KSIĘGOZBIÓR ZYGMUNTA MOCARSKIEGO1
Z y g m u n t M o c a r s k i z a l i c z a n y j e s t do g ro n a w y b it n y c h b i b l i o f i l ó w p o l s k i c h d w u d z i e s t o l e c i a m ię d z y w o je n n e g o . P a s ja z b ie r a c k a s t a n o w i je d n a k w je g o b i o g r a f i i z a le d w ie n i e w i e l k i f r a g m e n t d z i a ł a l n o ś c i o r g a n i z a c y j n e j , s p o łe c z n e j i n a u k o w e j. M o c a r s k i b y ł p rz e d e w s z y s t k im w y b itn y m b i b l i o t e k a r z e m i b i b l i o l o g i e m , m a ją cym w ła s n ą , b a r d z o k o n s e k w e n tn ą i n o w o c z e s n ą w i z j ę b i b l i o t e k a r s t w a , k s ię g o z n a w s tw a i k u l t u r y n a r o d o w e j. R o z w i j a ł j ą , p o p u la r y z o w a ł i r e a l i z o w a ł z w i e l k i m p o ś w ię c e n ie m o s o b is t y m na w s z y s t k i c h d o s tę p n y c h mu o d c in k a c h . P o c z ą w s z y od 1 9 2 3 r . o b e jm o w a ł w T o r u n iu w ażne s t a n o w is k a : b y ł d y r e k t o r e m K s i ą ż n i c y M i e j
s k i e j im . K o p e r n ik a , s e k r e t a r z e m T o w a rz y s tw a N aukow ego i p re z e s e m T o w a rz y s tw o B i b l i o f i l ó w im . L e l e w e la , p e ł n i ą c w s z y s t k i e f u n k c j e do w y b u c h u I I w o jn y ś w i a t o w e j . Z a in t e r e s o w a n ia m i s w o im i o g a r n i a ł w s z e l k i e p o c z y n a n ia w z a k r e s ie k u l t u r y i n a u k i na Pomo
r z u " n i e z a s k l e p i a j ą c s i ę b y n a jm n ie j w ś w i e c i e k s i ą ż e k " . D z ię k i tem u je g o z a a n g a ż o w a n ie b y ło d o s t r z e g a n e i w y s o k o c e n io n e n ie t y l k o p r z e z l u d z i z k r ę g u k s i ą ż k i . N a t u r a ln y m r o z w in ię c ie m p r a k t y c z n e j d z i a ł a l n o ś c i b i b l i o t e k a r s k i e j M o c a r s k ie g o b y ł y p o g lą d y w z a k r e s ie b ib l io t e k o z n a w s t w a i k s ię g o z n a w s tw a . W y n ik a ły one t a k ż e z c i ą g ł e g o ś l e d z e n i a p o l s k i e j i z a g r a n i c z n e j l i t e r a t u r y b ą d ź t e ż z o ą o b i s t e j p r a c y b a d a w c z e j. W ie le p o z y c j i b i - b l i o l o g i c z n y c h s t a r a ł s i ę m ie ć w s w o je j b i b l i o t e c e p r y w a t n e j , t w o r z o n e j od w c z e s n e j m ło d o ś c i. Z a k r e s g ro m a d z o n e g o k s ię g o z b i o r u b y ł s z e r o k i i o d z w i e r c i e d l a ł w ie lo k ie r u n k o w ą p r a c o n a u k o w ą , d z i a ł a l n o ś ć o r g a n i z a c y j n ą i s p o łe c z n ą w ł a ś c i c i e l a , a t a k że z a in t e r e s o w a n ia k s ią ż k ą j a k o p rz e d m io te m o s p e c y f ic z n y c h c e c h a c h , M o c a r s k i r e p r e z e n t o w a ł z a te m n o w o c z e s n y w owym o k r e s i e t y p z b i e r a c z a , n ie k i e r u j ą c e g o s i ę w y łą c z n ie o s o b is t y m i z a i n t e r e s o w a n ia m i. N ie z w y k łe u m iło w a n ie k s i ą ż k i j a k o w y tw o r u m yś-
110
l i l u d z k i e j i p r z e d m io t u o s p e c y f i c z n y c h c e c h a c h ł ą c z y ł M o c a r- s k i z g łę b o k ą w ie d z ą o n i e j . T al; p o j ę t e z b i e r a c t w o , z a ry s o w a n e vi l a t a c h m ło d z ie ń c z y c h , r o z w i j a ł i p o g ł ę b i a ł w c a ł e j s w o je j w s z e c h s t r o n n e j d z i a ł a l n o ś c i . W a rto w ię c o m ó w ić s p o s o b y pom naża
n i a i z a k r e s k s i ę g o z b i o r u , o z w ła s z c z a z w r ó c ić uwagę na t ę c z ę ś ć k o l e k c j i , k t ó r a b y ła d l a w ł a ś c i c i e l a w a r s z t a t e m p r a c y n a u k o w e j.
K s i ę g o z b i ó r p i o t r o g r o d z k i / 1 9 1 3 - 1 9 1 8 /
Z . M o c a r s k i t w o r z y ł s w ó j k s i ę g o z b i ó r t r z y r a z y ; w P i o t r o g r o - d z i e , w n i e p o d l e g ł e j P o ls c e i w o k u p o w a n e j W a r s z a w ie . E t a p y t e u w a ru n k o w a n e b y ł y n a j p i e r w s t u d i a m i p r a w n ic z y m i i k s ię g o z n a w - c z y m i w P i o t r o g r o d z i e , n a s t ę p n ie p r a c ą w o d r o d z o n e j P o ls c e , a pod k o n ie c ż y c i a p rz y m u s o w ą u c ie c z k ą z T o r u n ia i k o n ie c z n o ś c ią p o b y tu w W a r s z a w ie . T a k w ię c p r z e ś le d z e n ie l i n i i r o z w o jo w e j b i b l i o f i l s t w a M o c a r s k ie g o n a l e ż y z a c z ą ć od m ło d z ie ń c z y c h l a t s p ę d z o n y c h nad N ew ą. S ię g n ijm y n a j p i e r w do w s p o m n ie ń S t a n is ła w a L is o w s k ie g o , k t ó r y t a k n a p i s a ł o sw oim k o le d z e z l a t s t u d e n c k i c h ; "D o n a j u l u b i e ń s z y c h je g o z a ję ć n a l e ż a ł y w y p ra w y p ó ł d - n io w e do l i c z n y c h i z a s o b n y c h a n t y k w a r ia t ó w p e t e r s b u r s k i c h . Wy
g r z e b y w a ł s ta m t ą d w p ra w n ą , a u m ie ję t n ą r ę k ą n i e z l i c z o n e d r u k i p o l s k i e i r o s y j s k i e , o k t ó r y c h z a p o m n ia ły n a j s k r z ę t n i e j s z e b i~
b l i o g r a f i e . P i e n ię d z y n ie s z c z ę d z i ł " . W s p o m n ie n ia 2 t o m usim y t r a k t o w a ć z pewną r e z e r w ą , j a k z r e s z t ą w s z y s t k i e te g o r o d z a ju ź r ó d ł a . Z w ła s z c z a i n f o r m a c j a o n i e l i c z e n i u s i ę z p ie n ię d z m i s t u d e n t a m u s i b u d z ić z a s t r z e ż e n i a . N i e s t e t y , n ie mamy w i e l u b a r d z i e j o b ie k t y w n y c h ź r ó d e ł d o t y c z ą c y c h p o c z ą tk ó w b i b l i o f i l s tw a M o c a r s k ie g o . S p r ó b u jm y je d n a k u z u p e ł n i ć j e z a pomocą n i e w i e l k i e j l i c z b y k s i ą ż e k , k t ó r e n i e w ą t p l i w i e M o c a r s k i z g r o m a d z ił w ów cza s do s w o je j p r y w a t n e j b i b l i o t e k i . Z l i s t u do J e r z e g o K r ó k o w s k ie g o 3 d o w ia d u je m y s i ę , i ż M o c a r s k i k u p i ł w Pe
t e r s b u r g u i m ia ł, p ó ź n ie j w swym k s i ę g o z b i o r z e X V I - w ie c z n y d r u k
" A l i o p h i l u s C a l l i a n d e r S a rm a ta i n s e n a tu lu m l o v i c e n s e m . . . ” A l o j z e g o L u d w ik a L ip o m a n a 4 . K a r o lo w i S ą d e c k ie m u z a w d z ię c z a m y i n f o r m a c je o t r z e c h d ru k a c h p o l s k i c h , n a le ż ą c y c h do t a k z w a n e j l i t e r a t u r y m i e s z c z a ń s k i e j . E g z e m p la r z " F r a s z e k n ow ych s o w i z r z a - ło w y c h " w y d a n y c h w K r a k o w ie w 161 5 r . n a l e ż a ł m ię d z y in n y m i do Iw a n a / J a n a / K u r y s a w O d e s s ie . V>' 191 8 r . r e s z t k i je g o k s ię g o z b i o r u , a w ś ró d n ic h w s p o m n ia n e " F r a s z k i " s p r z e d a w a ła w k o m is ie
K n i ż n a j a Ł a w ka P i s a t e l e j . M o c a r s k i k u p i ł j e z a 250 r b .~ ' Z n a c z n ie m n ie j w ie m y o dw óch in n y c h X V I I - w ie c z n y c h d r u k a c h n a b y ty c h w P i o t r o g r o d z i e : " P r a e r o g a t iv a abo w o ln o ś ć m ęża tkom ś w ie ż o n a d a n a ” 6 i "W ypra w a p le b a ń s k a A l b e ^ t u s a na w o y n ę " ? . W s i e r p n i u 1 9 1 4 r . M o c a r s k i o t r z y m a ł od S t a n is ła w a I h n a t o w ic z a z H a lin a / p o w . k o w i e ń s k i / w i l e ń s k i d r u k b a z y l i a ń s k i n ie z n a n y E s t r e i c h e
r o w i : "N a b o ż e ń s tw o do N a y ś w ię t s z e y P a n n y M a r y i a s z c z e g ó ln i e y w b r a c t w ie D ey pod t y t u ł e m P o c ie s z e n ia z o s t a j ą c y c h . . . " w y b ra n e i u ło ż o n e p r z e z F e l i k s a T e t m a je r a 8 . S p o ś ró d p i ę c i u w s p o m n ia n y c h d r u k ó w , p r z y w ie z io n y c h do k r a j u w 191 8 r . w r a z z in n y m i n a b y t k a m i p i o t r o g r o d z k i m i , w K s i ą ż n i c y M i e j s k i e j im , K o p e r n ik a w T o r u n i u , p r z e c h o w u ją c e j z n a c z n ą c z ę ś ć k s i ę g o z b i o r u M o c a r s k ie - g o , z a c h o w a ł s i ę t y l k o " m o d l i t e w n i k " T e t m a je r a 8 .
