Specyfika qumrańskiej wersji Ksiąg samuela (4 QSamª) w relacji do Tekstu Masoreckiego i Septuaginty / Dariusz Dziadosz.

Specyfika qumrańskiej wersji Ksiąg Samuela (4QSam ^a )

w relacji do Tekstu Masoreckiego i Septuaginty

Historia zwojów znad Morza Martwego, gdyż tak w świecie nauki zwy- kło się na ogół nazywać znalezisko spisanych po hebrajsku, aramejsku i gre- cku manuskryptów znalezionych w latach 1947-1956 w siedmiu miejscach położonych wzdłuż północno-zachodniego brzegu Morza Martwego, a szcze- gólnie w 11 grotach niedaleko ruin Qumran w Izraelu, zalicza się bez wąt- pienia do najważniejszych odkryć archeologicznych XX w. Waga tego od- krycia jest ogromna, a wnioski, jakie uczeni sformułowali i wciąż formułują z uwagi na trwające ciągle prace nad rekonstrukcją, identyfikacją i komen- tarzem do znalezionych w Qumran dokumentów, w wielu aspektach dość znacznie zmieniły dotychczasowy pogląd na kwestie związane z powstaniem natchnionego tekstu Biblii i historią jego przekazu oraz koncepcję religijnych i społecznych form życia w Izraelu w ostatnich trzech wiekach przed Chry- stusem i pierwszym stuleciu po Chrystusie. Ponadto znaleziska w Qumran pomagają odtworzyć palestyńsko-żydowskie tło pism nowotestamentalnych i sformułować wiele innych zasadnych opinii, chociażby na temat języków używanych w owym czasie w Palestynie. Przeprowadzone wnikliwie badania paleograficzne i archeologiczne, jak też analizy próbek rękopisów dokonane za pomocą izotopu węgla C 14, pozwalają stwierdzić, że manuskrypty po- wstały mniej więcej między końcem III w. przed Chr., a 68 r. po Chr., czyli po dacie zburzenia centrum zamieszkiwanego przez wspólnotę z Qumran.

Jak to zwykle bywa, tego rodzaju odkrycia wywołują w świecie duże zainteresowanie i powodują lawinę komentarzy, które, niestety, nie zawsze cechują się naukową rzetelnością i kompetencją. Nierzadko w poszukiwaniu taniej i komercyjnej sensacji wręcz wykrzywia się rzeczywistość, powodując duży zamęt w głowach tych, którzy na co dzień nie zajmują się tego rodzaju problematyką. Nie inaczej jest też z manuskryptami z Qumran. Można rzec, że już same tylko popularne opracowania na temat znalezionych tam zwo- jów wypełniłyby dziś całkiem sporą bibliotekę

. Ponadto historia odkrycia

1

W celu szerszego zapoznania się z sześćdziesięcioletnią już historią badań nad zwo-

jami z Qumran warto sięgnąć do najważniejszych prac obcojęzycznych, wychodzących z racji

manuskryptów w grotach w Qumran mogłaby z łatwością stanowić scena- riusz dla zupełnie dobrego filmu akcji. Z uwagi na to, że zasadnicza linia tematyczna niniejszego artykułu biegnie innym torem, wspomnimy jedynie fakt, iż pierwsze odnalezione przez Beduinów rękopisy zostały pocięte przez nich na kawałki, po czym wysłane na jerozolimskie bazary w nadziei łatwego i pokaźnego zarobku. Na szczęście jeden z takich fragmentów wpadł w ręce handlarza staroci z Betlejem, który skontaktował się ze znanym profesorem E.L. Sukenikiem z Uniwersytetu Hebrajskiego, prosząc go o fachową wycenę, czy sprzedawane na targu rękopisy są czymś wartościowym, czy też zręcznie spreparowanym falsyfikatem. Profesor od razu zorientował się, że ma przed sobą coś niezwykłego i poprosił o dostarczenie większej liczby podobnych fragmentów rękopisu. Ku swemu ogromnemu zdziwieniu spostrzegł, że na kolejne spotkanie handlarz przyniósł już nie małe fragmenty, lecz trzy kom- pletne i nawet jeszcze nie rozwinięte manuskrypty, sporządzone ze skóry i zapisane starohebrajskim pismem. Bez większych targów profesor zakupił rękopisy, a po ich rozwinięciu z zachwytem stwierdził, że ma przed sobą tekst starotestamentalnej księgi proroka Izajasza, komentarz do księgi proro- ka Habakuka oraz nieznany dotąd nikomu tajemniczy opis apokaliptycznej wojny między zagadkowymi Synami Światłości a Synami Ciemności, który później został nazwany Księgą Wojny. Tak rozpoczęła się długa, trwająca do dziś, już sześćdziesięcioletnia historia rękopisów z Qumran.

kolejnych rocznic tego znaleziska: S. Poter, C. Evans, The Scrolls and the Scriptures. Qumran Fifty Years After, JSP.S 26, Sheffield 1997; P. Flint, J. VanderKam, The Dead Sea Scrolls After Fifty Years. A Comprehensive Assessment, Leiden 1998-1999; P. Flint, J. VanderKam, The Mean- ing of the Dead Sea Scrolls. Their Significance for Understanding the Bible, Judaism, Jesus, and Christianity, Leiden 2002; R. Kugler, E. Schuller, The Dead Sea Scrolls at Fifty. Proceedings of the Society of Biblical Literature Qumran Section Meeting, Atlanta 1999; L. Schiffman, The Dead Sea Scrolls Fifty Years after Their Discovery, Jerusalem 2000; J. Charlesworth, The Bible and the Dead Sea Scrolls, Waco 2006; G. Ibba, Qumran. Correnti del pensiero giudaico (III a. C. I d.

C.), Siena 2007; S. Hultgren, From the Damascus covenant to the covenant of the community:

literary, historical, and theological studies in the Dead Sea Scrolls, Leiden 2007. Do najważniej-

szych polskojęzycznych opracowań ostatnich lat nadal należą materiały z Międzynarodowych

Kolokwiów Qumranologicznych organizowanych w Mogilanach w latach: 1987, 1989, 1991

oraz materiały z 32. sympozjum Biblistów Polskich w Częstochowie z 15-16 września 1994,

opublikowane w CT 65 (1995), s. 5-115.

1. Znaczenie wersji Ksiąg Samuela

znalezionych w czwartej grocie Qumran na tle dotychczasowej wiedzy

na temat historycznego procesu przekazu tekstu Biblii

Jako temat główny niniejszego opracowania została wybrana jednak nie frapująca historia tego znaleziska, lecz jego merytoryczna doniosłość. Jak wspomnieliśmy wyżej, jest ona tak wielka i wielopłaszczyznowa, iż nie spo- sób jej ukazać jedynie na kilku stronach, dlatego też skoncentrujemy się na jednym z jej wielu aspektów, którym są odnalezione nad Morzem Martwym starożytne manuskrypty Ksiąg Samuela. Właściwe zrozumienie wagi tego konkretnego znaleziska domaga się jednak pewnego wprowadzenia. Otóż już na wstępie trzeba podkreślić, iż pośród kilkuset rękopisów odnalezionych w jedenastu grotach w Qumran do najważniejszych należą te, które wydoby- to z tzw. groty czwartej. Jest tak z uwagi na liczbę tekstów znajdujących się w tej grocie oraz ich ciężar gatunkowy. I chociaż w czwartej grocie w Qumran nie odnaleziono kompletnych i nienaruszonych zwojów (tak, jak np. w przy- padku pierwszej groty, gdzie znajdował się cały zwój księgi proroka Izaja- sza (1QIs

)), lecz jedynie ich większe lub mniejsze fragmenty (w sumie ok.

40 tysięcy), to jednak rękopisy tam odkryte stanowią do dziś nieprzebrany i najbardziej wartościowy materiał do naukowych analiz. Jak dotąd udało się zrekonstruować i zidentyfikować prawie sześćset tekstów, z których zdecydo- wana większość to dokumenty o tematyce pozabiblijnej (ponad 400). Są to zwoje poświęcone żyjącej w tym miejscu wspólnocie religijnej, jak też semi- ckie oryginały znanych zresztą skądinąd tekstów z zakresu intertestamental- nej literatury żydowskiej, czy też wiele innych, nieznanych dotąd, świadków literackich spisanych w języku hebrajskim i aramejskim. Pozostałe kategorie tekstów odnalezione w grocie czwartej to niewielka liczba (kilkanaście) tzw.

peszarim, czyli komentarzy do starotestamentalnych tekstów biblijnych, oraz to, co nas interesuje najbardziej, ponad 150 niezwykle cennych rękopisów zawierających teksty biblijne ksiąg Starego Testamentu. Pośród tych manu- skryptów znajdowały się również trzy rękopisy zawierające tekst Ksiąg Sa- muela

, którym uczeni nadali sygnatury: 4QSam

, 4QSam

i 4QSam

. Te trzy manuskrypty pochodzą z różnych okresów, różnią się co do objętości i tre- ści oraz znajdują się w niejednakowym stanie zachowania. Pierwszy z nich, 4QSam

, został sklasyfikowany przez uczonych jako hebrajski manuskrypt pochodzący z okresu 50-25 przed Chr. Jest najbardziej obszernym rękopi- sem Ksiąg Samuela znalezionym w Qumran, gdyż poza niewielkimi lukami

2

Oprócz tych trzech manuskryptów zawierających tekst Ksiąg Samuela, które zostały

odnalezione w czwartej grocie w Qumran, nad Morzem Martwym został odkryty jeszcze jeden

niewielki fragment tychże biblijnych tekstów, który znaleziono w grocie pierwszej (1QSam).

zawiera prawie całość tekstu dzisiejszej Pierwszej i Drugiej Księgi Samuela

. Ponadto ten zwój dochował się do naszych czasów w bardzo dobrym stanie.

