Z badań nad czynszem z dóbr ziemskich pojezuickich w czasach Komisji Edukacji Narodowej

A C T A

U N I V E R S I T A T I S

L O D Z I E N S I S

FO LIA IURIDICA 38, 1988

K rzy szto f G o źd ź-R oszko w ski

Z BADAN NAD CZYNSZEM Z DÓBR ZIEMSKICH POJEZUICKICH

W CZASACH KOM ISJI EDUKACJI NAR ODOW EJ

I

K om isja E dukacji N aro d ow ej czerpała, jak w iadom o, śro d ki n a sw

oją d ziałaln ość z maojąitku Jezu itó w sk aso w a n y c h w 1773 r. W ażny m je

-go składn ikiem b yły d ob ra ziem skie, rozd y sp o n o w an e przez u sta w ę

z 1774 r. w ten sposób, iż ich n ab y w cy — p o siad a cze „d y plom aty czni"

by li zobo w iązan i płacić co ro czn ie w iecz y sty czyn sz do k a sy e d u k a c y

j-n e j1. Po ch odzące stąd , a tak ż e i z ij-n j-n ych źródeł, g łów j-nie z p ro cej-n tó w

od po jezuick ich k apitałó w , do ch ody Kom isji by ły p rzedm iotem

szcze-g óło w y ch analiz, p r o w ad zo n y ch po d k ąte m b ąd ań n ad jej b ud żetem 2.

1 VL, t. VIII, f. 269— 270, (dla K orony) -, i bi de m , f. 623 (dla L itw y). P o ds taw ą pra-w n ą po s ia d an ia m ajątku p o je z u ic k ie g o b y ł dok um e nt (d i p lo m a , p r iv il e g i u m , „przy-w ilej" ) „przy-w y s ta „przy-w io n y przez k an ce la rię k ró le „przy-w s k ą. Stąd też ż ió d ła u ż y „przy-w a ją cz as em w o dn ie sie n iu do w s po m n ian y ch p o s ia d ac z y o k r e ś le ń „ dy p lo m a ty cz ny " lub „ pr iv i- legiatus" . P rz yk ła dy m. in. u T. W i e r z b o w s k i e g o , K o m is j a E d uk ac j i N a r o d o -w e j i j e j s z k o ł y -w K o r o n i e 1773— 1794, z. 38: P r o t o k o ły p o s i e d z e ń K o m is ji E d uk a c ji N a r o d o w e j 1778— 1780, W a r sz aw a 1913 (dalej W i e r z b o w s k i 38), s. 205 (1780 r.) oraz w' tym że w y d a w n ic tw ie z. 39: P r o t o k o ł y p o s i e d z e ń K o m i s ji E d u k ac j i N a r o d o w e j 1781— 1785, W ar sz aw a 1915 (dalej W i e r z b o w s k i 39), s. 53 (1782 т.), ib id e m , s. 91— 92 (1783 r.), s. 104— 105 (1783 г.). Zob. też A G AD , KK, t. LIV, k. l v . — 2, p as s im . S kr óty u ż y te w pr zy pisa ch : A G A D , KK — A r ch iw um G łó w n e A kt D a w n y c h, K sięgi k a n cler sk ie , ApP — A r chiw um p ub liczn e P otock ich , K W K — K się gi W o je w ó d z tw a K a lisk ieg o ; ML — tz w . M etry ka L itew ska; BW — „B iblioteka W ars zaw sk a" ; CPH __ „C zasop is m o P raw no -H isto ryczne" ; Prz. H is t.-O św . — „P rzegląd H is to ry c zn o -O ś w ia to- w y ” ; Prz. H um . — „P rzegląd H um a nis ty cz ny" ; RK — „R ocznik K aliski" ; RW — „R oc znik W a rsza w sk i" ; Rozpr. z D z ie jó w O św . — „R ozpr aw y z D z ie jó w O ś w iaty " ; SP — „Studia P e d a g o g ic zn e ”; Spraw . ŁTN — „Spraw ozdania Ł ó dzkiego T ow a rz y stw a N a u k ow e g o " ; T. A rch. — „T eki A r ch iw a lne" ; VL — V o l u m in a Leg um.

3 W . M. G r a b s k i , P i e r w s z y b u d ż e t K o m is ji E d uka c ji N a r o d o w e j 1773— 1776, Rozpr. z D z iejó w O św ., 1975, t. XV III, s . 3— 38; t e n ż e , D o c h o d y K o m is j i E d u ka c j i N a r o d o w e j (1773— 1702), Prz. H um ., 1976, t. X X , nx 8 (d alej G r a b s k i , D o c h o dy ),

Ty m czasem samo p e rio d y czn e św ia d czen ie „dyplom atycznych." p o

siad aczy siad óh r sk aso w an ego zak o nu n ie sp o tkało się z po siadobn ym z a in te

-resow an iem w lite ratu rz e, cho ciaż za g ad n ien ie to rów nież zasłu g u je

n a u w ag ę n ie ty lko ze w zględu na jeg o zw iązek ze sp ra w ą p o dstaw

m aterialn y ch Kom isji E dukacji N arod o w ej, b a d an y ch o statn im i czasy,

lecz tak że dlatego, iż n ależy do m niej zn an ej p rob lem atyk i daw n ego

p raw a p olskieg o3. M onog raficzn e studium czyn szu z dó b r po jezu ick ich

p rz ek racza jed n a k ram y arty k u łu . Przeto o p raco w an ie n in iejsze p o r u

sza tylko jed n ą sp raw ę, a m ian o w icie k w estię w yso k ości teg o św iad

-czenia, u no rm o w an ą po raz p ierw szy w e w zm iank ow anej już u sta w ie

z 1774 г., a n astęp n ie jeszcze dw uk ro fn ie: w latach 1789 i 17934.