B a d a n ia t o r u ń s k i e j k o l e k c j i p o z w o l i ł y w y d o b y ć d a ls z e s z c z e g ó ł y na te m a t p o c z ą tk ó w b i b l i o f i l s k i c h z a in t e r e s o w a ń w ł a ś c i c i e l a , M o c a r s k i b y ł bow iem tym z b ie r a c z e m , k t ó r y w i d z i a ł s e n s n o t o w a n ia lo s ó w k s i ą ż e k . P r z y k ła d e m tę g o są w s p o m n ia n e j u ż
" F r a s z k i nowe s o w i z r z a ł o w e " . N a t r a f i ł a m ta k ż e na k i l k a n o t a t e k p o c h o d z ą c y c h z w c z e ś n ie js z y c h l a t p o b y tu M o c a r s k ie g o w s t o l i c y R o s j i . Na "Z a b a w k a c h w ie r s z e m i p r o z ą ” F r a n c is z k a K a r - p iń s k i e g o b i b l i o f i l p o z o s t a w i ł i n f o r m a c j ę : "N a b y łe m na r y n k u A le k s a n d r o w s k im r . 1 9 1 4 z a 50 k . " Na d r u k u z p o c z ą tk u X IX w . , m ającym p r o w e n ie n c ję " B i b l : S c h .- P o l.S D ” z a n o t o w a ł, i ż k u p i ł go u M .S . B a z y k in a za 75 k o p . w d n iu 31 X 1 9 1 6 r . 11 Na s z c z e g ó ln ą uwagę z a s łu g u j e p ię ć in n y c h d ru k ó w p r z y w ie z io n y c h p ra w d o p o d o b n ie z P i o t r o g r o d u w 1918 r . T r z y z n ic h m a ją p r o w e n ie n c je k s i ę g o z b io r u D ó z e fa A n d r z e ja Z a ł u s k ie g o , Są t o : " P l i n i u s P o l o n i - c u s . I l l u s t r e s c S o c .D e s u P o lo n a o r a t o r e s " d ru k o w a n y w K a l i - s z u w 1638 r . 12, " G r a t u l a t i o v i r o c i v i q u e b o n o ” S t a n is ła w a O ł - t a r z e w s k ie g o 13 o r a z "O e m o s th e n is de s y n t a x i se u c o n s t i t u e n d a R e p . o r a t i o . Cum i n t e r p r e t a t i o n s N i c o l a i S e v i n i . . . ” 14 Z d a n ie m T e r e s y Z b i j e w s k i e j 15, ze z b io r ó w Z a łu s k ie g o p o c h o d z ą r ó w n ie ż " E - r o t y k i " F r a n c is z k a D io n iz e g o K n i a ź n i n a ^ 0 . W r z e c z y t v i s t o é c i m a ją one p r o w e n ie n c ję A n t o n ie g o Z a le s k ie g o 17. Dwa d r u k i m a ją p r o w e n ie n c je k s i ę g o z b i o r u A le k s a n d r a S a p ie h y i b i b l i o t e k i T o
w a r z y s tw a W a rs z a w s k ie g o P r z y j a c i ó ł Nauk /T W P N /: " Q u o s t io n e s t h e o l o g i c a e . . . " Dana M o ra w s k ie g o 18 o r a z “ I l re p a s t o r o ” P i e t r o
19 _
M e t a s t a s io . 0 i c h p r z y n a l e ż n o ś c i do b i b l i o t e k i TWPN ś w ia d c z y e k s l i b r i s Dana F r y d e r y k a S a p ie h y u m ie s z c z o n y na d z i e l e M o ra w s k ie g o o r a z na obu d r u k a c h r ę k o p iś m ie n n e n o t y : "E x L i b -
c
112
Księgozbiórtoruński Z. Mocarskiego''
©
© __ ______ ________________ rH
E 0)
1—1 o 2
ro cn
CO co
202j 1083
N
©
Ci • en 04 's If)
N LO CO r - v i
'O xH o
r4
•
X .—4 CO o rH cn
X O m ' t in s
3 m vH r \
v
©
•H • tr> CM '=t r4
N 'S CM T-i
"O m r i
X a
Hi i—1 O LQ 00
X O LO ■M- K) ro
5 v i CM
© a
•H N O LO OJ
TJ ro W ■H
CM
Hi •
i-; r—i
Hi O ■M- 's w o
> 2 o V~I co
X
© •
•H N vH M- v*i cO
s "O <0 v i
Hi •
Hi r-i 1 OJ vH
> O Vł
X 2
© •
•H N cn 1 CM
-Ci v~i
•
r-i m 1 0 ! O
Hi O
>
X
© •
•H N K) 8 OJ m
"O
1
©
•H 0 8
c C CO
r—i co N ©
•o TJ O o
cn o > O CO C iO
o H 2 u N O
N C © •H O
o •H i—i C H •H E
N O O c ©
© □ CL 1—i co □ N
L. O i- L. ©
s □ 3 o . cn □ CZ
Księgozbiórtoruński Z. Mocarskiego
■h 3
□ X u X
Q r-5•
O2
r 558 40 •H
m 749
•
•©N LO
LO
CM•’s ’M’CM v4 vH
Xi-i
X
•H ZJŁ_
O
r4 o -2 O 5 2
CMOJa O
i- i O 2
cn m’H
' t m
fO co
K) CM
N
-o vH
<0
Ki m
K) CMH.
CM
Staredruki XVI-XVI1I w. 0r~i
n *
m
co
1—i o 2
CDN kO
-H kDcn
• N
•© r-o
N ' t m
vi cnCM
Wyszczególnie nie
© C©
"O
> © 2 o
•ri i—I w
JsC C D CL
U
O 2 Polonikaza graniczne Druki obce Razem DaneliczbowewtabelachopracowanezostałynapodstawieSpisuksiężekzksięgozbioruZygmun taMocarskiego, znajdującychsięwKsiężnicyMiejskiej im. Kopernika.
r i s A l e x a n d r i S a p ie h a p r i n c i p i s S o c i e t a t e R e g ia e V a r s a v ie n s e d o n a te o 1 8 1 0 " / n a d z i e l e M o r a w s k ie g o / i " E x l i b r i s A l e x a n d r i p r i n c i p i o S a p ie h a d o n a t i s S o c i e t a t i R e g ia e V a r s o v i e n s i " ' / n a d r a m a c ie M e t a s t a s i o / . P o n a d to na g r z b i e t a c h obu d ru k ó w z n a j - d u ją s i ę n a k l e j k i z s y g n a t u r a m i b i b l i o t e k i TWPN 22.