Drugi manuskrypt: 4QSam

jest pod względem objętości nieporównywalnie uboższy, gdyż zawiera tylko niewielki fragment Pierwszej Księgi Samuela

, a poza tym zachował się w bardzo złym stanie. Pomimo to ten właśnie rę- kopis jest najcenniejszy, gdyż jego datację uczeni ustalili na ostatnie lata lub nawet połowę III w. przed Chr.

I w końcu ostatni z trzech manuskryptów:

4QSam

, spisany prawdopodobnie w pierwszych latach pierwszego stulecia przed Chrystusem i zawierający niewielką część 25 rozdziału 1 Samuela oraz 14 i 15 rozdziału 2 Samuela

.

Te trzy starożytne dokumenty odkryte w 1952 r. stały się przyczyną prawdziwego przełomu w badaniach nad rekonstrukcją procesu powstawania i przekazu tekstu biblijnych Ksiąg Samuela. Ich wiek przewyższał bowiem najstarsze znane dotąd hebrajskie teksty Biblii, o bagatela, tysiąc lat, a ich treść w znacznej mierze różniła się od masoreckiej wersji tekstu, która była przez wieki pośród uczonych uważana powszechnie za obowiązującą, orygi- nalną i najbardziej wiarygodną ze wszystkich antycznych świadków tekstual- nych Ksiąg Samuela. Aby dobrze zrozumieć rolę, jaką w krytyce tekstu Ksiąg Samuela odegrało odkrycie zwojów z czwartej groty Qumran, potrzeba po- krótce naszkicować historię dotychczasowego rozwoju wiedzy na ten temat.

Zasadniczo można powiedzieć, że przed archeologicznymi odkryciami w grotach na północno-zachodnim brzegu Morza Martwego za oryginalną wersję Ksiąg Samuela, jak też zdecydowanej większości pozostałych pism Starego Testamentu, uważano, i zresztą na ogół nadal się uważa, tak zwa- ny hebrajski Tekst Masorecki, który jest owocem pracy Masoretów, którzy w okresie od VI do X w. po Chr. trudzili się nad wiernym i wiarygodnym przekazem odziedziczonego po przodkach zapisu Biblii. Z uwagi na coraz

3

Teksty te, jak dotąd, nie zostały oficjalnie opublikowane, znamy je jedynie z prac pro- wadzonych przez profesora Franka Crossa. F.M. Cross, The Development of the Jewish Scripts, w: G.E. Wright, The Bible and the Ancient Near East. Essays in Honor of William Foxwell Albright, Garden City 1961, s. 16-18; tenże, A New Qumran Biblical Fragment Related to the Original Hebrew Underlying the Septuagint, BASOR 132 (1953), s. 15-26; tenże, The Oldest Manuscripts from Qumran, JBL 74 (1955), s. 147-172.

4

Fragment tego starożytnego rękopisu F.M. Cross opublikował w artykule: The Oldest Manuscripts from Qumran, s. 165-172, natomiast jego opis i charakterystykę zawarł w pracy zbiorowej wydanej kilka lat później wspólnie z Shemaryahu Talmonem, por. F.M. Cross, The Evolution of a Theory of Local Texts, w: F.M. Cross, S. Talmon, Qumran and the History of the Biblical Text, Harvard 1975, s. 306-320.

5

P.K. McCarter, I Samuel. A New Translation with Introduction and Commentary (AB 8), New York–London 1980, s. 6.

6

Fragmenty tego manuskryptu opublikował w swej pracy doktorskiej E.C. Ulrich, The

Qumran Text of Samuel and Josephus (HSM 19), Missoula 1978. Dużo informacji na temat

tego rękopisu można znaleźć w artykule F.M. Crossa, The Contribution of the Qumran Discov-

eries to the Study of the Biblical Text, IEJ 16 (1966), s. 81-95.

mniejszą znajomość języka hebrajskiego Masoreci najpierw opatrzyli tekst Biblii znakami samogłosek, a następnie na marginesach każdej ze stron prze- jętych i kopiowanych przez siebie rękopisów dodawali wiele różnego rodzaju komentarzy zwanych wielką lub małą Masorą. Od czasu Masoretów aż do dnia dzisiejszego hebrajski tekst Starego Testamentu nie zmienił się i jako tzw. tekstus receptus, czyli wzorzec, tekst matka, stanowił główny punkt od- niesienia dla kolejnych wydań Biblii Hebrajskiej. Wciąż jednak otwarte pozo- stawało pytanie o proces przekazu tego tekstu od chwili jego ostatecznej re- dakcji do epoki wczesnego średniowiecza, czyli właśnie do czasu Masoretów.

Tą problematyką zajmuje się tzw. krytyka tekstu, która porównując wszystkie zachowane do dnia dzisiejszego rękopisy, ma za zadanie, po pierwsze, dotrzeć do oryginalnej wersji autora natchnionego, a przynajmniej do formy tekstu najbliższej tejże wersji, a po drugie, jak najdokładniej odtworzyć proces, po- przez który tekst natchniony był przekazywany kolejnym pokoleniom. Tego rodzaju analizy są konieczne, gdyż do naszych czasów dochowała się nie tyl- ko masorecka wersja tekstu hebrajskiego, ale też wiele innych świadków pism starotestamentalnych, które w niektórych przypadkach zasadniczo różnią się od Tekstu Masoreckiego. Patrząc na historię Biblii Starego Testamentu, moż- na wyróżnić aż cztery nurty przekazu ksiąg natchnionych: 1) wspomniany tekst (proto)masorecki; 2) LXX, czyli greckie tłumaczenie tekstu hebrajskiego z II w. przed Chr., które w wielu punktach sugeruje istnienie innego teks- tu matki (hebrajskiej Vorlage), niż ten, który znajduje się u podstaw wer- sji masoreckiej; 3) tzw. Pięcioksiąg Samarytański (z IV w. przed Chr.) oraz 4) omawiane przez nas rękopisy znad Morza Martwego

. Na podstawie tych tradycji można wyróżnić cztery etapy powstawania hebrajskiego tekstu Biblii.

Najstarszy jest etap tradycji ustnej, a potem pisanej, która sięga oryginalnych autorów natchnionych. Niestety, do naszych czasów nie zachowały się auto- grafy, które byłyby bezpośrednimi świadkami tego pierwszego stadium teks- tu. Do tego oryginalnego poziomu tekstu można dziś dotrzeć jedynie przez analizę literacką i porównawczą najbardziej wiarygodnych manuskryptów. Jej istotą jest rekonstrukcja oryginalnej wersji tekstu na drodze usunięcia wszyst- kich naleciałości, o których w uzasadniony sposób sądzi się, iż zostały doda- ne później. Drugi etap rozwoju oryginalnego tekstu Biblii reprezentuje jego najstarsza i najbardziej wiarygodna forma lub też formy, do których można dotrzeć na podstawie zachowanych do dziś manuskryptów. Ten to właśnie

7

Wśród świadków tekstu protomasoreckiego, poza manuskryptami hebrajskimi, istnieje

jeszcze szereg tłumaczeń powstałych pomiędzy II a VII w. po Chr., np.: aramejskie targumy

z II w. przed Chr.; tzw. wersja syryjska z II w. po Chr.; tłumaczenia greckie Aquili, Symmacha

i Teodocjona z II w. po Chr.; Wulgata św. Hieronima z IV w. po Chr.; tzw. recenzje greckiego

tłumaczenia LXX, których celem było zbliżenie tekstu Septuaginty do wersji tekstu hebraj-

skiego obowiązującego w Palestynie (Heksapla Orygenesa z III w. po Chr., czy też powstała

w tym samym czasie recenzja ojca Kościoła Luciano – LXX

); oraz starołacińskie i koptyjskie

tłumaczenie LXX, które powstały kolejno w II i III w. po Chr.

etap jest najważniejszy dla krytyków i filologów biblijnych badających stan tekstu natchnionego. Trzecim poziomem jest etap spółgłoskowego tekstu he- brajskiego, który został ściśle określony pod koniec I w. po Chr., a który to przejęli jako oficjalny tekst Biblii średniowieczni Masoreci. Ostatnim etapem kształtowania się hebrajskiej wersji Starego Testamentu był okres działalno- ści pisarzy (soferim) i wspomnianych już Masoretów, którzy opatrzyli tekst znakami samogłosek i wielorakim komentarzem. Ta ostatnia wersja tekstu stanowi bazę dla większości zachowanych do dziś manuskryptów hebrajskich powstałych od X w. po Chr.

W zarysowany wyżej schemat należy wpisać również historię przekazu tekstu Ksiąg Samuela oraz omawiane dziś zagadnienia związane z odkryciami manuskryptów w Qumran. Do połowy XIX w. hebrajski Tekst Masorecki był powszechnie uznawany za najbardziej oryginalny i jedyny wiarygodny wzo- rzec Starego Testamentu. W porównaniu z innymi istniejącymi wersjami he- brajskimi i ich aramejskimi, syryjskimi, greckimi czy łacińskimi tłumaczenia- mi był on, ogólnie rzecz biorąc, tekstem najkrótszym, a to, wedle podstawo- wych kryteriów krytyki tekstu, przemawiało za jego oryginalnością. Dopiero analizy Otto Theniusa (1842 r.)

pokazały wyraźnie, że wersja masorecka Ksiąg Samuela jest bardzo źle zachowana, a poza tym jest pełna poprawek, opuszczeń, dodatków (niekiedy dość obszernych) i błędów kopistów. Thenius jako pierwszy zaproponował, aby w tych miejscach, w których Tekst Masore- cki jest zniekształcony lub niepewny, w poszukiwaniu oryginalnego wariantu księgi odwoływać się do LXX, która, według niego, zawierała tekst znacznie pełniejszy i często odmienny od hebrajskich lekcji Masoretów. Pogląd ten na owe czasy był jednak zbyt śmiały i spotkał się z surową krytyką egzegetów.

