Jan Książek
Licytacja dóbr ziemskich Działoszyn
w 1870 r.
Rocznik Wieluński 5, 243-247
Tom 5 (2005)
Ź R Ó D Ł A
Jan K siążek
LICYTACJA DÓBR ZIEMSKICH DZIAŁOSZYN W 1870 R.
D ziałoszyn , m iasto po ło żo n e na praw ym b rzegu W arty, ad m inistracy jnie nale żące do p o w iatu pajęczań sk iego , stanow i w ażn y o środ ek sp o łeczno -gosp od ar czy w historycznej ziem i w ieluńskiej. P raw am i m iejskim i D ziałoszyn (w ów czas D zalo szy n ) leg ity m o w ał się ju ż w 1412 г , o czym św iadczy zap is o ppidum ( ła c ), czyli m iasto, p och o d zący ze w sp o m n ian ego roku. P ierw szy m zn anym w łaścicie lem m iasteczka by ł H iń c z a z R o g o w a h erb u D ziałosza, a kolejnym i p rzed staw i ciele z n am ien ity ch rodów : K o b y la ń sk ic h h erb u G rz y m a ła i M ę c iń sk ic h h erb u Poraj. Z fundacji ro du M ęciń sk ich pow stał, a następnie przez k olejn e d w a stule cia w sp an iale rozw ijał się, najbardziej znany działoszyński zabytek, ren esan so w y pałac, zw any ró w nież zam eczkiem . N a początku X IX w. działoszyński m ają tek w ykupili M yszkow scy, herbu Jastrzębiec, a od ostatn iego p rzed staw iciela teg o szlacheckiego rod u d o b ra naby ł w p o ło w ie 1862 r. E d w ard W zdulski. B y ł to p o czątek częstych i n iestety n ieko rzystny ch zm ian dla D ziało szy n a i sam ego p a ła cu. K upiec W zdulski dość szybko sprzedał interesujące nas dobra. N ajp ierw „S p ó ł ce D rzew n ej” należącej do B rem era, B ergem ana, T regera i Jakubow icza, a k o n traktem z 21 II (4 Ш ) 1864 n, w dniach p o w stania styczniow ego, zu p ełn ie w y zb y ł się m ają tk u . Z a su m ę 4 1 2 0 0 0 rb s d o b ra d z ia ło sz y ń sk ie n a b y li Ja n k ie l B la n k s te in i M a rk u s B a n a sz , k tó rzy m u sieli je d n a k sp ła c ić dług i h ip o te c z n e W zd u lsk ieg o n a rzecz B erg em an a i W ig d o ra Ja k u b o w icz a 1.
‘ W. B i l i ń s k i , Szkic do portretu, Łódź 1969, s. 48-55. Wiele cennych informacji dotyczą
cych m.in. Działoszyna pozostawił Ignacy Kałuża ze Szczytów. Jego dziewięciotomowy maszy
nopis, noszący tytuł Kronika nie tylko wsi Szczyty, znajduje się w zbiorach Biblioteki Publicznej
w Działoszynie. Warto również odnotować, iż z okazji odzyskania przez Działoszyn praw miej skich, dziejom tej miejscowości w całości poświęcono numer kwartalnika „Na sieradzkich szla kach” (nr 2/34/1994ЛХ), w którym odnaleźć można szereg ciekawych artykułów. Szczególnie interesująco zapowiada się monografia Działoszyna, przygotowywana przez miejscową pasjo- natkę, nauczycielkę historii p. Teresę Szczerkowską.
244 Licytacja dóbr ziemskich Działoszyn w 1870 r. Poniżej prezentujem y tekst, który odnosi się do licytacji d ó b r ziem skich D zia ło szy n na rzecz ostatnieg o z w ym ienio n ych , zam ieszczony w u rzędo w y m czaso piśm ie „W iadom ości guberni k aliskiej” („ К а л и ш с к и я губ ерн ски я вед о м о сти ” ), n r 25 z 2 0 V I (2 V U ) 1870, s. 365-366. Z a w ie ra on najpraw dopodobniej p ierw szy opis D ziało szy n a po odebran iu m u p raw m iejskich. D o w iad u jem y się z nie go o działający ch w dob rach d ziało szy ńskich p rzedsiębiorstw ach: m ły nach w o d nych, tartaku, gorzelni, b row arze, w ad ze m iejskiej, sm ołam i, cegielni oraz ob e rżach (karczm ach). P o znajem y ró w n ież n azw isk a niektórych, do n ied aw n a je s z cze m ieszczan oraz m ieszk ań có w w si w ch o d zący ch w skład om aw iany ch dóbr. P o znajem y ich profesje, w arsztaty i m iejsca pracy.