Z t y c h f r a g m e n t a r y c z n y c h d a n y c h m ożna w n io s k o w a ć , że M o c a r- s k i p r z y w i ó z ł do k r a j u . pod k o n ie c 1 9 1 8 r . p rz e d e w s z y s tk im p o l o n i k a , z o s t a w i ł je d n a k w P i o t r o g r o d z i e pewną c z ę ś ć k s i ą ż e k / d o s p ra w y t e j p o w ró c ę je s z c z e p r z y o m a w ia n iu t o r u ń s k i e g o k s i ę g o z b i o r u / , z l i s t u do W ła d y s ła w a T a d e u s z a W i s ło c k ie g o w y n ik a n a w e t , ż e M o c a r s k i p r z y j e c h a ł do k r a j u z o s t a w i a j ą c w P i o t r o - g r o d z i e w ię k s z o ś ć k s i ą ż e k , l e c z n ie p o d a ł i c h l i c z b y * " 3 . N ie s t e t y n ie z d o ła ła m u s t a l i ć t e j l i c z b y w t r a k c i e p r z e g lą d a n ia ź r ó d e ł r ę k o p iś m ie n n y c h , N aw et na p o d s ta w ie n i e l i c z n y c h i n i e p e łn y c h i n f o r m a c j i można s t w i e r d z i ć , że j u ż w c z a s ie s t u d ió w M o c a r s k i o k r e ś l i ł w ła s n ą k o n c e p c ję z b ie r a c t w a k s i ą ż e k . P rz e d e w s z y s t k im i n t e r e s o w a ł y go r z a d k ie w y d a n ia p o lo n ik ó w , p o m i
n i ę t e w " B i b l i o g r a f i i P o l s k i e j " E s t r e i c h e r a . Z p e w n o ś c ią z g r o m a d z ił w P i o t r o g r o d z i e w i ę c e j te g o t y p u d r u k ó w , n i ż u d a ło m i s i ę t o s t w i e r d z i ć , Na s z c z e g ó ln e p o d k r e ś l e n ie z a s łu g u j e ś w ia dome d z i a ł a n i e b i b l i o f i l a , z m ie r z a ją c e do u r a t o w a n i a , z a b e z p ie c z e n i a i u d o s t ę p n ie n ia n a u c e p o l s k i e j n ie z w y k le r z a d k ic h d r u k ó w . W om awianym k s i ę g o z b i o r z e p r z e w a ż a ł b i b l i o f i l s k i n u r t , a je g o r e a l i z a c j i s p r z y j a ł o w y ją t k o w o d u że n a s y c e n ie p i o t r o - g r o d z k ie g o r y n k u a n t y k w a r s k ie g o d a w n ym i p o l o n i k a m i . N a jp ie r w M o c a r s k i s t a r a ł s i ę t e ż p r z y w ie ź ć do P o l s k i n a j c e n n i e j s z ą c z ę ś ć k s i ę g o z b i o r u z g ro m a d z o n e g o nad Newą.
K s i ę g o z b i ó r t o r u ń s k i / 1 9 1 9 - 1 9 3 9 /
Z n a c z n ie w i ę c e j można p o w ie d z ie ć o p a s j i z b i e r a c k i e j M o c a r
s k i e g o , k o n ty n u o w a n e j w n i e p o d l e g ł e j P o ls c e . M a t e r i a ł y ź r ó d ł o we p o z w a la ją o k r e ś l i ć w p r z y b l i ż e n i u w i e l k o ś ć i z a k r e s k s i ę g o z b io r u , p r z e ś l e d z i ć s p o s o b y p o m n a ż a n ia k o l e k c j i i o d p o w ie d z i e ć , j a k s ą d z ę , na p y t a n i e , w j a k i m s t o p n i u ów k s i ę g o z b i ó r p r y w a t n y o d z w i e r c i e d l a z a in t e r e s o w a n ia M o c a r s k ie g o j a k o b i b l i o t e k a r z a i b i b l i o l o g a . Z a d z iw ia r ó ż n o r o d n o ś ć je g o z a i n t e r e s o w ań z a ró w n o p iś m ie n n ic tw e m b i b l i o g r a f i c z n o - b i b l i o l o g i c z n y m , j a k
i s t a r y m i d r u k a m i, p o lo n ik a m i z a g r a n ic z n y m i, p ie r w o d r u k a m i p i
114
s a r z y p o l s k i c h , g r a f i k ą i e k s l i b r i s a m i , o p ra w a m i b y w s p o m n ie ć n a j w a ż n i e j s z e .
Duża c z ę ś ć k s i ę g o z b i o r u M o c a r s k ie g o s z c z ę ś l i w i e o c a l a ł a i z n a j- d u je s i ę o b e c n ie w K s i ą ż n i c y M i e j s k i e j im . K o p e r n ik a 24. Na p o d s ta v jie s p is u s p o r z ą d z o n e g o o k o ło 1951 r . 25 s t w i e r d z i ł a m , ż c od r o d z in y M o c a r s k ie g o z a k u p io n o 1015 d z i e ł w 108 3 w o l . 2 ¿3W ia domo r ó w n ie ż , i ż z a n im d o s z ło do p o r o z u m ie n ia z K s i ą ż n i c ą , c z ę ś ć k s ią ż e k t r a f i ł a do n ie z n a n y c h m i w ł a ś c i c i e l i , bow iem D a n in a M o- c a r s k a , n ie p r z y w i ą z u j ą c w a g i do p a s j i z b i e r a c k i e j męża 27, s p r z e d a ła p o je d y n c z e e g z e m p la r z e 28. O k o ło 50 d ru k ó w n a b y ła B i - b l i o t e k a U n iw e r s y t e t u im . M .K o p e r n ik a 29 , n i e k t ó r e d r u k i p o z o s t a ł y w z b io r a c h s y n a - Szym ona M o c a r s k ie g o . O d tw o r z e n ie l i c z b y d z i e ł r o z p r o s z o n y c h , i c h a u t o r ó w , t y t u ł ó w , j a k t e ż p ó ź n ie js z y c h w ł a ś c i c i e l i , w y d a je s i ę n ie m o ż liw e . W tym m ie js c u dodam , ż e M o- c a r s k i u c ie k a j ą c z T o r u n ia w l i s t o p a d z i e 193 9 r . z a b r a ł do W a r
s z a w y n i e w i e l k ą , a le n a j c e n n i e j s z ą c z ę ś ć k s i ę g o z b i o r u „ S p raw ę t ę om ó w ię w d a l s z e j c z ę ś c i a r t y k u ł u .
P o n ie w a ż w s p o m n ia n y s p is k s i ę g o z b i o r u z o s t a ł s p o r z ą d z o n y w s p o s ó b n ie p r z e m y ś la n y i p o b ie ż n y , d o p ie r o k o n f r o n t a c j a d z i e ł z a u t o p s j i p o z w a la na b l i ż s z ą i c h c h a r a k t e r y s t y k ę . Z a c h o w a n y k s i ę g o z b ió r s t a n o w i w y d z ie lo n ą k o l e k c j ę , o z n a c z o n ą w k a t a lo g a c h s k r ó te m n a z w is k a w ł a ś c i c i e l a i k o le jn y m numerem p o z y c j i w s p i s i e / n p . M oc. 3 5 0 / , r ó w n ie ż j e s t w y o d r ę b n io n y w m a g a z y n ie g łó w nym . Z p ie r w s z e j z a łą c z o n e j t a b e l i w y n ik a , że d r u k i w ydane w P o ls c e s t a n o w ią p o n a d 73% / 7 5 9 d z . w 7 9 3 w o l . / , n a t o m ia s t d r u k i w yda ne z a g r a n i c ą n ie s p e ł n a 27% /2 5 G d z . w 290 w o l . / O e s t w ś ró d n ic h n ie w i e l k a l i c z b a p o lo n ik ó w z a g r a n ic z n y c h / 8 2 d z . w 88 w o l . / Na p o d s ta w ie d a ls z y c h o b l i c z e ń / t a b . 2 / s t w i e r d z i ł a m , że s t a r e d r u k i s t a n o w ią w a n a liz o w a n y m k s i ę g o z b i o r z e o k o ło 8 ,5 % / 9 2 d z . w 96 w o l . / , d r u k i X I X - w ie c z n e o k o ło 22% / 2 1 2 d z . w 238 w o l . / 3 ° , , j r u [<:£ x x - w ie o z n e n i e w i e l e p o n a d 69% / 7 1 1 d z . w 749 w o l . / T ak w ię c z d e c y d o w a n ie p rz e w a ż a p iś m ie n n ic t w o w s p ó łc z e s n e M o c a r s k ie m u .