Niedługo później ta sama problematyka została podniesiona przez wybitnego egzegetę niemieckiego Juliusza Wellhausena, którego monografia Der Text der Bücher Samuelis untersucht, opublikowana w 1871 r., jest powszechnie uwa- żana do dziś za jedno z najwybitniejszych dzieł powstałych kiedykolwiek na polu krytyki tekstu. Porównując hebrajską wersję Masoretów, LXX i inne an- tyczne rękopisy biblijne, Wellhausen zaproponował nową wersję tekstu Ksiąg Samuela, opierając się nie tylko na Tekście Masoreckim, ale też na wersjach innych manuskryptów hebrajskich oraz antycznych tłumaczeń, które w nie- których miejscach uznał za bardziej wiarygodne od niekwestionowanej dotąd wersji Masoretów. Tego rodzaju ocenę uczony ten zaaplikował szczególnie do

8

D. Barthelemy, Critique textuelle de l’Ancien Testament (OBO 50/1), Fribourg 1982, s. 69; S. Pisano, Introduzione alla critica testuale dell’Antico e del Nuovo Testamento, Roma 1997, s. 1-2.

9

Dla historycznej wiarygodności tego stwierdzenia trzeba dodać, że pierwszym auto-

rem, który zwrócił uwagę na mocno skomplikowany i zdeformowany charakter hebrajskiego

tekstu Ksiąg Samuela, był hugenocki hebraista Louis Cappel, który w dziele Critica sacra, wy-

danym w 1634 r., doszedł do swych konkluzji na podstawie porównania Tekstu Masoreckiego

z innymi dostępnymi antycznymi wersjami tych ksiąg.

tradycji reprezentowanej przez LXX. W ten sposób został wyznaczony zupeł- nie nowy, eklektyczny nurt w pracy krytyków tekstu i egzegetów, którego za- sadą jest poszukiwanie najlepiej zachowanych wariantów tekstowych, opiera- jąc się na obiektywnych i tych samych kryteriach. Tym śladem poszli wszyscy późniejsi egzegeci końca XIX oraz początku XX stulecia. Na uwagę zasługuje tu szczególnie praca S. Drivera Notes on the Hebrew Text of the Book of Sa- muel z 1890 roku. Entuzjazm wywołany nową metodą porównywania wszyst- kich znanych dotąd antycznych świadków tekstu Ksiąg Samuela nie trwał jednak zbyt długo. Wkrótce egzegeci zorientowali się, że wiele problemów pozostaje nadal nierozwiązanych, a poza tym nie wszyscy dali się przekonać nieomylności metody porównawczej oraz założeniom Wellhausena i Drivera, że różnice między Tekstem Masoreckim a LXX są oczywistym dowodem na istnienie innej antycznej wersji hebrajskiego tekstu Biblii, paralelnej do tej przejętej przez Masoretów. Te różnice mogły być bowiem jedynie owocem translatorskiej pracy autorów greckiej Septuaginty, którzy opierali się na tej samej co Masoreci oryginalnej wersji tekstu hebrajskiego (Vorlage). Już sami bowiem autorzy nowej metody ustalania oryginalnego tekstu Biblii na pod- stawie porównania jego różnych antycznych wersji przyznawali, że tłumacze Septuaginty w wielu miejscach nie przekładali dosłownie tekstu, który mieli do dyspozycji, lecz go parafrazowali i interpretowali według własnych zało- żeń teologicznych. A zatem, jak sugerowali wszyscy przeciwnicy Wellhause- na i Drivera, rozbieżności między LXX a Tekstem Masoreckim nie od razu musiały oznaczać istnienie dwu niezależnych wersji oryginalnego tekstu he- brajskiego, które miałyby stać u podstaw dwu najważniejszych i najbardziej starożytnych, jak na owe czasy, świadków tekstu natchnionego, lecz równie dobrze mogły być rezultatem teologicznej i literackiej inwencji tłumaczy Septuaginty

. W konsekwencji bardzo ożywionej dyskusji na ten temat oraz braku odpowiednich tekstów źródłowych, które potwierdziłyby nowatorskie poglądy proponowane przez Wellhausena i Drivera, tezy te w następnych dziesięcioleciach XX w. zaczęły powoli odchodzić w zapomnienie, a waga przykładana do greckiej LXX w rekonstrukcji niepewnych wariantów tekstu hebrajskiego uległa znów radykalnemu pomniejszeniu.

Tę zawikłaną sytuację zmieniło na nowo, ale tym razem już definityw- nie, odkrycie manuskryptów w Qumran. Rękopisy zawierające tekst Ksiąg Samuela okazały się bowiem nie tylko o tysiąc lat starsze od tradycji ma- soreckiej, która dotąd była powszechnie uważana za jedynego prawowitego reprezentanta i spadkobiercę hebrajskich pism natchnionych, ale też w wie- lu punktach okazały się zawierać lekcje zasadniczo różniące się od wersji Masoretów, co jednoznacznie wskazywało na fakt, że nie jest ona jedynym przedstawicielem i nośnikiem żydowskich tekstów świętych. Krótko mówiąc,

10

Obszerną historię tej ożywionej egzegetycznej dyskusji można znaleźć w pracy S. Jel-

licoe The Septuagint and Modern Study, Oxford 1968, s. 1-73.

znalezisko w Qumran w pełni potwierdziło przypuszczenia Wellhausena.

Uczeni badający rękopisy qumrańskie (na szczególną uwagę zasługują tu pra- ce Franka Crossa) stwierdzili, że ich treść w wielu punktach zasadniczo od- biega od wersji proponowanych przez Masoretów, natomiast pozostaje w bli- skości tego, co zawierają greckie rękopisy LXX

. Te wnioski pozbawiły na trwałe argumentów tych uczonych, którzy dotąd kwestionowali przydatność i rolę LXX w rekonstrukcji oryginalnego tekstu ksiąg starotestamentalnych.

Wobec treści manuskryptów 4QSam

, 4QSam

i 4QSam

, które wykazywa- ły widoczne gołym okiem pokrewieństwo z hebrajskim oryginałem stojącym u źródeł Septuaginty, nie można było już utrzymywać tezy, że te wszystkie miejsca, w których Septuaginta różni się od Tekstu Masoreckiego są jedynie konsekwencją procesu translacji i rezultatem inwencji tłumaczy. Dzięki teks- tom z Qumran stało się dla wszystkich jasne, że materiał źródłowy, który był podstawą powstania wersji masoreckiej, oraz ten, który stał u początków LXX, to dwa różne nurty hebrajskiej tradycji pism natchnionych. Hebrajskie teksty z Qumran nie wywodzą się bowiem z tego samego pnia tradycji he- brajskiej, który przejęli i opracowali Masoreci.

Późniejsze prace nad tekstami z Qumran ukazały jednak, że kwestia ich pochodzenia jest nieco bardziej skomplikowana. Otóż treść manuskryptów qumrańskich nie jest, ot tak po prostu, zwierciadlanym odbiciem najstarszego tłumaczenia greckiego, tzw. Old Greek (OG) z II w. przed Chr., do którego to tłumaczenia można dotrzeć poprzez najstarszą i najbardziej wartościową dla Ksiąg Samuela wersję Septuaginty, którym jest Kodeks Watykański (LXX

).

Znacznie bliżej tym rękopisom do jednej z dużo późniejszych recenzji Sep- tuaginty (LXX

), której dokonał około 300 r. po Chr. jeden z ojców Kościoła, niejaki Luciano z Antiochii

, oraz do tej wersji Biblii, z której korzystał ży- dowski historyk Józef Flawiusz w I w. po Chr. Nie zmieniło to jednak faktu,

11

F.M. Cross, A New Qumran Biblical Fragment, s. 15-26; tenże, The Oldest Manuscripts from Qumran, s. 165-172.

12

Niektórzy uczeni, jak Cross czy Ulrich, postulują istnienie znacznie starszej wersji

greckiego tekstu Septuaginty, która pochodziłaby z I w. po Chr., a na której oparł się Luciano,

tworząc swą recenzję LXX (tzw. proto-Luciano). F.M. Cross, A New Qumran Biblical Frag-

ment, s. 15-26; E.C. Ulrich, The Qumran Text of Samuel and Josephus. Inni są przekonani,

że za obecną wersją LXX przypisywaną Luciano z Antiochii (LXX

), można się dopatrzeć aż

trzech stadiów rozwoju tekstu. Najstarsze z nich to pierwotne tłumaczenie wersji hebrajskiej

na język grecki, czyli tzw. tekst starogrecki (Old Greek), natomiast najmłodsze to recenzja

Luciano z około 300 r. po Chr., której celem było przybliżyć do siebie tekst starożytnego

tłumaczenia greckiego (OG) do funkcjonującej wówczas w Palestynie hebrajskiej wersji Biblii

(tradycja babilońska), która to wersja stała się później źródłem dla tradycji Masoretów. Ist-

nienie jeszcze jednego pośredniego stadium między tymi dwiema wersjami jest postulowane

przez fakt pewnych różnic między wersją Old Greek a LXX

, które spotkać można w tekstach

żydowskiego historyka Józefa Flawiusza (I w. po Chr.) oraz w najstarszych tłumaczeniach Bi-

blii na język łaciński (tzw. Old Latin (OL) z II w. po Chr.). E. Tov, Lucian and Proto-Lucian,

RB 79 (1972), s. 101-113. W rzeczywistości jednak to pośrednie stadium recenzji Septuaginty

że znaleziska w Qumran dostarczyły niezwykle cennych świadków tekstu bi- blijnego o wieku przewyższającym o ponad tysiąc lat dotychczasowe najstar- sze wersje Biblii oraz rzuciły wystarczająco dużo światła na proces redakcji i przekazu tych hebrajskich tradycji, aby można było pokusić się o jego dość wiarygodne odtworzenie.

