In A s su m p tio n e B ea ta e M a ria e V irg in is. M R ( 1 9 7 5 ) 5 9 6 . Por. K onstytucja A p o sto lsk a M u n ificen tissim u s D eus (1 X I 1 9 5 0 ). DS 3 9 0 3 . 86 Q u o n ia m a d caelos h odie Virgo D eipara est assum pta, Ecclesiae tuae consu m m an dae
in itiu m e t im ago, a c p o p u lo p eregrin an ti c e rta e spei e t so la cii d o c u m e n tu m .
Prefatio, In A ssu m p tio n e B eatae M ariae V irginis. M R (1 9 7 5 ) 5 9 7 .
87 Ut, intercession e b ea ta e M ariae Virginis in caelu m a ssu m p ta e, a d resurrectionis
g lo ria m p e rd u c a m u r. P ost c o m m u n io n e m , In A ssu m p tio n e B eatae M ariae
V irginis. M R (1 9 7 5 ) 5 9 7 .
88 D eus, qu i B ea ta m Virginem M ariam , eius h u m ilita te m respiciens. C o llec ta , In A ssu m p tion e B eatae M ariae V irgin is, A d M issam in V iglia. M R (1 9 7 5 ) 5 9 5 . 89 S icu t b ea tissim a e U n igen iti tu i M a tris h a b u isti a c ce p ta b ilem c a rita te m . Super
Maryję w perspektywie historiozbawczej, należy zauważyć, że nie wszystkie teksty realizują powyższe wskazania. W posoborowym Mszale znajdziemy również takie, które podkreślają jedynie wsta wiennictwo M aryi90.
5.
Źródła Mszału Rzymskiego
Soborowe zalecenia wiązały się również z hasłem powrotu do źródeł. Chodziło o to, aby cześć, jaką Kościół oddaje Matce Pana, opierał na solidnych podstawach.
Propozycja pow rotu do patrystycznej tradycji znalazła swoje odzwierciedlenie w doborze tekstów niektórych modlitw na czas Adwentu. Ważnym źródłem stal się Rotulus z Rawenny, dokument, którego pochodzenie osadza się w przedziale czasowym V-VTI wie ku, zawierający serię modlitw odnoszącą się do tajemnicy Wcielenia. Wymienione modlitwy stały się źródłem inspiracji dla tekstów m o dlitw Mszy adwentowych, przeznaczonych w nowym mszale na 17, 19, 20 i 23 grudnia91.
1919 MISSALE ROMANUM92 ROTULUS Z RAWENNY, n. 136293
Deus, humanae conditor et re dem ptor naturae, qui Verbum tuum in utero perpetuae virgini tatis carnem assumere voluisti, respice propitius ad preces no stras, ut Unigenitus tuus nostra humanae suscepta, nos divino suo consortio sociare dignetur.
Deus, humanae conditor et re demptor naturae, qui Verbumm tuum in utero perpetuuae uirgi- nitatis carnem adsumere uoluisti; respice propitius ad paeces no stras, ut unigeniti tui natiuitate suscepta, ipsius aetiam redemp toris mereamur diuino consortio sociari.
90 E t g lo rio sa b e a ta e M ariae s e m p e r Virginis in tercessio n e, a p ra e se n ti lib era ri
tristitia e t a etern a perfru i la etitia . C o llec ta , C o m m u n e Beatae M ariae V irginis.
M R ( 1 9 7 5 ) 6 7 0 ; G en e tricis F ilii tu i D o m in i n o s tr i in tercessio n e sa lv e m u r . T A M Z E ; q u i sa n c ta e D e i G e n e tricis m e m o r ia m a g im u s, in terce ssio n is eiu s
a u x ilio a n ostris in iq u ita tib u s resu rgam us. C o llecta 2 . M R (1 9 7 5 ) 6 7 1 ; co n ced e p r o p itiu s , ut, e iu sd e m Virginis in tercessio n e, tu a e g lo ria e te m p lu m in v en iri m erea m u r. C o llecta , Im m aculati C ord is beatae M ariae V irginis. M R (1 9 7 5 )
5 5 5 ; u t incercessione beatae M ariae Virginis in caelum assu m ptae, a d resurrectionis
g lo r ia m p e rd u c a m u r . P ost c o m m u n o n e m , In A s su m p tio n e B eatae M a ria e
V irginis. M R (1 9 7 5 ) 5 9 7 .