T o r u ń s k i k s i ę g o z b i ó r M o c a r s k ie g o n ie z a c h o w a ł s i ę w c a ł o ś c i , a mimo t o w a r t o s i ę n im z a j ą ć . S t a n o w i on n i e j a k o m o d e l z b i e r a c t w a i w a r s z t a t w y b it n e g o b i b l i o l o g a , a t a k ż e p r o p a g a t o r a p o l s k o ś c i na P om orzu w o k r e s ie m ię d z y w o je n n y m . W ie lk o ś ć k s i ę g o z b i o r u o k r e ś la n a b y ła p r z e z w ł a ś c i c i e l a j e d y n i e o r i e n t a c y j n i e , d l a t e g o t r u d n o u s t a l i ć , i l e p o z y c j i l i c z y ł a c a ła k o l e k c j a k r ó t k o p r z e d w ybuchem I I w o jn y ś w i a t o w e j . W l a t a c h 1 9 1 9 -1 9 2 2 M o c a r s k i
z g r o m a d z ił p o n a d 500 w o l . 0 s u k c e s ie tym p i s a ł do W .T . W i s ł o c k i e g o : ‘'P o s ia d a m k s i ę g o z b i ó r k s ię g o z n a w c z y , z b ie r a n y w k r a j u / p o s t r a c i e z b io r ó w w P e t e r s b u r g u / od 3 l a t , p o w ię k s z a n y p i e c z o ł o w i c i e z o g ro m n ą m i ł o ś c i ą . P rz y z n a m s i ę , że r o ś n ie m i j a k na d r o ż d ż a c h , w p r z e c ią g u t a k k r ó t k ie g o - c z a s u p r z e s z ło 500 NNo
k s i ę g o z b i ó r m ój p o d r ę c z n y / f a c h o w y / j e s t t a k m i d r o g i , ż e r ó ż n y m i d r o g a m i s ta r a m s i ę , a b y u z y s k a ć r z e c z y m i p o tr z e b n e i n a b y ć , a t a k d z i ś t r u d n o j e s t z b ie r a ć b i b l i o g r a f i ę " . W m a ju 1 9 2 3 r „ , a r a c z e j z p o c z ą tk ie m 1926 r „ „ k s ię g o z b i ó r p o w ię k s z y ł s i ę o 125 ' d z i e ł ° 2 . P r z y p u s z c z a ln ie M o c a r s k i p o c h w a l i ł s i ę E d w a rd o w i C h v ia le w ik o w i o s ią g n ię t y m
s u k c e s e m , s k o r o te n n a p i s a ł w m a rc u 192 6 r . : " C ie s z ę s i ę , że o t r z y m a l i ś c i e j u ż s w o je k s i ą ż k i z P i t r a / P i o t r o g r o d u / , T e r a z d a c ie m i o b s z e r n i e j s z ą n o t a t k ę o s w o ic h z b i o r a c h " 3 “1. O c z y w iś c i e w p r z y to c z o n y m c y t a c i e c h o d z i n ie o p i o t r o g r o d z k i k s ię g o z b i ó r z l a t 1 9 1 3 - 1 9 1 8 , l e c z o d r u k i z g ro m a d z o n e p r z e z M o c a r- s k ie g o w io s n ę 192 3 r . N ie j e s t je d n a k w y k lu c z o n e , i ż w ś ró d n ic h z n a l a z ł y s i ę t a k ż e pewne d r u k i , k t ó r y c h b i b l i o f i l n ie m ó g ł p r z y w ie ź ć do P o l s k i p od k o n ie c 191 8 r . P o d c z a s u s t a l a n i a d a n y c h b i b l i o g r a f i c z n y c h k s ią ż e k z t o r u ń s k i e j k o l e k c j i Z . Mo- c a r s k i e g o o d n a la z ła m p rz y p a d k o w o p i ę c i o s t r o n i c o w y " S p is o k k n ig " , s p o r z ą d z o n y na m a s z y n ie 0 . Z t r e ś c i s t e m p la u m ie s z c z o n e g o na k o ń c u t e k s t u w y n ik a , i ż 30 IV 1 9 2 3 r . M o c a r s k i u z y s k a ł z e z w o l e n i e O d d z ia łu B i b l i o t e k N au kow ych w P i o t r o g r o d z i e na w y w ie - z i e n i e do P o l s k i 100 k s ią ż e k b ę d ą c y c h je g o w ła s n o ś c ią 35. F a k t y c z n i e s p is z a w ie r a 125 p o z y c j i , p r z y czym n i e k t ó r e z n ic h są p is a n e o d r ę c z n ie p r z e z M o c a r s k ie g o . W s tę p n e o b l i c z e n i a w y
k a z a ł y , ż e w p io t r o g r o d z k i m k s i ę g o z b i o r z e z te g o o k r e s u z n a la z ł o s i ę 6 d ru k ó w w y d a n y c h w X V I I I w . , 4 2 - w X IX w . , 67 - w XX w . , 10 p o z y c j i n ie z d o ła ła m z i d e n t y f i k o w a ć . Z o g ó ln e j l i c z b y a ż 100 p o z y c j i u k a z a ło s i ę w R o s j i , 9 w P o ls c e , 6 we F r a n c j i , 3 w N ie m c z e c h , 2 w B e l g i i , po 1 w A u s t r i i i w A n g l i i , 3 p o z y c j i n ie z i d e n t y f i k o w a ł a m 3 7 . I n t e r e s u j ą c o p r z e d s t a w ia s i ę za w a r t o ś ć t r e ś c i o w a k s i ę g o z b i o r u p i o t r o g r o d z k i e g o : 91 p o z y c j i / o - k o ło 7 3 / . / t o d r u k i t r e ś c i b i b l i o l o g i c z n e j , w tym 84 p o z y c je w y d ru k o w a n e z o s t a ł y w R o s j i i w Z w ią z k u R a d z ie c k im . Na s z c z e g ó ln ą uwagę z a s łu g u j e 16 p o z y c j i z z a k r e s u c e n z u r y i p ra w a p ra s o w e g o w R o s j i , w y d a n y c h w l a t a c h 1 8 5 0 - 1 9 2 0 . Być może n a l e ż y t o t łu m a c z y ć f a k t e m , że w ł a t a c h 1 9 1 9 -1 9 2 3 M o c a r s k i, p r a c u j ą c w W y d z ia le Prasow ym M i n i s t e r s t w a S p ra w W e w n ę tr z n y c h , u c z e s t
116
n i c z y ł w p r z y g o t o w a n iu n o w e l i z a c j i p o l s k i e j u s ta w y p r a s o w e j, i n t e r e s o w a ł s i ę z a te m t r a d y c j a m i r o s y j s k i m i w tym z a k r e s i e . D ru k i t e n a b y ł p ra w d o p o d o b n ie w a n t y k w a r i a t a c h p i o t r o g r o d z k i c h , o czym ś w ia d c z ę n o t a t k i na k s ię ż k a c h p is a n e j e g o r ę k ę , b ę d ź t e ż s t e m p le a n t y k w a r i a t ó w . Na p r z y k ł a d " P r o e k t u s t a v a o k n ig o p e c a - t a n i i " z a k u p io n y z o s t a ł, w A n t i k v a r n o j K n iz n o j ¡ o r g o v l i V . I . K lo c k o v a . W z b io r a c h M o c a r s k ie g o z a c h o w a ła s i ę t a k ż e g r a f i k a p r z e d s t a w i a j ę c a k s i ę g a r z a - a n t y k w a r i u s z a K ło c z k o w a 4 0 , C z ę ś ć d r u ków p o c h o d z i ta k ż e z d a r ó w , j a k c h o c ia ż b y "D ia g ra m m e vo n N .M . L is s o w s k i ü b e r d ie r u s s i s c h e p e r i o d i s c h e P r e s s e " , o f ia r o w a n y p r z e z E d w a rd a W o lt e r a we w r z e ś n iu 1 9 1 4 r .4-1