Najbardziej przekonujący model rekonstrukcji procesu kształtowania się oficjalnej wersji tekstów natchnionych na podstawie odkryć związanych z rękopisami Ksiąg Samuela z Qumran zaproponował F. Cross. Według tego uczonego powstanie tekstu Biblii Hebrajskiej związane było z trzema różny- mi lokalnymi środowiskami geograficznymi oraz odmiennymi uwarunkowa- niami historycznymi Izraela. Zbiory tekstów w formie zwojów zawierających już zredagowane księgi święte, w tym również Księgi Samuela, poczęły się kształtować w okresie perskim (V/IV w. przed Chr.) w dwu niezależnych od siebie i mocno oddalonych lokalnych środowiskach. Pierwszym z nich była diaspora w Babilonii, natomiast drugim Palestyna. W IV w. przed Chr. pa- lestyńska wersja Ksiąg Samuela i Królewskich stała się podstawą dla autora nowego dzieła historiograficznego Izraela, czyli 1-2 Księgi Kronik. Ten sam palestyński tekst Biblii został wiek później przeniesiony do Egiptu i po tym, jak w tym nowym środowisku przeszedł autonomiczny cykl ewolucji spo- wodowany jego nieustanną teologiczną interpretacją i procesem kopiowania, prawdopodobnie na przełomie III i II w. przed Chr., stał się podstawą dla pierwszego tłumaczenia na język grecki. Tak powstała wersja tzw. tekstu sta- rogreckiego (OG). A zatem obie te tradycje mają wspólne korzenie i są ze sobą dość ściśle związane. Zresztą to najstarsze tłumaczenie greckie (Old Gre- ek) było wielokrotnie recenzowane (pierwszy raz w I w. przed Chr. tzw. wer- sja proto-Luciano, a ostatni około 300 r. po Chr. przez Luciano z Antiochii).

Aby jego treść upodobnić do hebrajskiej wersji Biblii obowiązującej w Pale- stynie, dokonano wielu gramatycznych i ortograficznych zmian i treściowych uzupełnień. Ta palestyńska matryca Ksiąg Samuela i Królewskich posłużyła do redakcji Ksiąg Kronik, a ponadto stoi u podstaw manuskryptów odnale- zionych w Qumran. Można też do niej dotrzeć poprzez najważniejsze dzieła historyka Józefa Flawiusza. Wzorzec ten dominował w Palestynie i Egipcie aż do czasów wprowadzenia jako oficjalnej wersji Biblii Hebrajskiej tekstu, który powstał i rozwijał się w Babilonii. Ta zmiana miała miejsce w pierwszych dziesięcioleciach naszej ery. Babilońska wersja Biblii Hebrajskiej cechowała się znaczną autonomią, której przyczyną były: 1) izolacja diaspory w Babilo- nii od mieszkańców Palestyny, 2) odmienna teologiczna interpretacja Biblii spowodowana znacząco innymi uwarunkowaniami historyczno-kulturowymi;

3) inny proces przekazu tekstów natchnionych. Podczas kilku stuleci nie- zależnego rozwoju babiloński wzorzec Biblii nabył wiele śladów haplografii

jest tak bliskie wersji Old Greek, że trudno przypuszczać, iż mamy tu do czynienia z odręb-

nym tłumaczeniem.

polegającej na przeoczeniach, opuszczeniach, konflacji (dodatki i komenta- rze czynione w samym tekście i na jego marginesie) i błędach kopistów. Po- mimo tych różnic to jednak ten wzorzec został wybrany w Palestynie jako obowiązujący i stał się tekstem źródłowym najpierw dla żydowskich pisarzy soferim (od I do VI w. po Chr.), a potem dla Masoretów (od VI do X w.

po Chr.). Podsumowując tę analizę, należy stwierdzić, że lokalny babiloński wzorzec Ksiąg Samuela jest aktualnie reprezentowany poprzez Tekst Masore- cki. Egipski wzorzec hebrajskiej Biblii odnajdujemy w najstarszym greckim tłumaczeniu (Old Greek), do którego dostęp mamy poprzez Kodeks Waty- kański (LXX

), ostatni zaś, trzeci wzorzec obowiązujący w Palestynie przed erą chrześcijaństwa odnajdujemy w manuskryptach qumrańskich i w tych rękopisach Septuaginty, które zrecenzował Luciano (LXX

). Dokładne anali- zy porównawcze tekstu Ksiąg Samuela w rękopisach qumrańskich wykazały bowiem ich znamienną zbieżność i pokrewieństwo do LXX, a szczególnie do tych jej manuskryptów, które zawierają tekst recenzowany przez Luciano (LXX

), oraz do tej wersji Biblii, którą posługiwał się Józef Flawiusz, a która była najprawdopodobniej tzw. wersją proto-Luciano.

Najważniejszym wnioskiem, jaki należy wyciągnąć z rekonstrukcji hi- storii rękopisów Ksiąg Samuelowych znalezionych w Qumran, jest ten, że obowiązująca powszechnie do czasu tego znaleziska teza o dominującej roli hebrajskiej wersji Masoretów jako najstarszej, jedynej wiarygodnej ścieżce pozwalającej na dotarcie do oryginalnego przekazu biblijnego, utraciła swą moc i aktualność. Po odkryciach w Qumran już nikt nie utrzymuje, że re- konstrukcja oryginalnej hebrajskiej wersji ksiąg natchnionych jest możliwa tylko i wyłącznie za pośrednictwem Tekstu Masoreckiego, a do innych an- tycznych świadków tekstu należy odwoływać się jedynie w tych przypad- kach, kiedy wersja masorecka jest nieczytelna bądź też dalece niezrozumiała.

W każdym bowiem miejscu Biblii, w którym istnieje alternatywna możli-

wość lektury tekstu, to znaczy gdy dwa lub nawet trzy starożytne przekazy

znacząco różnią się od siebie, lub też kiedy jawi się możliwość dotarcia do

oryginalnej wersji hebrajskiej, opierając się na innym antycznym przekazie

aniżeli ten masorecki, należy dokładnie przeanalizować taką ewentualność

i zgodnie z obowiązującymi zasadami krytyki tekstu podjąć najlepszą decyzję

w każdym indywidualnym przypadku. Jak dobitnie ukazuje analiza poszcze-

gólnych starożytnych świadków tekstu Ksiąg Samuela, żadna ze znanych nam

aktualnie wersji tekstu nie może sobie rościć wyłącznego monopolu na ory-

ginalność i pierwszeństwo w lekturze. Niekiedy takie pierwszeństwo należy

przyznać tekstowi Masoretów, innym razem tym manuskryptom Septuagin-

ty, które swymi korzeniami sięgają najstarszego greckiego przekładu Biblii,

czyli Old Greek. Często jednak zdarza się i tak, że obydwie te wersje muszą

ustąpić wariantom zachowanym w innych manuskryptach greckich, np. tych

recenzowanych przez Luciano (LXX

) albo też wariantom znajdującym się

w rękopisach qumrańskich. Tylko tego rodzaju eklektyczna rekonstrukcja

tekstu natchnionego może przeprowadzić nas przez gąszcz niezliczonych na- leciałości i haplograficznych błędów, które pozostawił po sobie wielowiekowy proces kopiowania i przekazu ksiąg biblijnych, i pozwoli dotrzeć do najstar- szej oryginalnej palestyńskiej tradycji, przechowującej święte pisma żydow- skie, a zatem do oryginalnego tekstu Ksiąg Samuela.

2. Charakterystyka najistotniejszych plusów i minusów 4QSam

w relacji do najważniejszych starożytnych świadków

tekstu Ksiąg Samuela

Po tej dość szczegółowej charakterystyce odkryć w Qumran i ocenie ich doniosłości w rekonstrukcji procesu formowania się Ksiąg Samuela i innych pism natchnionych popatrzmy przez chwilę na konkretne miejsca biblijne, których lektura zasadniczo zmieniła się po tym, jak zostały opublikowane manuskrypty znad Morza Martwego. Będziemy teraz porównywać najstarsze i najbardziej wartościowe rękopisy zawierające teksty Ksiąg Samuela, czyli:

wersję masorecką (TM), tekst tłumaczenia starogreckiego (OG), do którego można dotrzeć za pomocą Kodeksu Watykańskiego (LXX

), wersję greckiej LXX, z której korzystał Józef Flawiusz (LXX

), i oczywiście manuskrypty z Qumran, a konkretnie rękopis 4QSam

. Takich szczególnych miejsc, w któ- rych rękopis 4QSam

różni się zasadniczo od wspomnianych wyżej świadków, jest w Księgach Samuela siedem. Do zobrazowania ich specyfiki wystarczy zatrzymać się na trzech najbardziej reprezentatywnych passusach, to znaczy, kiedy tekst qumrański jest dłuższy od pozostałych świadków, kiedy jest od nich znacznie krótszy, oraz kiedy obydwie lekcje są pod względem objętości porównywalne, lecz zasadniczo różnią się od siebie co do treści.