P rzy p om n ijm y , że D z iało szy n u tracił p raw a m iejsk ie z p o czątk iem 1870 r., podo bn ie ja k inne m niejsze m iasteczk a po w iatu w ieluńskiego, z w yjątk iem W ie lunia. O d 1 1 1994 r. D ziało szy n p o n ow n ie szczyci się praw am i m iejskim i.
* * *
O to o pisyw any tekst, z z a ch o w a n ą o ry g in a ln ą pisow nią, ogłoszony przez p i sarza T rybunału C y w iln ego w K aliszu.
„ W iad o m o czyni, iż n a ż ą d an ie W ig d o ra Ja k u b o w icz a k u p c a g ild y jsk ie g o 2 w D ziało szy n ie ju risd y k cy i3 Sądu P o k o ju w W ielu niu guberni K aliskiej zam iesz kałego, a zam ieszk anie p raw n e d o n in iejszeg o p o stęp o w an ia su bh astacy jn ego4 o b ierającego sobie w K aliszu, u Ja n a P raw d zie G ow arzew sk ieg o P a tro n a T rybu nału tutejszego, w K aliszu zam ieszk ałeg o , który też su b h astacy ą im ieniem je g o popiera, w po szu kiw aniu sum m y rsr.5 75 000 z procentem przypadającej m u od M ark u sa H ille r B anasch, w łaściciela d ó b r D ziało szy n a z przyleg łościam i, n a któ rych o na hy p o teczn ie je s t u b ezpieczo na, w ty ch że dobrach a respectiv e6 na fo l w a rk u D ziałoszynie, ju ry sd y k c y i Sądu P ok oju w W ieluniu m ieszkającego, p ro to k ó łem F ran ciszk a R o w eck ieg o K o m o rn ik a przy T rybunale K alisk im w dniach 2 7 ,2 8 ,2 9 i 30 M a ja (8, 9 ,1 0 i 11 C zerw ca), oraz w dniach 2/14, 3/15, 4/16 i 5/17 C zerw ca 1869 rok u sporządzonym , zajęte zostały n a p rzy m uszon e w y w łaszcze nie D O B R A Z IE M S K IE D Z IA Ł O S Z Y N , składające się daw niej z m iasta D z ia łoszy n a, ob ecnie w sk u tek p o stan ow ienia K o m itetu urząd zająceg o w K rólestw ie
2 Gildia (konfrateria) - w Rosji w XVII-XIX w. organizacja kupiecka z podziałem na 3 katego rie w zależności od posiadanego kapitału; wprowadzona od 1851 r. w Królestwie Polskim - kla sa podatkowa zamożnych kupców.
3 Jurysdykcja (łac.) - obszar, na którym rozciąga się właściwe uprawnienia.
4 Subhastacja - postępowanie egzekucyjne mające na celu sprzedaż dóbr dłużnika w drodze licytacji.
5 Rsr, tj. rubli w srebrze. 6 Posiada zabezpieczenie.
P olskiem , z dnia 30 G ru d n ia (11 Stycznia) 1869/70 roku, n a osadę zam ien io n e go, folw ark u teg oż nazw iska, w sió w i fo lw ark ó w Trębaczew , N iw iska, Szczyty, R aciszy n, Sadow iec, Z alesiak i, osady Z alesiaki, m ły n ó w w o d n ych , tartak a na rzece W arcie, dom u pod Nr. 49 położonego, zabudow ań przy nim będących, p o dw órza, dom u zajezdnego, przy którym znajduje się stajnia w jezdna, dom u ob e rża zw an eg o p od Nr. 6 sy tuow anego, z zab u d o w an iam i do nieg o należącem i, z o g ró d k iem w arzy w n y m , w sz y stk ic h z d rzew a w y b u d o w a n y ch , d o m u d ru ga oberża Nr. 318 oznaczonego, do któreg o należy podw órze, stajnia i inne zab u d o w ania, oraz b u d y n k u n a w agę, urządzo n ego , w którym z n a jd u ją się: b elk a żela zna, szale z g w ichtam i7, te obyd w a budynki oberża i dom na w agę przeznaczony, z cegły m urow ane, a w szy stk ich ty ch do m ó w daw niej w m ieście a teraz osadzie D ziało szy n zn ajd u jący ch się i zg o ła z teg o w szystkieg o, co całość ty ch d ó b r sta now i, i co w y k azem hipo teczny m objęte, z w y łączen iem w szak że w szelk ich z a b u d o w ań , g ru n tó w ornych, łąk , o g ro d ó w i p a stw isk do w ło śc ia n i k o lo n istó w uw łaszczo ny ch, oraz do m ieszk ań có w dawniej m iasta a teraz osady D ziało szy n a należących, położo ne w ju risd y k cy i Sądu P o k o ju w W ieluniu, w p o w iecie W ie luń sk im g u bem ii K aliskiej, n ależące do g m iny D z iało szy n a parafii teg o ż n azw i ska, w reszcie inw entarze żyw e i m artw e, fig a m ią i oranżerją.