V« 1 9 2 6 r . k s i ę g o z b i ó r M o c a r s k ie g o l i c z y ł , j u ż o k o ło 1 5 0 0 tomów i n a d a l b y ł u z u p e łn ia n y d z i e ł a m i b i b l i o g r a f i c z n o - b i b l i o l o g i c z n y - m i 42. W 1 9 3 1 r . M o c a r s k i n o s i ł s i ę z z a m ia re m s p r z e d a n ia t e j c z ę ś c i k s i ę g o z b i o r u . E . C h w a le w ik w z w ię z k u z tym p i s a ł : " W s p r a w ie W aszego d z i a ł u b i b l i o g r a f i c z n e g o ro z m a w ia łe m z p . Dembym, k t ó r y p r o p o z y c ję W aszę p r z y j ę ł b ¿ / ą r d z o j ż y c z l i w i e i mam n a d z ie j ę , że i f l o t ę w y t r z a ś n i e . W y k o ń c z c ie j a k n a j p r ę d z e j o c e n ę i n a d e ś l i j c i e mu k a t a l o g k a r t k o w y . D u b le t y / j a k i e s i ę o k a ż ę / p r o p o n u ję p u ś c ić na n a s z ę l i c y t a c j ę b i b l i o f i l s k ą , a mam n a d z i e j ę , że p ó jd ę d o b r z e " 4 3 . W k r ó tc e pote m k a t a l o g k a r t k o w y z a p o ś r e d n ic tw e m C h w a le w ik a p r z e k a z a n y z o s t a ł Dembemu4 * '\ D a ls z e d z i e j e t r a n s a k c j i n ie sę m i b l i ż e j z n a n e . I s t o t n i e M o c a r s k i s p r z e d a ł B i b l i o t e c e N a ro d o w e j w W a rs z a w ie pewnę l i c z b ę b i b l i o g r a f i i , d ru k o w a n y c h k a t a lo g ó w , d z i e ł t r e ś c i b i b l i o l o g i c z n e j o r a z s t o s u n ko w o n i e w i e l e d z i e ł z in n y c h d z i e d z i n w ie d z y . P o t w i e r d z i ł y t o z a p i s y w k s ię g a c h in w e n ta r z o w y c h d ru k ó w z w a r t y c h B i b l i o t e k i N a - ro d o w e j s p r z e d 193 9 r . Z n a la z ła m w n ic h 58 d z . w 61 w o l . p o - c h o d z ę c y c h z k s i ę g o z b i o r u M o c a r s k ie g o , a o p ra c o w a n y c h i w ł ę - c z o n y c h do z b io r ó w n a jp r a w d o p o d o b n ie j w 193 6 r . 4S W s k a z u ję na t o d a t y p r z y n i e k t ó r y c h p o z y c ja c h w r u b r y c e " ź r ó d ł o w p ły w u " . W p ra w d z ie n ie p r z e p r o w a d z iła m w y c z e r p u ję c y c h p o s z u k iw a ń , mogę je d n a k s ę d z i ć , że B i b l i o t e k a N a ro d o w a z a k u p i ł a od M o c a r s k ie g o w i ę c e j n i ż 58 d z i e ł , p r z y czym c z ę ś c i z n ic h n ie w ł. ę c z y ła do s w o ic h z b io r ó w . Na p r z y k ł a d " R e g u la m in B i b l i o t e k i U n iw e r s y t e c k i e j w W a r s z a w ie “ 4 ' z e k s l i b r i s e m M o c a r s k ie g o p r z e k a z a n y z o s t a ł w 1 9 7 5 r . B i b l i o t e c e U n i w e r s y t e c k i e j w W a rs z a w ie z d u b le t ó w B i b l i o t e k i N a r o d o w e j. W z e s t a w i e n i u z p a s ję z b ie r a c k ę M o c a r s k ie g o z a s t a n a w ia ć może f a k t s p r z e d a n ia c z ę ś c i k s i ę g o z b i o
r u . T łu m a c z y ć go n a le ż y - j a k m i s i ę w y d a je - n ie t y l k o p o t r z e b ę
z d o b y c ia p ie n i ę d z y na nowe z a k u p y . W z n a c z n ie w ię k s z y m s t o p n i u c h ę ć z a b e z p ie c z e n ia d ru k ó w b i b l i o g r a f i c z n o - b i b l i o l o g i c z n y c h w i n s t y t u c j i n a j b a r d z i e j p r e d e s ty n o w a n e j do o p i e k i nad k s ią ż k ą s k ł o n i ł a b i b l i o f i l a do z ł o ż e n i a o f e r t y B i b l i o t e c e N a r o d o w e j. Ta ka m o ty w a c ja b y ła b y k o n s e k w e n tn a i z g o d n a z in n y m i p o c z y n a n ia m i M o c a r s k ie g o , z m ie r z a ję c y r o i do z a b e z p i e c z a n i a a n ie do c h c iw e g o z a g a r n i a n ia c e n n y c h k s i ą ż e k .
W 193 6 r . M o c a r s k i o b l i c z a ł s w ó j k s i ę g o z b i ó r na o k o ło 100 0 w o l . 48 Do w y b u c h u I I w o jn y ś w ia t o w e j z g r o m a d z ił - j a k s ą d z ę je s z c z e k i l k a s e t w o lu m in ó w , je d n a k ż a d n e b e z p o ś r e d n ie ź V ó d ło n ie p o t w i e r d z i ł o te g o p r z y p u s z c z e n ia , n a t o m ia s t p o ś r e d n io , z a c h o w a n y k s i ę g o z b i ó r w K s i ą ż n i c y M i e j s k i e j .
K s i ę g o z b i ó r M o c a r s k ie g o n a r a s t a ł g łó w n ie d z i ę k i d a ro m . L i c z no ta k ż e b y ł y z a k u p y w k s i ę g a r n i a c h , a n t y k w a r i a t a c h b ą d ź t e ż
u
o s ó b p r y w a t n y c h . W śró d d a ró w na s z c z e g ó ln ą uwagę z a s łu g u j e k o l e k c j a d ru k ó w z r ę k o p iś m ie n n y m i d e d y k a c ja m i d la M o c a r s k ie g o . W om awianym k s i ę g o z b i o r z e z n a la z ła m 207 d e d y k a c j i d o n a to r ó w p o l s k i c h i 9 - d o n a to r ó w z a g r a n i c z n y c h . Pewna n i e w i e l k a l i c z b a k s ią ż e k z d e d y k a c ja m i z n a j d u j e s i ę w z b io r a c h S . M o c a r s k ie o o . D e d y k a c je w y j a ś n i a j ą po c z ę ś c i , d la c z e g o M o c a r s k i m ia ł w swoim k s i ę g o z b i o r z e t a k i e p r a c e , j a k " S t a t y s t y k a P o l s k ic h K o l e i P a ń s tw o w y c h o r a z z a g r a n ic z n y c h " B o g u s ła w a D o b r z y c k ie g o /W a r s z a wa 1 9 3 8 / , " B o c ia n b i a ł y w p o w ie c ie p o z n a ń s k im / C i o o n i a c i c o n i a L / " B o g u s ła w a S z c z e p s k ie g o /P o z n a ń 1 9 3 6 / , " H a n d e l zbożem z d ó b r k r ó l e w s k i c h K a z im ie r z a O a g i e ll o ń c z y k a " M a r ia n a P e lc z a r a /G d a ń s k 1 9 3 9 / , " M i a r y i c e n y p r o d u k tó w r o l n y c h na P o d o lu w X V I w . " Ka
z i m i e r z a S o c h a n ie w ic z a /L w ó w 1 9 2 9 / , " N a g r o b k i p o l s k i e na cmen
t a r z a c h m o s k ie w s k ic h " K a z im ie r z a R eychm ana /W a rs z a w a 1 9 3 5 / c z y
" K o ś c iu s z k o en S u is s e " A .M . S k a łk o w s k ie g o /W a rs z a w a 1 9 3 8 / . Po
d o b n y c h p r z y k ła d ó w m ożna p r z y t o c z y ć z n a c z n ie w i ę c e j . S ą dzę p o n a d t o , i ż n i e k t ó r e d r u k i t r a f i ł y do w ł a ś c i c i e l a r ó w n ie ż j a k o d a r y a u t o r ó w , l e c z b e z d e d y k a c j i r ę k o p iś m ie n n y c h , na p r z y k ł a d
" 0 w z m o ż e n iu k o n s u m p c ji w ę g la w e w n ą tr z k r a j u " D o b r z y c k ie g o / K r a ków o k . 1 9 3 4 / . I n t e r e s u j ą c e b y ło b y u s t a l e n i e l i s t y o s ó b b ą d ź i n s t y t u c j i , k tó r y m M o c a r s k i o f i a r o w a ł w ła s n e p r a c e . N a t r a f i ła m na m a t e r i a ł y r ę k o p iś m ie n n e p o z w a la ją c e z a p o c z ą tk o w a ć t a k i s p i s . W z b o g a c iłb y on d o k u m e n ta c ję na te m a t k o n t a k t ó w M o c a r
s k ie g o m ię d z y in n y m i 2 h i s t o r y k a m i l i t e r a t u r y , b i b l i o t e k a r z a m i, a r c h i w i s t a m i , lu d ź m i n a u k i i k u l t u r y .