Pierwszym, a zarazem sztandarowym przykładem bogactwa, jakie przy- niosło odkrycie manuskryptów Ksiąg Samuela w Qumran, jest biblijna histo- ria dojścia Saula do władzy, która w formie qumrańskiej jest o wiele dłuż- sza od wszystkich znanych dotychczasowych wersji tego passusu biblijnego.

Oto jak przedstawia się zestawienie wszystkich najważniejszych antycznych świadków tekstu 1 Sm 10-27–11,1:

TM: 1 Sm 10,27:

vyrIx]m;K. yhiy>w: hx'n>mi Al Waybihe-al{w> WhzUb.YIw: hz< Wn[eviYO-hm; Wrm.a' l[;Y:lib. ynEb.W

„a synowie Beliala mówili: »Czyż ten może nas wyzwolić?« I wzgardzili nim i nie złożyli mu daru. Ale ten [Saul] nie brał sobie tego do serca (zapanował nad sobą)”

TM: 1 Sm 11,1:

d['l.GI vbey"-l[; !x;YIw: ynIAM[;h' vx'n" l[;Y:w:

„A tymczasem powstał Nachasz Ammonita i oblegał Jabesz w Gileadzie”

LXX

: 1 Sm 10,27:

kai. ui`oi. loimoi. ei=pan ti,j sw,sei h`ma/j ou-toj; kai. hvti,mhsan auvto.n kai. ouvk h;negkan auvtw/| dw/ra

„a nikczemni ludzie mówili: »Czyż ten może nas wybawić?« I wzgardzili nim i nie przynieśli mu daru”

LXX

: 1 Sm 11,1:

kai. evgenh,qh w`j meta. mh/na kai. avne,bh Naaj o` Ammanei,thj kai. paremba,llei evpi. Iabeij Galaad

„A zdarzyło się, iż miesiąc później powstał Nachasz Ammonita i oblegał Jabesz w Gileadzie”

LXX

: 1 Sm 10,27:

kai. oi` ui`oi. loimoi. ei=pon ti,j sw,sei h`ma/j ; ou-toj; kai. hvti,mwsan auvto.n kai.

ouvk h;negkan auvtw/| dw/ra. kai. evgenh,qhn w`j kwfeuwn

„a nikczemni ludzie mówili: »Czyż on może nas wybawić? Ten?« I wzgardzili nim i nie przynieśli mu daru. Ale on pozostawał na to jakby głuchy”

LXX

: 1 Sm 11,1:

kai. evgeneto meta. mh/na h`merw/n kai. avne,bh Naaj o` Ammani,thj kai. parene,balen evpi. Iabij Galaad

„A zdarzyło się, że po upływie miesiąca powstał Nachasz Ammonita i oblegał Jabesz w Gileadzie”

4QSam

: 1 Sm 10,27

hxnm wl waybih alw whzb[yw hz]

!bwar ynb taw dg ynb ta #xl awh !wm[ ynb $lm vx[nw]

[lw]k ~hl rqnw hqzhb vya ravn awlw larf[y] l[ [dxpw hm] ya !tn !ymy !y[[]

[rb][b rva larfy ynbb lwk !wm[[] ynb [$lm v]xn wl rq[n aw]l r[va !dryh]

vya ~ypla t[bv qr !ym_y !y[

vdx wmk yhyw d[lg vb[y] la wabyw !wm[ ynb [ynpm wsn]

4QSam

: 1 Sm 11,1

[d[lg] vby-l[ !xyw ynwm[h vxn l[yw

13

Tekst rękopisu cytowany jest za: F.M. Cross, The Ammonite Oppression of the Tribus of

Gad and Ruben: Missing Verses form 1 Samuel 11 Found in 4QSamuel

, w: E. Tov, The Hebrew

and Greek Texts of Samuel: 1980 Proceedings IOSCS-Vienna, Jerusalem 1980, s. 107.

„(10,27) i wzgardzili nim i nie przynieśli mu daru. Nachasz, król Ammonitów, traktował z wielkim okrucieństwem członków pokolenia Gada i Rubena, wy- łupując prawe oko każdemu z nich, i nie pozwolił, aby ktokolwiek przyszedł z pomocą Izraelowi. Nie pozostał ani jeden spośród Izraelitów, który zamiesz- kiwał tereny po drugiej stronie Jordanu, którego Nachasz, król Ammonitów, nie pozbawiłby prawego oka. Jednak siedmiu tysiącom ludzi udało się zbiec Am- monitom i przyjść do Jabesz-Gilead. Miesiąc później (11,1) powstał Nachasz Ammonita i oblegał Jabesz w Gileadzie”

Jak widać, tekst wiersza 1 Sm 10,27 według manuskryptu 4QSam

jest o trzy i pół linii dłuższy aniżeli analogiczne warianty tego passusu zachowane w innych rękopisach i szczegółowo opowiada o okrutnym działaniu ammo- nickiego króla Nachasza, którego ten władca dopuścił się na przedstawicie- lach pokoleń Gada i Rubena. Ten długi dodatek 4QSam

kończy informacja o ucieczce siedmiu tysięcy członków prześladowanych pokoleń do Jabesz-Gi- lead. Po tej informacji tekst manuskryptu z Qumran jest już taki sam jak Tekst Masorecki oraz wersje pozostałych rękopisów, to znaczy zawiera opis restrykcji Nachasza wobec Jabesz, który rozpoczyna się od 1 Sm 11,1. Jedyny wyjątek stanowi enigmatyczne zakończenie wersu 10,27, które w 4QSam

ma formę: vdx wmk yhyw . Forma ta zgadza się z wariantem LXX (kai. evgenh,qh w`j meta. mh/na), a Józef Flawiusz ma jedynie jego nieco szerszą postać (kai.

evge,neto meta. mh/na h`merw/n). Tekst Masorecki ma w tym miejscu zupełnie inną lekcję: vyrIx]m;K. yhiy>w: . Ogólnie rzecz biorąc, qumrańskiego dodatku nie ma ani w Tekście Masoreckim, ani w dostępnych nam manuskryptach greckich.

Jego niewielki fragment cytuje jedynie Józef Flawiusz w swych Starożytnoś- ciach

.

Zanim poznano 4QSam

, prawie wszyscy egzegeci korygowali niejas- ne zakończenie 1 Sm 10,27 zgodnie z wersją LXX, proponując wariant: yhyw vdxmk ¹⁵ „miesiąc później”. Tylko niektórzy egzegeci bronili w tym miejscu autentyczności Tekstu Masoreckiego, odnosząc formułę vyrIx]m;K. yhiy>w: do Saula i tłumacząc ją: „a on na to pozostawał głuchy” (to znaczy zapanował nad sobą, milczał, był nieczuły, pasywny

na zachowanie swych politycznych

14

W Starożytnościach żydowskich (VI, 68-71) wyrażenie mhni d~usteron „miesiąc póź- niej” znajduje się na początku passusu o prześladowaniach Nachasza, a nie na jego końcu, jak w wersji qumrańskiej. Józef Flawiusz wspomina o Izraelitach zamieszkujących po drugiej stronie Jordanu, czyli o pokoleniach Gada i Rubena, choć nie wymienia ich z imienia. Mówi też o tym, że ammonicki król Nachasz wyłupił każdemu z przedstawicieli tych pokoleń prawe oko. Nic jednak nie wspomina o ucieczce siedmiu tysięcy mężów, a zatem w jego wersji atak Nachasza na Jabesz w Gileadzie nie był uwarunkowany tym faktem.

15

S. Pisano, Additions and Omissions in the Books of Samuel. The Significant Pluses and Minuses in the Masoretic, LXX and Qumran Text, OBO 57, Göttingen 1984, s. 92-93.

16

Np. Buber (M. Buber, Die Erzählung von Sauls Königswahl, VT 6, [1956], s. 146) i Her-

tzberg byli zdania, że rdzeń użytego w TM czasownika oznacza „bycie trwale niezdolnym do

słuchania i odpowiedzi lub bycie głuchoniemym wskutek przebytej choroby”. Stoebe postuluje,

przeciwników, którzy nie akceptowali jego wyboru na króla)

. Po odkryciu 4QSam

problem zrozumienia niejasnej treści tekstu 1 Sm 10,27–11,1 stał się znacznie łatwiejszy. Dłuższa qumrańska wersja tej części księgi z jednej strony pozwala płynnie zrekonstruować przejście od wiersza 10,27 do 11,1, a z drugiej satysfakcjonująco wprowadza i wyjaśnia zachowanie Nachasza wobec mieszkańców Jabesz-Gilead, o którym mówi się w 11,1-4. Za orygi- nalnością wariantu 4QSam

przemawiają następujące argumenty

: 1) biorąc pod uwagę sposób prezentacji królów w księgach Samuela i Królewskich oraz fakt, iż Nachasz w tym miejscu pojawia się po raz pierwszy w narracji, jego prezentacja w 10,27 !wm[ ynb $lm vx [ ^nw ] „Nachasz król Ammonitów” jest znacznie bardziej przekonująca niż lakoniczne określenie w 11,1 ynIAM[;h' vxn

„Nachasz, Ammonita”

; 2) formuła „[Nachasz] traktował z wielkim okru- cieństwem członków pokoleń Gada i Rubena” ynb taw dg ynb ta #xl awh hqzhb !bwar wpisuje się w typową dla szkoły deuteronomistycznej kalkę terminologiczną, choć jest też stosowana w innych tradycjach biblijnych;

3) typowym dla oryginalnych hebrajskich narracji jest też zwyczaj podawania okrągłych i symbolicznych liczb (np. 7 tysięcy uciekinierów); 4) epizod opi- sany w 4QSam

sugeruje klimat utrwalonej już nieprzyjaźni między Ammo- nitami a Izraelitami zamieszkującymi Transjordanię, który wynika ze wspól- nej historii tych ludów, a nie jest konsekwencją jedynie zależności od innych tradycji biblijnych, takich jak np. Sdz 10,6–11,40; 21,1-25, z którymi to teks- tami qumrański opis działań króla Nachasza nie ma bezpośrednich powiązań literackich; 5) wyrażenie vdx wmk yhyw – „około miesiąca później” wydaje się archaiczną formułą, której konkretne znaczenie zmienia się w zależności od najbliższego kontekstu

. Sens tej formuły proponowany w TM jest dale-

iż milczenie Saula należy interpretować jako wyraz jego zaufania do Boga, które wynika ze świadomości bycia jego wybrańcem. H.J. Stoebe, Das Erste Buch Samuelis, KAT 8/1, Gütersloh 1973, s. 219.