91 Por. F. BR O VELLI, L a m em o ria d i M a r ia ..., 165. 92 C o llecta , d ie 17 decem b ris. M R (1 9 7 5 ) 1 4 2 .
93 S a cra m en ta riu m veron en se, red. L.C . M O H L B E R G (= R er u m E cclesiaticoru m D o c u m e n ta . Series M aior. F ontes I), H erder, R om a 1 9 5 6 , 1 7 6 .
1919 MISS ALE ROMANUM94 ROTULUS Z RAWENNY, n . 133395
Deus, qui splendorem gloriae tuae per sacrae Virginis partum m undo dignatus es revelare, tri bue quaesumus, ut tantae incar nationis mysterium et fidei inte gritate colamus, et devoto sem per obsequio frequentemus.
Deus, qui splendorem gloriae tuae per sacrae uterum virginis in mundi fine in.... dignatus es reve lare, quatenus densis errorum te nebris effugatis, veritas fulgeat perpetuae claritatis; tribue, qu aesumus, ut tantae incarnationis mysterium humiles famuli et fidei integritate colamus, et devoto semper obsequio fraequentemus.
1919 MISSALE ROMANUM96 ROTULUS Z RAWENNY, n. 135597
O mnipotens sempiterne Deus, nativitatem Filii tui secundum carnem propinquare cernentes, quaesum us, u t nobis indignis famulis tuis misericordiam pra estet Verbum, quod ex Virgine Maria dignatus est caro fieri et habitare in nobis.
O m nipotens sempiterne Deus nativitatem Christi filii tui secun dum carnem propinquare cer nentes, quaesumus, ut nobis in dignis famulis misericoridam pre- stet ipse, qui pro nobis dignatus est ingredi utero sanctae uirginis, ut uerbum caro fieret et habita ret in nobis.
919 MISSALE ROMANUM98 ROTULUS Z RAWENNY, n . 1361"
Deus, cuius ineffabile Verbum, Angelo nuntiante, Virgo im m a culata suscepit, et, domus divi nitatis effecta, Sancti Spiritus luce repletur, quaesumus, ut nos, eius exem plo, vo lu n ta ti tuae humiliter adhaerere valeamus.
Deus, aeterna maiestas, cuius in effabile verbum angelo deferente uirginitas inmaculata suscepit et, domicilium deitatis effecta, sanc ti spiritus luce repletur; quaesu mus, ut fidelem populum ipsa suis orationibus protegat, quae deum et hominem sacris castisque uisce- ribus meruit baiulare.
94 C o llec ta , d ie 19 decem b ris. M R (1 9 7 5 ) 1 4 4 .
95 S a cra m en ta riu m vero n en se...
96 C o llecta , d ie 2 3 decem b ris. M R (1 9 7 5 ) 1 4 8 . 97 S acram en tariu m v e r o n e n s e ..., 1 7 6 .
98 C o llec ta , die 2 0 decem b ris. M R (1 9 7 5 ) 1 4 5 .
Patrystyczne wątki możemy zaobserwować również w kolekcie Mszy na Zwiastowanie Pańskie. Fragment listu papieża Leona Wiel kiego, wyjaśniający tajemnicę Wcielonego Słowa, ubogacił wymie nioną modlitwę w nowym Mszale100.
1919 MISSALE ROMANUM101 LIST 123 ŚW LEONA WIELKIEGO102
Deus, qui Verbum tuum in ute ro Virginis Mariae veritatem car nis humanae suscipere voluisti, concede, quaesumus, ut, qui Re dem ptorem nostrum Deum et h o m in e m confitem ur, ipsius etiam divinae m eream ur esse consortes.
Fides catholica sicut damnat Ne- storium... ita damnat etiam Eu- thychen cum Dioscoro, „qui ab unigenito Deo Verbo negant in utero Virginis matris veritatem carnis humanae susceptam”.