D o b ra zajęte g ran ic zą n a w sch ó d słońca z dobram i D y lo w em i O rzegow em , n a po łu dn ie z dobram i P o p o w em i W ięckam i, n a zach ó d z dobram i i boram i rzą- dow em i M ierzy ce, a n a pó łn o c z d obram i K rzeczów , zaś dom zajezdny i dom oberża Nr. 6 oznaczony, po ło żo n e od fro n tu przy ryn ku kościelnym , a od frontu po lewej stronie przy ulicy B ugaj zw anej, g ra n ic z ą p o praw ej stronie z n ieru ch o m o śc ią P io tra M alaty ń skieg o, a od ty łu z p rzejazd em k u m iastu W ieluniow i, dom pod Nr. 49 znajdujący się p o ło żon y je s t ró w n ież przy ry n k u kościeln ym , a g ran i czy od praw ej strony z n ieru c h o m o śc ią K a sp ra G aw or, a p o lewej stronie z łą k ą do dw oru n ależącą, dom ob erża drug a Nr. 318 ozn aczony sytuow any od frontu po praw ej stronie przy u licy C zęsto ch o w skiej, a p o lew ej przy ulicy Trębackiej, a od d ru giego fro ntu przy u licy P rzejezd n ej, g ran iczy od ty łu z n ieru c h o m o śc ią Fi schla W arszaw skiego, w reszcie b u d y n ek n a w agę urządzony stoi w środku rynku daw niej m iasta, a teraz osady D ziałoszyn.
R ozleg ło ść całych d ó b r D z iało szy n a z przyleg łościam i w przy bliżon ym spo sobie ob ejm u je w łó k 316 m ó rg 2 0 p rętó w 150 m iary now opolskiej, czyli n a m ia rę ru sk ą d ziesiatyn 4 7 4 0 8, p o m ięd zy k tó rą w calem territorium ty ch że d ó b r je s t lasu w y ro słeg o sosnow ego, b rzo zo w eg o i d ęb o w eg o w łó k 110, a g leb a gru n tu należy do k lassy Ii-ej, Ш -ej i IV-ej.
7 Gwichty - ciężarki do ważenia towarów.
246 Licytacja dóbr ziemskich Działoszyn w 1870 r. P od atk i o p ła c a ją się rocznie z sam ych d ó b r rsr. 2352 kop. 49, a z do m ó w rsr. 45 kop. 57.
W ty c h d o b rach zn ajd u je się g o rze ln ia i brow ar, z niek tó rem i p rzy rząd am i, m łyn y w o dne, tartak, sm o la m ia i cegielnia.
W d o b rach ty ch m ianow icie: n a fo lw ark u S zczyty je s t go rzeln ia z kam ien ia b iałe g o w y bu d ow ana, z aparatam i i potrzebnem i przyrząd am i, n a folw ark u D z ia ło sz y n b ro w a r m urow any o trzech k o m in ach z kilszto k iem 9, m łyny w odne, tar ta k z piłam i, i potrzebnem i rekw izytam i, ceg ieln ia i sm olam ia, w p ro tok óle z a ję c ia p o szczególe opisane.
P ropinacyą10 w całych dobrach dzierżaw i Tobiasz Jakubow icz, z a roczny czynsz rsr. 5 000, a k o n tra k t je g o e x p iru je 11 z d n iem 1 W rz e śn ia 1870 roku; od n ieg o w ię c w szyscy szyn k arze z a le ż ą i je g o sz y n k u ją trunki, a m ianow icie: W incenty W alicki op łaca rocznie z oberży pod Nr. 6 położonej czy nszu rsr. 90; L e w e k K lin z oberży Nr. 318 w m ie ś c ie a teraz w o sad zie D z ia ło sz y n ie po łożon ych ; J ó z e f L ü fte r w e w si T rębaczow ie, J ó z e f Sztaba, w e w si Szczytach; A dam Jan eczek w e w si N iw isk ach i A ntoni D ad erk o w dom u przy m łynach, p ile i tartak u, d yry gu ją cy zarazem ty m że tartakiem ; J ó z e f S zy m czak w w si R aciszynie; F ran ciszek B o- ciagi w osadzie Z alesiaki; b u d y n e k n a w agi urząd zo n y dzierżaw i H e rsch lik Silit i opłaca dw orow i rocznie czy nszu rsr. 25 z góry; w w si T rębaczew ie je s t kuźnia, ale kow al nie płacąc żad n eg o czynszu, u zu p e łn ia robotę dw orską, m łyny d w a n a rzece W arcie o siedm iu k o łach dzierżaw i D o m in ik P ytlew ski i płaci do dw oru czynszu rocznie rsr. 800 z góry, w dom u przy m oście m ieszka H erschlik N eüm ann, dzierżaw i dochody z m o stó w i o p łaca za to roczny czynsz dw orow i rsr. 200, lecz k o n trak t je g o kończył się z dniem 12/24 C zerw ca 1869 roku.