17

Za autentycznością Tekstu Masoreckiego w tym miejscu może przemawiać zgodność znaczeniowa wyrażenia vyrIx]m;K. yhiy>w: z kontekstem kończącej się na wersie 10,27 opowieści o wyborze Saula na króla Izraela oraz fakt, iż po wierszu 10,27 Masoreci umieścili znak końca perykopy, aby oddzielić ją od tego, co po niej następuje, czyli od tekstu 11,1-15.

18

Dla szerszej charakterystyki tego passusu por. F.M. Cross, The Ammonite Oppression, s. 110-115.

19

Przypadek Nachasza byłby jedynym w dziele deuteronomistycznym kazusem, w któ- rym redaktor zrezygnowałby z ulubionej przez siebie obszernej i schematycznej formuły pre- zentacji monarchy wpływającego na bieg opisywanych wydarzeń. Na tę formułę składają się zwykle: imię króla oraz informacje o sprawowanym przez niego urzędzie, o jego poddanych oraz o czasie jego panowania.

20

Na uwagę zasługuje tu fakt, iż ostatnia część 1 Sm 10,27 w rękopisie 4QSam

, to zna- czy cała fraza od formuły „około miesiąc później” aż do słów „przeciwko Jabesz Gilead”, jest zapisana nieco powyżej linii poszczególnych słów tego wiersza, co sugeruje, że skryba popełnił błąd tzw. haplografii. Podczas kopiowania tekstu jego oko przeskoczyło z pierwszego słowa

„Jabesz Gilead” na drugie „Jabesz Gilead”, które figuruje w wierszu poniżej i w ten sposób

ko niejasny i kreuje moc problemów ortograficznych i interpretacyjnych

, oddanie zaś tego problematycznego passusu za pomocą formuły czasowej, z którą spotykamy się w rękopisie z Qumran oraz w wersji LXX, idealnie wkomponowuje się w kontekst relacji i płynnie przenosi lektora od sceny ucieczki 7 tysięcy Izraelitów z Transjordanii do inwazji króla Ammonitów przeciwko Jabesz-Gilead, o której mowa w 11,1-4; 6) w całym plusie tekstu z Qumran nie wyczuwa się specyficznego klimatu haggady, którym charak- teryzują się zwykle konflacje, czyli dodatki, w księgach historycznych. Tekst 4QSam

utrzymany jest w stylu oryginalnej relacji, opartej na konkretnych historycznych faktach. Jeśli przyjmie się za oryginalną wersję 1 Sm 10,27 z Qumran, łatwo jest zrozumieć natychmiastowość w działaniu i surowość Nachasza wobec mieszkańców Jabesz, gdyż jest to bezpośrednia reakcja króla Ammonitów na azyl, jakiego miesiąc wcześniej mieszkańcy Jabesz udzielili uchodźcom z prześladowanych przez niego pokoleń Gada i Rubena. Z uwagi na to, że passus ten wprowadza zupełnie nowy materiał treściowy, nie mający ani charakteru apologetycznego, ani też objaśniającego, które są typowe dla wszelkich redaktorskich dodatków biblijnych, trudno byłoby go uważać za wtórną redakcyjną ekspansję

.

Rodzi się więc pytanie, dlaczego ten tekst nie znalazł się ani w wersji Masoretów, ani w manuskryptach LXX? Zarówno bowiem Tekst Masorecki, jak i LXX utraciły to wszystko, co znajdowało się w 10,27 między słowami

„Nachasz, król Ammonitów, traktował z wielkim okrucieństwem [...]”, a fra- zą „[...] powstał Nachasz Ammonita i oblegał Jabesz w Gileadzie” w wierszu 11,1. Tego braku nie można uzasadnić żadną formą haplografii, gdyż nie ma w tym tekście dwu podobnych do siebie formuł, które mogłyby być przyczy- ną pomyłki kopisty i pominięcia tekstu znajdującego się między identycznie brzmiącymi formułami znajdującymi się w niedalekiej bliskości od siebie.

Brak ten należy raczej uzasadnić poważnym błędem skryby, na ogół nie spo-

został zupełnie pominięty tekst znajdujący się pomiędzy tymi dwoma identycznie brzmiącymi wyrażeniami. Po zauważeniu tego faktu ten sam lub inny skryba skorygował błąd, nadpisując brakujący tekst nieco powyżej. P.K. McCarter, I Samuel, s. 199.

21

Przypomnijmy, że Tekst Masorecki na końcu 1 Sm 10,27 ma formułę vyrIx]m;K. yhiy>w:

i odnosi ją nie do tego, co następuje w wierszach 11,1nn, lecz do sceny wyboru Saula z 1 Sm 10,17-27a. Masorecką wersję zwykle tłumaczy się: „lecz on [Saul] był głuchy, nieczuły na to (to znaczy na lekceważącą go postawę ze strony niektórych Izraelitów, która miała miejsce po wyborze Saula na króla)”.

22

Przeciwnego zdania jest Barthélemy, który qumrańskiej wersji passusu 1 Sm 10,27-11,1

nie uważa za tekst oryginalny, lecz późną ekspansję redakcyjną, która powstała dopiero na

jednym z ostatnich etapów kształtowania się tekstu hebrajskiego, dlatego też nie była znana

ani Masoretom, ani tłumaczom LXX. Dowodem na wtórność tego dodatku jest, według tego

krytyka tekstu, też fakt, iż jest on inaczej zlokalizowany w 4QSam

i w Starożytnościach Józefa

Flawiusza. Barthélemy opowiada się również za autentycznością TM w przypadku formuły

zamykającej 10,27: vyrIx]m;K. yhiy>w: .

tykanym w innych miejscach Biblii, polegającym na opuszczeniu wyjątkowo długiego passusu przepisywanego tekstu. Ta krótsza wersja tekstu stała się w następstwie wzorcem zarówno dla tradycji masoreckiej, jak i manuskryp- tów LXX.

Biorąc pod uwagę wszystkie zalety i wady dostępnych nam wariantów fragmentu 1 Sm 10,27–11,1, trudno jest ostatecznie zdecydować o pierwszeń- stwie i oryginalności jego dwu najważniejszych świadków: TM i 4QSam

. Opierając się na głównych standardach krytyki tekstualnej, to nie tekst z Qumran, ale Tekst Masorecki jest tekstem bardziej wiarygodnym, ponie- waż posiada formę znacznie krótszą i trudniejszą do wyjaśnienia (lectio diffi- cilior)

. Trzeba bowiem pamiętać, że tekst rękopisu 4QSam

, w odróżnieniu od wersji masoreckiej, prezentuje ogólną tendencję do rozszerzania i eks- pansji

. Jednakże bogactwo, niepowtarzalność i nadzwyczajna jak na biblijne warunki długość dodatku w 4QSam

pozostawiają tę kwestię wciąż otwartą i nasuwają wiele pytań i wątpliwości. Tak czy inaczej, mamy tu z pewnością do czynienia z inną hebrajską Vorlage, czyli wzorcem hebrajskiej Biblii, niż ta stojąca u źródeł Tekstu Masoreckiego, którą po części odnajdujemy rów- nież w tekstach Józefa Flawiusza i w niektórych rękopisach LXX

.

Aby mieć pełniejszy obraz relacji, w jakiej odkryty przed 60 laty tekst manuskryptów z Qumran pozostaje do wersji Masoretów i greckich rękopi- sów LXX, weźmy inny fragment ksiąg Samuela, a mianowicie taki, w którym wersja masorecka jest dłuższa niż analogiczny tekst z 4QSam

. Należy zazna- czyć, że jest to jedyny przypadek tego rodzaju zachodzący w obu księgach Samuela. Mowa tu o krótkim sumarium, które podsumowuje dojście Dawida do królewskiej władzy w Hebronie (2 Sm 5,4-5).

TM: 2 Sm 5,4:

%l'm' hn"v' ~y[iB'r>a; Akl.m'B. dwID" hn"v' ~yvil{v.-!B,

„W chwili objęcia rządów Dawid miał lat trzydzieści, a rządził lat czterdzieści”

TM: 2 Sm 5,5:

~yvid"x\ hV'viw> ~ynIv' [b;v, hd"Why>-l[; %l:m' !Arb.x,B.