Innym dokumentem, który wpłynął na kształt nowej eucholo- gii Missale Romanum było antyczne Sacramentarium Veronense (VI- VII w.). Zawarty w nim cykl modlitw na Boże Narodzenie został wy korzystany podczas układania formularzy mszalnych na analogicz ny okres opracowany w nowym Mszale103.
1919 MISSALE ROMANUM104 SACRAMENTARIUM VERONENSE105
Da quaesumus, Domine, populo tuo inviolabilem fidei firmitatem ut, qui Unigenitum tuum in tua tecum gloria sem piternum in veritate nostri corporis natum de M atre Virgine co n fiten tu r et a praesentibus liberentur adversis, et mansuris gaudiis inserantur.
Da, quaesumus, domine, populo tuo inuiolabilem fidei firm ita tem; ut qui unigenitum tuum in tua tecum gloria sempiternum in ueritate nostri corporis natum de m atre uirgine confitentur, et a praesentibus liberentur aduersis, et mansuris gaudiis inserantur.
100 por p BROVELLI, L a m em o ria d i M a r ia ..., 1 7 0 . 101 C o llec ta , In A n n u n tia tio n e D o m in i. M R (1 9 7 5 ) 5 3 8 . '02 L E O N W IELKI, E p isto ła 123: PL 5 4 , 1 0 6 1 .
103 Por. F. BROVELLI, L a m em o ria d i M a r ia ..., 1 6 8 -1 6 9 . 104 C o llec ta , In feriis tem p oris N a tiv ita tis. M R (1 9 7 5 ) 1 7 0 . 105 S a cra m en ta riu m v e r o n e n s e ..., 1 2 5 2 , 1 6 0 .
1919 MISSALE ROMANUM106 SACRAMENTARIUM VERONENSE107 Deus, qui per beatum sacrae Vir
ginis partum, Filii tui carnem humanis fecisti praeiudiciis non teneri, praesta, quaesumus, ut, huius creaturae novitate suscep ti, vetustatis antiquae contagiis exuamur.
Deus, qui per beatae sacrae uir- ginis partum, sine humana con cupiscentia procreatum, in filii tui membra uenientes paternis fecisti praeiudiciis non teneri: prest, quaesumus, u t huius cre aturae nouitate suscepti, uetusta- tis antique contagiis exuamur. Wspomniany sakrementarz stał się również źródłem inspiracji przy układaniu formularza na uroczystość Bożej Rodzicielki. M odli tw a nad darami wykazuje analogie z antyczną księgą liturgiczną.
1919 MISSALE ROMANUM108 SACRAMENTARIUM VERONENSE109
Deus, qui bona cuncta inchoas benignus et perficis, da nobis, de sollemnitate sanctae Dei Geni tricis laetantibus, sicut de initiis tuae gratiae gloriamur, ita de perfectione gaudere.
Deus, qui bona et cuncta et inco- as benignus et perficis: da nobis, sicut de initiis tuae gratiae gloria mur, ita de perfectione gaudere.
Analiza tekstów modlitw zawartych w nowym mszale ujawnia, że podczas jego powstawania wykorzystano nowe źródła liturgicz ne. Wśród dokumentów, które wpłynęły na treść modlitw posobo rowego Mszału, należy wymienić: Sacramentarium Bergomense, Li ber Mozarabicus, Breviarium Ambrosianum oraz Missale Parisiense. Dobór ksiąg liturgicznych ukazuje, że autorzy przygotowujący nowy Mszał zwrócili większą uwagę na inne liturgie Kościoła katolickie go (ryt ambrozjański i mozarabski). Włączenie fragmentów modlitw wymienionych ksiąg liturgicznych niewątpliwie ubogaciło maryjną euchologię nowego Mszału.
I tak na przykład teksty z Sacramentarium Bergomense (IX w.) pozwoliły ubogacić eklezjologiczny wymiar okresu Adwentu przedsta wiony w Mszale Pawła VI110. Tekst modlitwy ukazuje analogię
pomię-106 C o llecta , feria tertia (in feriis tem p o ris N a tivitatis). M R (1 9 7 5 ) 1 7 2 . 107 S acram en tariu m v e r o n e n s e ..., 1 2 4 4 , 158.