Do g r u p y d a ró w n a le ż y z a l i c z y ć d r u k i w yda ne w l a t a c h 1 9 2 5 -
118
- 1 9 3 6 d l a u c z c z e n ia p o l s k i c h z ja z d ó w b i b l i o f i l ó w i b i b l i o t e k a -
50 ' 51
r z y , p r z y czym n i e w c h o d z ę t u t a j w g r ę r e f e r a t y z ja z d o w e . Z . M o c a r s k i j a k o a k ty w n y u c z e s t n i k w s z y s t k i c h z ja z d ó w z w o ła n y c h w
P o l s c ś w o k r e s ie d w u d z i e s t o l e c i a m ię d z y w o je n n e g o m ia ł w sw oim k s i ę g o z b i o r z e 56 d ru k ó w u p a m ię t n ia ją c y c h z j a z d y . W ię k s z o ś ć z n ic h w ię ż ę s i ę t e m a t y c z n ie ze s p ra w a m i k s i ę ź k i . Dwa w ydaw n ic t w a z ja z d o w e m a ję n a d r u k " E g z e m p la r z Z y g m u n ta M o c a r s k ie g o " :
" K i l k a uwag o g ó ln y c h o k s i ę ż c e " K a r o la H o m o la c s a o r a z " M o d l i t e w n ik W ła d y s ła w a W a rn e ń c z y k a w z b io r a c h B i b l i o t e k i B o d l e j a ń - s k i e j " » Na k i l k u in n y c h d r u k a c h n ie z w ię z a n y c h ze z ja z d a m i z n a j d u j ę s i ę p o d o b n ie z a z n a c z o n e p r o w e n ie n c j e . Sę r o : " S t a t u t i r e g u la m in w e w n ę tr z n y T o w a rz y s tw a B i b l i o f i l ó w P o l s k ic h w W a rs z a - w i e " 54, " P o c z e t c z ło n k ó w P o l s k ic h T o w a rz y s tw B i b l i o f i l ó w w r . 1 9 2 8 " 55, " P r z e p i s y k a t a lo g o w a n ia a lf a b e t y c z n e g o w b i b l i o t e k a c h p o l s k i c h . P r o j e k t " 55 i " N a jd a w n i e j s z y m a s o ń s k i e x l i b r i s p o l s k i "
E . C h w a le w ik a 57. R ó w n ie ż na r e f e r a c i e O ó z e f a t a O s t r o w s k ie g o
" B i b l i o t e k a K l a s z t o r u B e n e d y k ty n ó w w L u b i n i u " w y g ło s z o n y m w 1 9 2 9 r . z o k a z j i I I Z ja z d u B i b l i o t e k a r z y P o l s k ic h w P o z n a n iu w y d r u k o w a n o , i ż t r z y d z i e ś c i n u m e ro w a n y c h e g z e m p la r z y p r z e z n a
c z o n o d la "G łó w n y c h D o b r o d z ie jó w B i b l i o t e k i . E g z e m p la r z n r 29 j e s t w ła s n o ś c ię p . Z y g m u n ta M o c a r s k ie g o " 5 8 ,
R ó ż n o ro d n e z a p i s k i , n a k l e j k i , p ie c z ę c i e i s t e m p le s p o ty k a n e na k s ię ż k a c h z k o l e k c j i M o c a r s k ie g o , s t a n o w ię - moim z d a n ie m - i n t e r e s u j ę c e ź r ó d ł o do d z ie j ó w k s ię g a r s t w a i z b ie r a c t w a p o l s k i e g o , a t a k ż e do s p o s o b ó w p o m n a ż a n ia k s i ę g o z b i o r u M o c a r s k ie g o . W a rto z w r ó c ić uwagę na n a z w is k a k s i ę g a r z y i a n t y k w a r iu s z y c h o c ia ż b y d l a t e g o , że n ie w s z y s t k i e o s o b y z n a l a z ł y s i ę w " S ło w n ik u P ra c o w n ik ó w K s i ę ź k i P o l s k i e j " , P r z e g ię ć r o z p o c z ę ła m od p ie r w s z e g o m ia s t a , z k tó r y m M o c a r s k i z w i ę z a ł s i ę z a w o d o w o . A w ię c z l u b e l s k i e j k s i ę g a r n i S . N a ra m o w s k ie g o p o c h o d z i " B i b l i o - g r a f i a l i t e w s k a od 1 5 4 7 do 170 1 r . " M a u ry c e g o S t a n k ie w ic z a 59 Dwa d r u k i m a ję p r o w e n ie n c je W a le r e g o P r z y b o r o w s k ie g o . Na j e d nym z n i c h 50 M o c a r s k i n a p i s a ł : » N a b y łe m w r . 191 9 w “ A n t y k w a m i W a r s z a w s k ie j" na C z a c k ie g o , g d z ie s p r z e d a w a ł s i ę k s i ę g o z b ió r p r o f . P r z y b o r o w s k ie g o . A n i j a a n i a n t y k w a r iu s z n ie w ie d z i e l i ś m y o r z a d k o ś c i t o m ik u / " P o e z j i " M a u ry c e g o G o s ła w s k ie g o / . D o p ie r o po r o k u w y c z y ta łe m w W ó j c i c k i m « 8 “' . P ra w d o p o d o b n ie w tym samym a n t y k w a r i a c ie M o c a r s k i k u p i ł ze z b io r ó w P r z y b o r o w s k ie g o
" D y a r y u s z t r a n s a k c y i w o je n n e j m ię d z y w o js k ie m k o ro n n e m i z a p o - r o s k ie m w r . 1 6 3 7 " Szym ona O k ó ls k ie g o 8 2 , a t a k ż e n ie w ia d o m e j
p r o w e n i e n c j i "S e jm p a n ie ń s k i a lb o rozm ow a o b ie s ia d a c h i k r o t o - c h w ila c h m ię s o p u s t n y c h , lj3 . Na e g z e m p la r z u " B i b l i o t e k i O r d y n a c j i K r a s i ń s k i c h w W a r s z a w ie " 34 z a c h o w a ł s i ę s t e m p e l k s i ę g a r n i W in c e n te g o 3 a k o w ic k ie g o 3 j . UJ A n t y k w a r i a c i e " ś w i a t ł o " w W a rs z a w ie M o c a r s k i k u p i ł w k w i e t n i u 192 1 r . dwa d r u k i ze z b i o r u W ik t o r a G o m u lic k ie g o 3 3 . D z i a ł o " 0 r y t o w n ik a c h g d a ń s k ic h " M a th ia s a B o r - s o h n a 3, n a b y ł na a u k c j i k s ią ż e k " B i b l i o f i l a P o l s k ie g o " 32 p o d c z a s I Z ja z d u B i b l i o f i l ó w P o l s k ic h w K r a k o w ie w 192 5 r . N a to m ia s t a lb u m f r a n c u s k i "L e L o u v r e . S c u l p t u r e de l a r e n a is s a n c e f r a n ç a i s e " k u p i ł z a p o ś r e d n ic tw e m p a r y s k i e j f i l i i G e b e th n e ra i W o l f f a 7 0 .