`hd"WhywI laer"f.yI-lK' l[; hn"v’ vl{v'w> ~yvil{v. %l;m' ~Øil;v'WrybiW

„W Hebronie rządził Judą siedem lat i sześć miesięcy, w Jerozolimie zaś rządził trzydzieści trzy lata całym Izraelem i Judą”

23

Chodzi tu szczególnie o formułę podsumowującą wiersz 10,27: vyrIx]m;K. yhiy>w: .

24

I tak np. w niedalekiej bliskości od analizowanego przez nas passusu w 1 Sm 11,9-10 manuskrypt 4QSam

zawiera dodatkową linię tekstu. Z uwagi na niezwykle zły stan jej zacho- wania trudno jest jednak ją zrekonstruować, a przez to wysnuć jakikolwiek wniosek odnośnie do jej treści i oryginalności.

25

Konkretnym punktem stycznym wersji qumrańskiej i LXX jest wyrażenie wmk yhyw

vdx .

LXX

: 2 Sm 5,4:

ui`o.j tria,konta evtw/n Daueid evn tw/| basileu/sai auvto.n kai. tessera,konta e;th evbasi,leusen

„Trzydziestoletnim mężem był Dawid w chwili objęcia rządów i rządził lat czterdzieści”

LXX

: 2 Sm 5,5:

e`pta. e;th kai. e]x mh/naj evbasi,leusen evn Cebrwn evpi. to.n Iouda kai. tria,konta tri,a e;th evbasi,leusen evpi. pa,nta Israhl kai. Ioudan evn Ierousalhm

„Siedem lat i sześć miesięcy rządził w Hebronie Judą, a trzydzieści trzy lata rządził całym Izraelem i Judą w Jerozolimie”

LXX

: 2 Sm 5,4:

tria,konta evtw/n hvn Dauid evn tw/| basileu/ein auvto.n kai. tessara,konta e;th evbasi,leusen

„Trzydzieści lat miał Dawid w chwili objęcia rządów a czterdzieści lat rządził”

LXX

: 2 Sm 5,5:

kai evbasi,leusen evn Cebrwn evpi. Ioudan e;th e`pta. kai. mh/naj e]x, kai. evn Ierou- salhm evbasi,leusen tria,konta du,o e;th kai. mh/naj e]x evpi. pa,nta Israhl kai.

Ioudan

„I rządził w Hebronie Judą siedem lat i sześć miesięcy, a w Jerozolimie rządził trzydzieści dwa lata i sześć miesięcy całym Izraelem i Judą”

Wskazana wyżej informacja o długości rządów króla Dawida występu- je w TM i we wszystkich manuskryptach greckiej LXX, natomiast brak jej w paralelnym miejscu 1 Księgi Kronik, w rękopisie 4QSam

, w pismach Józe- fa Flawiusza i w starołacińskim tłumaczeniu Old Latin

. Miejsce i treść tych dwu wierszy przysparza krytykom tekstu wiele problemów. Jedni uważają je za późny dodatek, inni zaś za tekst oryginalny. Pierwsi dowodzą, że tego ro- dzaju nota została wprowadzona do tekstu księgi Samuela przez jej później- szego redaktora, wzorującego się na obowiązującym w Księgach Królewskich schemacie, w którym większość rządów kolejnych monarchów jest opatrzo- nych notą o długości panowania i wieku króla w chwili objęcia władzy (por.

1 Krl 14,21; 15,1-2.9.25 itd.). Drudzy natomiast uznają te wersety za orygi- nalne, a ich brak w wielu antycznych manuskryptach usprawiedliwiają korek- tą, jakiej dokonali kopiści na jednym z późniejszych etapów procesu prze- kazu tekstu, by skorygować nieprecyzyjność podawanych w nich informacji.

Trzeba bowiem zaznaczyć, że podana w 2 Sm 5,4-5 długość panowania Da-

26

Ten najstarszy łaciński przekład wzorowany był, według powszechnej opinii egzege-

tów, na starogreckiej wersji Old Greek, a zatem można przypuszczać, że także w tym starożyt-

nym greckim tłumaczeniu brakowało wierszy określających wiek Dawida w momencie objęcia

władzy oraz długość jego rządów.

wida jest mało dokładna, gdyż lata rządów w Hebronie (7 i sześć miesięcy) i w Jerozolimie (33 lata) nie dają w sumie 40 lat, lecz 40 lat i sześć miesięcy.

Wydaje się, że dla tej samej przyczyny te wiersze opuścili też autorzy manu- skryptu 4QSam

, wychodząc z założenia, że podobne informacje znajdują się w innych miejscach Biblii (2 Sm 2,11; 1 Krl 2,11). Stąd wpierw Kronikarz (tekst 1 Krn 11,1-9 odzwierciedla 2 Sm 5,1-3.6-10, a opuszcza właśnie wersy 5,4-5)

, a następnie autor rękopisu 4QSam

ten passus opuścili. Dzięki ko- rekcie dokonanej w kolejnych wydaniach tekstu hebrajskiego uniknięto anty- cypacji i nielogiczności (podanie informacji o długości pełnych rządów Da- wida już w chwili ich objęcia), jak też usunięto niewygodną niedokładność wynikającą ze zbytniej precyzyjności w określeniu lat panowania króla w He- bronie (7 lat i 6 miesięcy)

. Po tych korektach, na etapie pierwszej translacji tekstu hebrajskiego na język grecki (Old Greek), prawdopodobnie obowiązy- wał już skorygowany wzorzec palestyński, w którym pominięto nieprecyzyjne wersety 2 Sm 5,4-5. Dłuższy wariant tekstu, a więc passus wraz z wersami 2 Sm 5,4-5, zachował się jednak w innej hebrajskiej tradycji (Vorlage), która następnie stanowiła punkt odniesienia dla większości manuskryptów LXX

i dla późniejszej tradycji masoreckiej. Jak widać, w tym miejscu księgi wszel- kie wysiłki kopistów i tłumaczy szły w tym kierunku, aby niejasny tekst he- brajski uczynić bardziej logicznym i zrozumiałym.

Reasumując krytyczną analizę tego passusu, należy znów jednak stwier- dzić, że to, iż Tekst Masorecki w 2 Sm 5,4-5 kreuje tyle problemów a przez to stanowi tzw. lectio difficilior, przesądza o tym, aby tę właśnie formę uznać za oryginalną. Wydaje się bowiem, że w wersji hebrajskiej, która leży u pod- staw 4QSam

oraz przekładów starogreckiego i starołacińskiego, po prostu

27

Kronikarz jest znany z tego, że mając do dyspozycji cały tekst Ksiąg Samuela i Ksiąg Królewskich, wybierał tylko te jego części, które odpowiadały jego teologicznej i literackiej wizji historii Izraela. Informacje na temat długości panowania Dawida znajdują się w tej księ- dze w 1 Krn 29,27, który to tekst koresponduje z 1 Krl 2,11, czyli z momentem śmierci Da- wida, a nie jego wejściem na tron, tak jak to ma miejsce w 2 Sm 5,4-5. Kronikarz postanowił poinformować lektora o długości panowania Dawida dopiero na końcu jego rządów, co jest zresztą bardziej logiczne niż w przypadku 2 Sm 5,4-5, gdzie mówi się o tym już w chwili doj- ścia do władzy. Poza tym w obydwu tych miejscach: 1 Krl 2,11 i 1 Krn 29,27 nota o długości tych rządów jest prawidłowa pod względem arytmetyki i wynosi 40 lata: 7 lat w Hebronie i 33 w Jerozolimie.

28

Z punktu widzenia krytyki tekstu łatwiej jest wytłumaczyć fakt, iż niewygodne treś- ciowo kalkulacje skorygowano na którymś z późniejszych etapów przekazu tekstu poprzez ich usunięcie, aniżeli to, że je dodano.

29

Również i w tych manuskryptach obserwuje się szeroko zakrojone wysiłki kopistów, aby uwolnić tekst natchniony od nieprecyzyjnych obliczeń liczbowych. I tak np. w Manuskryp- tach greckich oznaczonych symbolami b, c

e

czytamy, że Dawid rządził w Jerozolimie 32 lata i 6 miesięcy. Podobną wersję zachowała też grecka Biblia, z której korzystał Józef Flawiusz.

Inny manuskrypt grecki a

, aby uniknąć niewygodnych danych, w 2 Sm 5,5 powtarza tekst

2 Sm 5,4, mówiąc w obydwu tych wersetach, że Dawid rządził nad Izraelem i Judą 40 lat.

świadomie ominięto ten passus, aby pozbyć się trudności, jakie wynikały po pierwsze z niedokładnych kalkulacji okresu rządów Dawida, a po drugie, z umiejscowienia tego rodzaju informacji na początku, a nie na końcu jego politycznej kariery.

Na zakończenie podamy jeszcze jeden przykład, który pozwoli zrozu- mieć specyfikę rękopisów qumrańskich Ksiąg Samuela oraz ich relację do pozostałych świadków tekstu natchnionego. Po tym jak omówiliśmy wariant, który występuje w 4QSam

, natomiast nie ma go w Tekście Masoreckim i sta- rożytnych przekładach Biblii, jak też fragment, który znajduje się w wersji masoreckiej, a brak go w rękopisie z Qumran, czas na taki passus tekstu, który zachował się w obydwu tych źródłach, ale w obu jest odmienny co do treści i co do formy.

TM: 2 Sm 6,2:

hd"Why> yle[]B;mi ATai rv<a] ~['h'-lk'w> dwID" %l,YEw: ~q'Y"w:

~yhil{a/h' !Ara] tae ~V'mi tAl[]h;l.