108 Super ob lata, In S o llem n ita te Sanctae D ei G en etricis M ariae. M R (1 9 7 5 ) 162. 109 S a cram en tariu m v e r o n e n s e ..., 1 0 0 6 , 129.
dzy Duchem Świętym działającym w momencie wcielenia w łonie Błogosławionej Dziewicy oraz w momencie sprawowania Eucharystii.
1919 MISSALE ROMANUM111 SACRAMENTARIUM BERGOMENSE112
Altari tuo, Domine, superposita munera Spiritus ille sanctificet, qui beatae Mariae viscera sua virtute replevit.
Altari tuo D om ine superposita m unera Spiritus Sanctus assu mat. Q ui beatae Mariae uiscera, sui splendoris ueritate repleuit. Per Dominum nostrum.
Wymiar eklezjologiczny został podkreślony poprzez adaptację fragmentu „oratio super sindonem”, obecnego w sakramentarzu, do tekstu kolekty przeznaczonej na sobotę okresu Bożego Narodzenia.
1919 MISSALE ROMANUM113 SACRAMENTARIUM BERGOMENSE114
Omnipotens sempiternae Deus, qui per adventum unigeniti Filii tui nova luce radiare dignatus es, concede nobis, ut, sicut eum per Virginis partum in forma nostri corporis meruimus habere parti cipem, ita et in eius regno gratiae mereamur esse consortes.
O m nipotens sem piterne deus, qui per aduentum unigeniti filii tu i do m in i nostri ihesu christi noua luce radiare dignatus es, concede nobis u t sicut eum per uirginis partum, in forma nostri corporis meruimus habere parti cipem, ita et in regno gratiae eius mereamur esse consortes.
Niezwykle interesująco przedstawia się inspiracja liturgią moza- rabską (XI w.)115. Mszał Rzymski nie cytuje obszernych fragmentów inlatio, lecz raczej wypowiada innymi słowami idee zawarte w mo- zarabskiej modlitwie116.
111 Super ob lata, D o m in ica IV A d ven tu s. M R (1 9 7 5 ) 1 3 2 .
112 Super o b latam , D o m in ic a VI d e A d v en tu , M issa , η. 84: w: S acram en tariu m
b e rg o vien sis, ed . G. FASSI ( = M o n u m e n ta B erg o m en sia 6 ), B ergam o 1 9 6 2 ,
6 0 .
113 C o lletta , Sab bato, In feriis tem p o ris N a tiv ita tis. M R (1 9 7 5 ) 1 7 6 .
114 O ra tio su per sin d o n e m , D o m in ica IV de A d v en tu , n. 6 8 , w: S acram en tariu m
B e r g o v ie n s is ..., 5 7 .
1,5 L e lib e r m o za ra b ic u s sa c ra m e n to ru m , ed . D .M . F E R O T IN ( = M o n u m e n ta E cclesia e L iturgica 6 ), Paris 1 9 1 2 , X V III.
1919 MISSALE ROMANUM117 LIBER MOZARABICUS SACRAMENTORUM118 Vere dignum est iu stu m est,
aequum et salutare, nos tibi semper et ubique gratias agere: Domine, sancte Pater om nipo tens aeterne Deus: per Christum D om inum nostrum.
Q uem inter homines et propter hom ines nasciturum, Spiritus Sancti obumbrante virtute, a ca elesti nuntio Virgo fidenter audi v it et im m aculatis visceribus amanter portavit, ut et promis siones filiis Israel perficeret veri tas, et gentium exspectatio pate ret uneffabiliter adimplenda. Per quem maiestatem tuam ad orat exercitus Angelorum, ante conspectum tuum in aeternita te laetantium. Cum quibus et nostras voces ut admitti iubeas, deprecamur, socia exsultatione dicentes: Sanctus.