P r z y p u s z c z a ln ie M o c a r s k i n ie s k o r z y s t a ł z p r o p o z y c j i k s . Ka
z i m i e r z a M ia s k o w s k ie g o , k t ó r y d o n o s i ł ze s w e j p o d r ó ż y w l i p c u 1 9 2 6 r . , i ż p r z e je ż d ż a j ą c p r z e z K ra k ó w z n a l a z ł "u pew nego Ż y d k a na S z p i t a l n e j " d r u k f r a n c u s k i
z
p o c z ą t k u X IX w . , "o p ra v iin y w c a ł ą s k ó r ę , ,z b r z e g a m i, c z y l i b o k a m i z ło c o n y m i, f o r m a t m a łe 8 ° z 8 - 9 b a r d z o ła d n y m i s z t y c h a m i i ś l i c z n ą w i n i e t ę . O praw a p o d n is z - c z o n a , a le o b r a z k i b a r d z o ła d n e i s t y lo w e z c z a s u e m p ir u " 71.D a l e j k s . M ia s k o w s k i p i s a ł : " Ż y d e k ż ą d a ł 5 z ł . , u ta r g o w a łe m na 3 .W iem, że Pan j e s t am atorem t a k i c h k s ią ż e k , cena n is k a . O e ż e li
Pan c h c e , t o k u p ię z a p o v.'ro te m "72
T o r u ń s k i A n t y k w a r i a t "L a m u s " 73 s p r z e d a ł w 1936 r . d r u k w y d a n y n a k ła d e m Dana K o n s t a n te g o Ż u p a ń s k ie g o 7 4 . N ie z n a la z ła m n a t o m ia s t ż a d n y c h n o t a t e k na s z e ś c iu in n y c h d ru k a c h Ż u p a ń s k ie g o z l a t 1 8 4 9 - 1 8 8 4 . Na “ K a t a lo g u w y d a w n ic tw z d z i e d z i n y w y c h o w a n ia f i z y c z n e g o i p r z y s p o s o b ie n ia w o js k o w e g o " f i g u r u j e p ie c z ę ć k s i ę - g a r n i D ana W o jc ie c h o w s k ie g o w T o r u n iu 75. W 1 9 3 4 r . M o c a r s k i k u p i ł od W andy P i e t r u s k i e j X I X - w ie c z n e w y d a n ie "C y d a " w p r z e k ł a - d z ie S . D u b i ń s k i e j 76. "S ło w o X e n o f o n t a o w y p r a w ie w o je n n e j C y - r u s a . Po g r e c k u A n a b a s is " 77 n a b y ł z d u b le t ó w B i b l i o t e k i M i e j s k i e j w G d a ń s k u .
Godne p o d k r e ś l e n ia j e s t p o s z u k iw a n ie p r z e z M o c a r s k ie g o p i ś m ie n n ic t w a b i b l i o l o g i c z n e g o . W tym c e lu z w r a c a ł s i ę z p ro ś b ą o pomoc do r ó ż n y c h o s ó b , m ię d z y in n y m i do W .T . W i s ł o c k i e g o , k t ó r y w'/' r a z i ł c h ę ć z a p o z n a n ia s i ę z b i b l i o t e k ę M o c a r s k ie g o , b y móc s ł u ż y ć u z u p e ł n i e n i a m i z w ła s n y c h d u b le t ó w 76. W i s ł o c k i n a p i s a ł w ię c do M o c a r s k ie g o : "Da o s o b iś c i e b i b l i o g r a f i i i b i b l i o t e k a r s t w a n ie k o m p le t u j ę , g d y ż ś c ią g a m t o t r o s k l i w i e do O s s o lin e u m , g d z ie mam m a t e r i a ł / w / k a ż d e j c h w i l i do d y s p o z y c j i . Mam je d n a k pewną i l o ś ć k s ią ż e k z t e g o z a k r e s u , o i l e n ie b ę d ą ' d u b le t a m i w s t o -
120
s u n k u do P a ń s k ic h z b io r ó w , n a j c h ę t n i e j n im i s ł u ż y ć b ę -
W 1 9 2 6 r . M o c a r s k i o t r z y m a ł od A le k s a n d r a B ir k e n m a je r a k i l k a p r a c b i b l i o l o g i c z n y c h lJ . 30 D z ię k u ją c z a " u p o m in k i b i b l i o f i l s k i e "
M o c a r s k i p i s a ł : " Z z a in t e r e s o w a n ie m s z c z e g ó l n i e j c z y t a łe m p r o - j e k t p o d r ę c z n / i k a / b i b l ^ / i o t o k a r s k i e g o / 0 p rz e d te m w a u t o p s j i m i n ie z n a n y o r a z r o z p ra w ę o o p r a w ie r p s u B i b l . O a g i e l l , 62' N ie z m ie r n i e i n t e r e s u j ą m n ie p r o c e , k t ó r e są p is a n e p r z o z b a d a c z y p o l s k i c h i o r z e c z a c h , k t ó r e Z a c h ó d o b c h o d z ą i je s t e m z w ła s z c z a c z u ł y i w r a ż l iw y na w s z y s t k i e t e o b ja w y , k t ó r e ś w ia d c z ą , ż e n a u k a n a s z a u m ie s i ę z d o b y ć n ie t y l k o na b a d a n ie r z e c z y s w o ic h , l e c z z a w a ż y ć może t ą c z y in n ą p r a c ą na Z a c h o d z ie . W ię c p o w in s z o w a ć można z c a łe g o a e r e a , że z r z e c z y b l i ż e j n as - b i b l i o f i l ó w ob~
c h o d z ą c y c h po F o u r n i v a l u ~ p r z y s z ł a k o l e j na t a k c ie k a w ą Q 3 p r a c ę o w c z e s n y c h o p r a w a c h " ® ^ , W 1 9 2 9 r . p r o s i ł B ir k e n m a je r a o b r o s z u r ę
" 0 m i ł o ś c i do k s ią g w P o ls c e " S t e f a n a Dembego®“1 w yda ną p r z e z w a r s z a w s k ie T o w a rz y s tw o B i b l i o f i l ó w P o ls k ic h ® 6 . K i l k a l a t p ó ź n ie j p r z e s y ł a j ą c p ra w d o p o d o b n ie B ir k e n m a je r o w i j a k i e ś s w o je p r a c e d o d a ł : " P r o s z ę K o c h a n e g o Pana o w z a je m n o ś ć w z a k r e s ie s w o ic h p r a c b i b l i o g r a f i c z n y c h , z w ła s z c z a w ję z y k a c h o b c y c h p r z e z Pana n a - p is a n y c h " 87. D r u k i b i b l i o f i l s k i e o t r z y m a ł M o c a r s k i z K ra k o w a od W it o t c ia Z ie m b ic k ie g o w p o d z ię k o w a n iu za p r a c ę » K t o j e s t a u t o rem e p ig ra m ó w " P o s t n y o b ia d abo z a b a w e c z k a " i in t e r m e d ió w " U - po c i e c h y le p s z e y p o ż y t e c z n i e j s z e , a n i ż e l i z Bachusem i W e n e r ę " «
O s o b is t e k o n t a k t y w y k o r z y s t y w a ł t a k ż e M o c a r s k i do p e n e t r a c j i z a g r a n ic z n y c h k s i ę g a r ń i a n t y k w a r i a t ó w , g łó w n ie f r a n c u s k i c h i n i e m i e c k i c h . W y d a w n ic tw a f r a n c u s k i e H. C ha m p io n p r ó b o w a ł z d o b y ć za p o ś r e d n ic tw e m S t a n is ła w a P i o t r a K o c z o r o w s k ie g o , ó w c z e s n e g o p r a c o w n ik a B i b l i o t e k i P o l s k i e j w P a ry ż u QQ. W 1 9 2 9 r . d o n o s i ł B ir k e n m a je r o w i z z a d o w o le n io m : " T e r a z nabywam s p o r o r z e c z y b i - b l i o l o g i c z n y c h z F r a n c j i , g łó w n ie z k a t a lo g ó w u n t y k w a r s k i c h , i w y ło w iłe m n ie j e d n ą r z a d k ą r z e c z - d u ż o do h i s t o r i i o p ra w i p o d r ę c z n ik ó w i n t r o l i g a t o r s k i c h " an. V/ 1 9 2 9 r . s p r o w a d z ił z a n t y k w a r i a t u P s u ła G ra u p e g o w B e r l i n i e k s i ą ż k ę " D e u ts c h e E in b a n d - k u n s t im e r s t e n . O a h r z e h n t d e s z w a n z ig s t e n O a h r h u n d e r t s " ' . M ia ł p o n a d to w sw oim k s i ę g o z b i o r z e c z t e r y k a t a l o g i a n t y k w a r s k ie G r a - u p e g o 92, P o d c z a s M ię d z y n a ro d o w e g o Z ja z d u B i b l i o t e k a r z y i M i ł o ś n ik ó w K s i ą ż k i w P ra d z e w 192 6 r . n a b y ł d r u k m o s k ie w s k i " D v a d - c a t ' p j a t ' z a s e d a n ij K o m i s s i i po I z u c o n i j u I s k u s s t v a K n i g i p r i G o s u d a rs tv e n n o m I z d a t e l ' s t v e 1 9 2 2 , 1 9 2 3 , 1 9 2 4 "® á .