„Powstawszy, udał się Dawid i cały lud, który był z nim od możnowładców (obywateli) Judy, aby sprowadzić stamtąd arkę Boga...”

LXX

: 2 Sm 6,2:

kai. avne,sth kai. evporeu,qh Daueid kai. pa/j o` lao.j o` metV auvtou/ avpo. tw/n avrco,ntwn Iouda evn avnaba,sei , tou/ avnagagei/n evkei/qen th.n kibwto.n tou/ qeou/

„Powstawszy, udał się Dawid i cały lud, który był z nim od możnowładców (przełożonych dystryktów) Judy, aby po wyjściu na wzgórze sprowadzić stam- tąd arkę Boga”

LXX

: 2 Sm 6,2:

kai. avne,sth kai. evporeu,qh Daueid kai. pa/j o` lao.j o` metV auvtou/ avpo. tw/n avrco,ntwn Iouda evn th. avnaba,sei , tou/ bounou/ tou/ avnagagei/n evkei/qen th.n kibwto.n tou/ qeou/

„Powstawszy, udał się Dawid i cały lud, który był z nim od możnowładców (przełożonych dystryktów) Judy, aby po wyjściu na wzgórze sprowadzić stam- tąd arkę Boga”

4QSam

: 2 Sm 6,2:

hw ^d hyl [ rva ~yr[y t ] yrq ayh hl[b wta rva ~[h-lkw dywD $lyw ~qyw

~yhlah !wra ta ~Vm [ t ] wl[hl

„Powstawszy, udał się Dawid i cały Izrael, który był z nim, w kierunku Baali, to znaczy Kiriat Jearim, które należy do Judy, aby sprowadzić stamtąd arkę Boga”

TM: 1 Krn 13,6:

rv<a] ~yrI['y> ty:r>qi-la, ht'l'[]B; laer"f.yI-lk'w> dywID" l[;Y:w:

~yhil{a/h' !Ara] tae ~V'mi tAl[]h;l. hd"Whyli

„Następnie Dawid i cały Izrael udali się do Baali, do Kiriat-Jearim, które jest w Judzie, aby sprowadzić stamtąd arkę Boga”

LXX

: 1 Krn 13,6:

kai. avnh,gagen auvth.n Daueid kai. pa/j Israhl avne,bh eivj po,lin Daueid h] h=n tou/ Iouda tou/ avnagagei/n evkei/qen th.n kibwto.n tou/ qeou/

„i powstawszy Dawid i cały Izrael udali się do miasta Dawida, które znajdowało się w Judzie, aby sprowadzić stamtąd arkę Boga”.

W relacji o wyprawie Dawida i przedstawicieli ludu izraelskiego do jednego z miast w górzystej Judei po arkę Boga Jahwe rękopisy LXX oraz 4QSam

zawierają mały dodatek, który w znacznej mierze modyfikuje, ale też ułatwia lekturę tego passusu. Tekst manuskryptu z Qumran zgadza się w tym miejscu z wersją 1 Księgi Kronik (13,6) i Starożytnościami Józefa Flawiusza (VII, 78) w określeniu nazwy miejsca, w którym arka Pańska znajdowała się od momentu opuszczenia ziemi Filistynów (1 Sm 6,21–7,2) aż do przyjścia Dawida. U Józefa Flawiusza nazwa miejsca brzmi: Kariaqiarima, a z księ- gi Joz 15,9.60; 18,14 wiadomo, że miejscowość ta zwana była dwojako: „Ki- riat-Baal” i „Kiriat-Jearim”. I właśnie tę nazwę spotykamy w masoreckiej wer- sji 1 Krn 13,6 oraz w rękopisie 4QSam

w 2 Sm 6,2. W wersji qumrańskiej wyraźnie bowiem chodzi o nazwę miasta: Baala, którą to nazwę opatrzono jeszcze dodatkowo glosą ~yr[y tyrq ayh „to znaczy Kiriat Jearim”. Wersję o identycznym brzmieniu spotykamy ponadto w Joz 15,9 oraz 1 Krn 13,6.

Co prawda, w Tekście Masoreckim również występuje rdzeń „Baala”, ale jest on opatrzony niezrozumiałym przyrostkiem w postaci litery „mem”: yle[]B;mi , która zdaje się zupełnie zmieniać sens zdania. Hebrajskie wyrażenie yle[]B;mi hd"Why> sugeruje bowiem nie nazwę miejsca, ale wersję zachowaną w manu- skryptach LXX: pa/j o` lao.j o` metV auvtou avpo. tw/n avrco,ntwn Iouda „cały lud, który był z nim, a który pochodził od możnowładców (dystryktów, oby- wateli) Judy”. Ale o „możnowładcach Judy” nie ma mowy na żadnym innym miejscu Biblii, a poza tym przyjęcie takiego wariantu tego wiersza nie wy- jaśnia wszystkich problemów tego miejsca, gdyż w tekście hebrajskim pozo- staje formuła ~V'ªmi „stamtąd”, która domaga się konkretnego topograficznego odniesienia jako celu wyprawy Dawida.

Rozwiązanie tego problemu nie jest proste, ale wszystko wskazuje na to, że w oryginalnym tekście hebrajskim nie chodziło o pochodzenie ludzi towarzyszących Dawidowi w jego wyprawie po arkę

, lecz o nazwę miejsca, które było celem tej podróży, a mianowicie o Baalę w Judzie, albo jak ją ina- czej zwano – Kiriat Jearim (por. Joz 15,9). To niezrozumienie oryginalnego tekstu hebrajskiego i powstały z tego powodu znaczny zamęt w najstarszych

30

W ten sposób tłumaczy ten passus również łacińska Wulgata oraz przekłady syryj-

skie.

manuskryptach miał miejsce jeszcze przed redakcją Ksiąg Kronik, gdyż tekst 1 Krn 13,6 nie pozostawia już żadnych wątpliwości, że w tym miejscu chodzi o Baalę (Kiriat Jearim), czyli jedno z miast Judy. I to w tym właśnie kierunku idą dziś egzegeci, odpowiednio korygując tekst Masoretów lub też uznając za oryginalną wersję 4QSam

oraz wersję manuskryptów greckiej LXX. Tę hipo- tezę potwierdzałby także znamienny fakt, z jakim spotykamy się w greckim przekładzie LXX wiersza 1 Krn 13,6, gdzie nagle pojawia się lekcja: „Dawid i cały Izrael udali się do miasta Dawidowego należącego do Judy” eivj po,lin Daueid h] h=n tou/ Iouda. Z pewnością autor tego przekładu miał na myśli lokalizację geograficzną, jednak ze względów teologicznych pominął zarów- no nazwę miasta „Baala”, która wywoływała u niego negatywne skojarzenia związane z imieniem bożka Kanaanu Baala, jak też jej palestyński odpowied- nik Kiriat Jearim, a zastąpił je lakonicznym pojęciem „miasto Dawida, które jest w Judzie”

. Być może to czysty przypadek, ale bardziej prawdopodobne wydaje się, iż autor przekładu świadomie pominął w tym miejscu pogański rodowód nazwy miasta, aby w ten sposób nie stwarzać u lektora niepożąda- nych skojarzeń, iż arka Jahwe znajdowała się w miejscowości, w której kwitł kult najważniejszego bóstwa Kanaanu.

Na końcu tej krytycznej analizy ostatniego z trzech modelowych wa- riantów tekstu, z którymi spotykamy się w najstarszych wersjach biblijnych Ksiąg Samuela, można pokusić się o kilka wniosków ogólnego podsumowa- nia. Porównując ze sobą trzy najważniejsze tradycje, przechowujące w różnej formie i w różnym stanie zachowania oryginalny hebrajski tekst święty Ksiąg Samuelowych, a zatem: Tekst Masorecki, rękopisy z Qumran (4QSam

) oraz LXX, dochodzi się do następujących konkluzji. Standardy krytyki tekstu na ogół wskazują na pierwszeństwo i oryginalność tradycji, którą reprezentuje wersja Masoretów, w zdecydowanej bowiem większości przypadków jest ona krótsza i trudniejsza do wyjaśnienia (lectio difficilior) aniżeli inni świadkowie.

Jeśli natomiast chodzi o postać tekstu zachowaną w manuskrypcie z Qumran (4QSam

), to różni się ona wyraźnie od TM jedynie w siedmiu przypad- kach, spośród których tylko raz jeden jest krótsza (2 Sm 5,4-5), natomiast aż pięć razy zawiera wariant dłuższy (2 Sm 6,2; 6,7; 10,6-7; 24,16b-17a; 24,20), a raz nawet zdecydowanie dłuższy (1 Sm 10,27–11,1). Najbardziej istotną charakterystyką tych sześciu fragmentów qumrańskiej wersji Ksiag Samuela, w których 4QSam

proponuje lekcję dłuższą od Tekstu Masoretów, jest to, że nie zgadzają się one ani z wersją masorecką, ani ze starogrecką wersją Old Greek. Jeśli chodzi o stosunek do tej ostatniej, to taki stan rzeczy dość łatwo wytłumaczyć. Prawdopodobnie większość plusów wersji z Qumran usunięto z manuskryptów greckich w czasie którejś z rozlicznych recenzji

31

Tego rodzaju teologiczne zabiegi można spotkać w wielu miejscach greckiej Septua-

ginty. Widać wyraźnie, że autor greckiego przekładu ksiąg Samuela i Królewskich unikał imie-

nia pogańskiego bożka Baala.