Dignum et iustum est, equum et salutare est Domini nostri Ihesu Christi aduentum in mirabilibus predicare, quem inter homines, et propter homines nasciturum cele- stis nuntius enarrauit, Virgo terre na dum salutaretur audiuit, Spiri tus Sanctus in utero dum ueniret creauit: ut, Gabriele pollicente, Maria credente, Dei uero Spiritu cooperante, sequeretur salutatio nem Angelicam securitas, promis sionem perficeret ueritas, et Altis simi obumbrante uirtute didicis set se esse fecunda uirginitas. Ecce concipies in utero et paries filium , Angelus praedicauit. Et quom odo fiet istud? Maria re spondit. Sed quia hoc credendo, non dubitando respondit, im - pleuit Spiritus Sanctus quod A n gelus spopondit. Virgo ante con ceptum, uirgo semper futura post partum, Deum suum prius m en te, dehinc uentre concepit. Salu tem mundi prima suscepit uirgo, plena gratia Dei, et ideo uera M ater Filii dei. Q uem adorant Angeli, Throni, Dominationes et Potestates, ita dicentes.
Wpływ na treść maryjnych formularzy mszalnych nowego Msza łu odnajdujemy również w modlitwach liturgii ambrozjańskiej. Ostat nia część kolekty Mszy na Wniebowzięcie Matki Bożej opiera się na tekście modlitwy zawartej w Breviarium Ambrostanum"9.
117 P refatio, In A n n u n tiation e D o m in i. M R (1 9 7 5 ) 5 3 9 .
118 In latio, 1 4 , M issa in II d o m in ic o d e adven tu D o m in i, w: L e lib e r m o za ra b ic u s
s a c r a m e n to r u m ..., 14.
1919 MISSALE ROMANUM120 BREVIARIUM AMBROSIANUM121 Deus, qui Filii tui Genetricem
nostram co n stitu isti M atrem atque Reginam, concede propi tius, ut, ipsius intercessione suf fulti, tuorum in regno caelesti consequamur gloriam filiorum. Per Dominum”.
O m nipotens sem piterne Deus, qui Incarnati Filii tui Genitricem, nostram constituisti Matrem ac Reginam, concede propitius ut cum vitae huius terrestris vesper advenerit, in regno caelesti, Ipsa intercedente, tuorum consequ amur gloriam filiorum. Per eun dem Dominum.
Również ostatnia część prefacji na Wniebowzięcie M atki Bożej Missale Rom anum , była inspirowana prefacją wigilii uroczystości w Mszale ambrozjańskim122.
1919 MISSALE ROMANUM123 MISSALE AMBROSIANUM124
Quoniam in caelos hodie Virgo Deipara est assumpta, Ecclesiae tuae consummandae initium et imago, ac populo peregrinanti certae spei et solacii documen tu m ; corruptionem enim sepul- chri eam videre merito noluisti, quae Filium tuum, vitae omnis auctorem, ineffabiliter de se ge nuit incarnatum. Et ideo, choris angelicis sociati, te laudamus, in gaudio confitentes.
Per Christum Dominum nostrum: Et in hujus diei veneranda festivi tate gaudere. In qua sancta Dei Genitrix mortem subjit tempora lem: nec tamen mortis nexibus deprimi potuit, quae Filium tuum Dominum nostrum de se genuit incarnatum. Q uem una tecum, omnipotens Pater, et cum Spiritu sancto laudant Angeli, venerantur Archangeli, Throni, D om inatio
nes, Virtutes, Principatus, et Pote states adorant. Quem Cherubim, et Seraphim socia exultatione concelebrant. Cum quibus et no stras voces, ut admitti jubeas de precamur, supplici confessione di centes.
120 C o llec ta , die 2 2 augusti, Beatae M ariae V irgin is R eginae. M R (1 9 7 5 ) 6 0 0 . 121 O ra tio IV, die 3 1 M a ii, In festo B. M ariae V irgin is R egin ae, w: B reviariu m
a m b ro sia n u m . Pars A estiva I, M ed io la n i 1 9 5 7 , 5 3 6 .
122 Por. R BRO VELLI, L a m em o ria d i M a r ia ..., 1 7 2 . 123 P refatio, In A ssu m p tion e B.M.V. M R (1 9 7 5 ) 5 9 7 .
124 P ra efa tio , In A s su m p tio n e B .M .V , w : M issa le A m b r o s ia n u m iu x ta ritu u m