W fo lw ark u D ziało szy n je s t i d w ó r m u ro w any o je d n y m piętrze, fig am ia, o ran żeria i b ro w ar m urow ane. W dob rach ty ch s ą odpow ied nie budow le, po szczeg ó le w pro tokó le zajęcia opisane. R ó w n ież protokół ten o bejm uje szczegółow y opis g ru n tó w i ich p rzy b liżo n ą rozległość, ilość i jak o ść , inw entarzy ży w y ch i m ar tw ych, w ysiew ów , p o d atk ó w i in n y ch szczegółów , który w każdej chw ili p rze j rzany b y ć m oże, albo w biu rze Pisarza Trybunału, albo w księd ze w ieczystej dó b r D ziało szyn a, albo w reszcie u Jan a P raw d zie G o w arzew skiego P atron a T rybuna łu sprzedaż tę popierającego. D o b ra te są w posiad aniu sam ego w łaściciela M a r k u sa H iller B anasch, i przez n ieg o sam ego adm inistrow ane i łączn ie gospo d aro- w ane.
9 Kilsztok - duże naczynie bednarskie wykorzystywane do chłodzenia piwa w końcowym eta pie jego produkcji.
10 Propinacja - wyłączne prawo pana do produkcji i sprzedaży trunków w obrębie swoich dóbr. 11 Ekspiracja (łac.) - zakończenie terminu oznaczonego, np. ekspimeja kontraktu, a w nim dzierżawy wsi domu, mieszkania albo zastawu.
D o zo rcam i n a d zajętem i dobram i ustan ow ieni są: M ark u s H iller B anasch, w ła ściciel dóbr, nad zbożem , obsiew am i, łąkam i, gruntam i i w szelk iem i zab u d o w a niam i, aparatam i go rzeln ian em i i inw en tarzam i żyw em i i m artw em i, zaś J ó z e f M alatyński, W ó jt gm iny, nad zajętem i lasam i, do dób r ty ch należącem i.
P ro to k ó ł zajęcia doręczony został P io tro w i D ębskiem u, P isarzow i Sądu P o k o j u w W ieluniu, K ajetano w i D alaszyń sk iem u , B urm istrzo w i m iasta D ziałoszyna, Jó zefow i M a laty ń sk iem u , W ó jto w i g m in y D z ia ło sz y n a i dozorcy, M ark u so w i H ille r B anasch, w łaścicielow i w y w łaszczo n em u i ja k o dozorcy, p rzez w o źneg o W ilh elm a M ich alsk ieg o d n ia 3/15 L ip c a 1869 r. P o n ie w a ż F ra n cisz ek Posm yk, J ó z e f i J a d w ig a m a ł.12 Sztabow i e, A ndrzej L eszczyk ; R o c h W arzy cha, A ntoni K am y k i M ikołaj Ryś, ju ż p o zaciąg n ięciu pożyczki rsr. 75 000 o b ecnie po szu k i w anej odkupili p e w n ą część gru ntu z ty ch dóbr, p rzeto i onym dla w iadom ości p roto k ó ł te n w ty m ż e sam em dniu i przez teg o ż sam eg o w o źn eg o , doręczon y został.
Z arejestro w an ie teg o ż p ro to k ó łu w k siędze w ieczystej d ó b r D ziało szy n a d o p ełnio n e zo stało d n ia 27 M a ja (8 C zerw ca) 1870 roku, a zarejestro w an ie w b iu rze P isarz a T ryb un ału u sk u teczn io n e d n ia 8/20 C zerw ca t. r.
S przed aż d ó b r D z ia ło sz y n a z p rzy le g ło śc ia m i, n a w y w ła sz c z e n ie z ajęty ch , o d b yw ać się b ęd zie n a au d y ency i T rybu n ału C y w iln eg o w K aliszu w m iejscu zw y k ły ch p o sied zeń sądow ych o g o d zin ie 10-ej z ran a lub z a przyw ołaniem .
P ierw sze ogłoszen ie w a ru n k ó w licytacyi i sprzedaży o d b ędzie się n a aud y en cyi teg o ż T rybunału w dniu 7/19 S ierpnia 1870 ro k u o g o d zinie 10-ej z rana.
K alisz dnia 8/20 C zerw ca 1870 roku. A sse so r K o lleg ialn y J. M ig ó rsk i” .