W 1 9 3 6 r . M o c a r s k i p o d a ł , ż e s p e c j a l n o ś c i ą je g o p r y w a t n e j b i b l i o t e k i są " d z i e ł a z d z i e d z i n y b i b l i o g r a f i i , s t a r e d r u k i , t e k s t y l i t e r a c k i e , k s i ą ż k i z a u t o g r a f a m i a u t o r ó w , z b i ó r k a t a lo g ó w a n t y k w a r s k ic h i k s i ę g a r s k i c h " . Z n a m ie n n e j e s t , ż e na p ie rw s z y m m ie js c u z n a l a z ł y s i ę " d z i e ł a z d z i e d z i n y b i b l i o g r a f i i " . O c z y w is
t a t z g o d n ie z d e k l a r a c j ę z ło ż o n ą p r z e z M o c a r s k ie g o d z i e s i ę ć l a t w c z e ś n i e j , c h o d z i t u t a j o d z i e ł a b i b l i o g r a f i c z n o - b i b l i o l o g i c z n e . W ła ś n ie na t e j c z ę ś c i k s i ę g o z b i o r u k o n c e n t r u ję d a ls z e r o z w a ż a - n i s «>
T e r e s a Z b ije w s k a o m a w ia ją c z a w a r t o ś ć t o r u ń s k i e g o k s i ę g o z b i o r u M o c a r s k ie g o s ł u s z n i e w y e k s p o n o w a ła t ę c z ę ś ć k s i ę g o z b i o r u , k t ó r a s t a n o w i ł a w a r s z t a t je g o p r a c y n a u k o w e j. W y r a ź n ie t r z e b a p o d k r e ś l i ć , że w a r s z t a t t e n m ia ł s z e r o k i z a k r e s , w y n i k a ją c y z w i e l o k i e r u n k o w e j p r a c y n a u k o w e j o r a z d z i a ł a l n o ś c i o r g a n i z a c y j n e j
i s p o łe c z n e j w ł a ś c i c i e l a .
N a j c e n n ie j s z e z b i b l i o f i l s k i e g o p u n k tu w id z e n ia d r u k i X V I - - X V I I I ~ w i e c z n e 95 , k t ó r e z a c h o w a ły s i ę w t o r u ń s k im k s i ę g o z b i o r z e , n ie są na t y l e r e p r e z e n t a t y w n a , b y r o z p a t r y w a ć j e s z c z e g ó ło w o . B io r ą c pod uwagę f a k t , ż e s t a n o w ię one 8 ,5 % /'9 2 d z . w 96 w o l . / z a c h o w a n e j k o l e k c j i , w y d a je s i ę s ł u s z n i e j s z e z a n a liz o w a n ie n u r t u , t r a k t u j ą c e g o k s i ę g o z b i ó r j a k o w a r s z t a t p r a c y b i b l i o t e k a r s k i e j i b i b l i o l o g i c z n e j . R ó ż n o ro d n o ś ć w y d a w n ic tw z g ro m a d z o n y c h z te g o z a k r e s u p o z w a la w i d z i e ć w s p ó łz a le ż n o ś ć m ię d z y w a r s z ta te m s tw o rz o n y m p r z e z w ł a ś c i c i e l a a k ie r u n k a m i je g o z a i n t e re s o w a ń o r g a n i z a c y j n y c h i n a u k o w y c h j a k o b i b l i o t e k a r z a i b i b l i o - l o g a . Po p r z e p r o w a d z e n iu a n a l i z y z a w a r t o ś c i t r e ś c i o w e j m ogłam s t w i e r d z i ć , że d r u k i b i b l i o l o g i c z n e z a jm u ję w o m a w ia n e j k o l e k c j i 3 4 ,4 % / 3 4 1 d z . w 373 w o l . / , a w ię c n i e w i e l e pon ad 1 / 3 c a ł o ś c i k s i ę g o z b i o r u , w s z y s t k i e in n e - a ż 6 5 ,6 % / 6 7 4 d z . w 710 w o l . / C e c h y f o r m a ln o - w y d a w n ic z e w a r s z t a t u b i b l i o l o g i c z n e g o p r z e d s t a w i łam z a pom ocą t r z e c h z a łą c z o n y c h t a b e l / t a b l . 3 - 5 / . Z d e c y d o w a n ie p r z e w a ż a ją d r u k i b i b l i o l o g i c z n e w yd a n e w P o ls c e / 2 3 3 d z . w 2 4 7 w o l . / , p r z y czym 217 d z . w 229 w o l . t o d r u k i w yda ne w XX w . P o d o b n ie j e s t z d r u k a m i w y d a n y m i z a g r a n i c ą . W ś ró d 101 d z . w 120 w o l . j e s t 81 d z . w 1 00 w o l . w y d a n y c h w XX w .
W a r to ś ć b i b l i o t e k a r s k i e g o i b i b l i o l o g i c z n e g o w a r s z t a t u n a u k o w ego m ożna o c e n ić b a d a ją c , w j a k im s t o p n i u o p r a c o w a n ia z te g o z a k r e s u b y ł y r e p r e z e n to w a n e w a n a liz o w a n e j k o l e k c j i . O g r a n ic z ę s i ę do z w r ó c e n ia u w a g i na w a ż n ie js z e p o z y c j e . P r z e g lą d ro z p o c z y n a m od dwóch n a jw c z e ś n ie js z y c h d ru k ó w b i b l i o l o g i c z n y c h , j a k i e p o z o -
122
K i
© r —J
© JO
«3 H
D ru k i b ib li o lo g ic z n e w k s ię g o z b io rz e to ru ń s k im Z . M o c a rs k ie g o Raz em
• l—i
O
k>
kj en
CM
k>k£>
I-o
N ©
•
*0
W K5
K>
03 cr>
CM
Os f i
S
©
JO ©
S z w a j c a r ia
r - łO5
8 8 O l 1 CMH
h i T?
8 8 04 1 CM
S ta n y Z je d n o c z o n a
i-MO
3 8 t - i 1 f i
-3
fi § f i f i• r i
CO
(0 ££
O 05
£Z
N
0 f i !
1
1kO m
© c N O
•H c CÖ u o co N co - X
•ri c o r—i
o CL
CM CM
kO
■Ö
i Os o CM O• 4N ia m e y i*'*i
© s
i 1f i CM
f i O l
CM
-Ö
i 8 er»t - if i O
CM
H o la n d ia
iH
§
i 8 8 f i f iN i : B f i f i
F ra n c ja
•**»5O s
1 f l f i
m f i
CM CO
CM
TJ
N i ct! ■M-f iK ) h * O l
O 8
• jote u s
© o es
NpM n
o © o
• r-5
O
35
8 1 'M' 1’ł
•o M
1 8 CM 1 CM03
■H C5>
r - i
a
O £
1 e f i 1 f iN
"O 8 8 f i 1 f i
CS U
&
&
2
r~t
•O £
8 8 f l 1 f iN
•TJ
8 1 f i 1 f ł
&
e—5
Vi
f ł
O
£
f 1 CM f i 1
N T5
CM f i 8
■Äf
as f iO 5
OJ kO
-H en CM CM
1 Os
CM
a.
N
*D OJ 'M-
f i N f i
OJ 1
K I k>
O l
•H ©
HMH i
>
X X K
X X
X X i - i X
e
© N
© Q Í
Razem
r - i
O £
CM
1 6
12 2 9 2 4 7
d z .
CMf i hs f i CM
PO X»
CM
X
O r-5
o f i ©
O
fi 8 K ) K i© CD C.
g
x f i >
© © Q
e
u *•» - X
N
© © □ TO i 8 t o KJ
o ©
aL,
• r i i
-1
« c n
O
8 8 • 4 ■4-N o g
f i o
£
f 1 f iE cc
■ri
i 8
'C© i ¿ $ “O f i f i
L, •
O • r i «H
fi
4J CD
O
i 03 r c f iO ♦ c
£
f J©
N CO Q> ©
«_ -r! 7 3
e
O © © > ¡M j kC’ en
•H
s
N f
a
O O r—i
O O 1 8 ~ r •M-
©* •H C
«2 fi
f i•r-i <7> £ r-J O O © f i Ł_ r->
-X © O O 9
s P -H O N n K>
CQ J j &
2 N Ö)
T3
1 8 f i f i© o
©
e
f i © _X i—
i
O C - r i © O i f i
't
mCL
CO 0 ) 4 -£ O O
s
£
© r - i a
© □ -H JO
N
1 f i K ) 'M*C L. © -H
T3
© Q . X J3
•
g » i—l i 8
L.
O
{ \ Os© 0 3 8
£
c O O
• rl -H Ü r - i i—! • •
• r i JO CD
N
1 Í r n K5O O f i
•r-i H O m jo r - i T Í
o © o
• r i • r i r —5 OJ r x S t K3
H c O CÜ O
■ Q ©
£
f i f i• ri g
JO o
C
•ri © •
-X U
N
CM 03 N□ Q . T5 N 03
L. O f i f i
O
\Z
/ • r i© H i E
2 H
H-4 X
© N
> r - i X ©
X X X C¿
X