D o tych czaso w a liter a tu ra m ało in te resu jąc s ię czynszem z dóbr p o

-jezu ick ich n iew iele też u w a gi p ośw ięciła jeg o w y soko ści. Inform uje

on a w zasad zie ty lk o o tym, co expresses v erb is w y ra ż ały u sta w y 5.

T ym czasem n ależy zobaczy ć w jak im sto su n k u — p rzy n ajm n iej w te o

-rii — p ozo staw ała w yso ko ść św iad cze nia p łacon ego przez p osiad aczy

,,d y p lom atyc zny ch 1' w zględem dochodu, k tó ry d aw ać im m iały pojezuic-

k ie m ajętn ości. Pozwoli to z, czasem ocenić na ile ro zp o rzą dzen ie tym i

do bram i przez u staw ę z 1774 r. by ło k o rzy stn e dla k o n trah en tó w , zw

ła-szcza dla pań stw o w ego fun duszu ed u k acy jn eg o . B adań w y m ag a tak że

p ra k ty k a u stalan ia w y so k o ści czynszu dla po szczegó ln ych dóbr, rów

-s. 21— 41, oTaz nr 9, s. 1— 13; t e n ż e , U p o d s t a w w i e l k i e j r e fo r m y . K a rt a z d z i e j ó w K o m is ji E d uk ac j i N a r o d o w e j , Łódź 1984, s. 159 i n.

8 C h arak ter p ra w ny c zy n sz u , ja k i c a ła s y tu a c ja p o s ia d a cz y „ dy p lo m a ty cz ny ch " są prz ed m io tem r ó żn y c h op in ii w n au ce. Z ob. np. P. D ą b к o w s к i, P r a w o p r y w a t n e p o l s k i e , t. II, L w ów 1911, s. 279 i 578, J. R a f а с z, D a w n e p r a w o s ą d o w e p o l s k i e w z a r y s ie , W a rs za w a 1936, s. 279, 334 i 370; W . K o n o p c z y ń s k i , D z ie j e P ols k i n o w o ż y t n e j , t. II, W a r sz aw a 1936, s. 339; Z. R a d w a ń s k i , J. W a s i c k i , N a j w a ż -n i e js z e z m i a -n y w p o ls k i m p r a w ie c y w i l -n y m w o k r e s i e O ś w i e c e -n ia , CPH 1952, t. IV , s. 49, W . S o b о с i ń s к i, Z b a d a ń nad m ia s ta m i p r y w a t n y m i w P ols ce , CPH 1955, t. V II, z. 2, s. 318; H is to r ia p a ń s tw a i p r a w a P ols k i, r ed. J. Bardach, t. II, W asrszawa 1966, s. 562; I. S z y b i a k , S z k o ln i c t w o K o m is ji E d uk ac ji N a r o d o w e j w W i e l k i m K s i ę s t w i e L it e w s k im , W r oc ła w 1973, s. 28 i 29; W . M. G r a b s k i , G en eza f in a n s ó w K o m i -s j i E d uk ac j i N a r o d o w e j (1773— 1776), SP 1973, t. X X IX , -s. 67, 70, 71, 76, 131, 132; t e n ż e , U po d s ta w .. ., s. 114, A . W o 1 1 а n o w s к i, R. W . W o l o s z y ń s k i , K o -m i s ja E d uk ac j i N a r o d o w e j 1773— 1794, W a rs za w a 1973, s. 132— 133. 4 In ne z a g a dn ie n ia d o ty c z ą c e c z y n sz u poruszam w p ra c y S y t u a c j a p r a w n a „d y -p l o m a t y c z n y c h " -p o s i a d a c z y d ó b r z i e m s k i c h -p o je z u i c k i c h w P o l s c e u s c h y ł k u X V I I I w i e k u , Łódź 1988. s N a prz ykła d А . В o s s а к i e w i с z, R y s o ś w i a t y i f u n d u s z ó w e d u k a c y j n y c h w P o ls c e , K rak ów 1886, s. 77; G r a b s k i , G ene za..., s. 74 i 132; t e n ż ej U p od s ta w ... , s. 52, p assim . D alsz e p r z yk ła dy w przyp. 3. N ie je s t z g od n e z u s ta w ą 1774 lr. to , c o o w y s o k o ś c i c zy n s zu w zm ia n ku je W . R u s i ń s k i , W k ł a d z i e m i k a l is k ie j na r z e c z fu n d us z u e d u k a c j i n a r o d o w e j . P o d s t a w y m a te r ia ln e s z k ó ł ka l is k ic h, RK 1973, t. VI, s. 11.

nież w o k re sie g dy działały Kom isje Rozdaw nicze, chociaż ju ż pisano

o ich pracy*.

II

R ozpocznijm y od w e jrze n ia w g en ezę u re g u lo w an ia p raw n eg o w y

-sok ości czynszu z 1774

a'by tym p ełn iej uk azał się nam k ieru n ek

p rzem ian d ok o n y w a n y ch w te j m aterii przez u staw o d aw stw o i p r a

-k ty-k ę.'

Otóż w to ku o brad d eleg ac ji sejm u 1773— 1775 n a d u staw ą o m

a-jątk u sk aso w an eg o zako nu Je zu itó w p rz y g o to w a n o trzy p ro p ozy cje

w sp raw ie w ielko ści św iadczenia p o siad a czy „d y p lo m aty cz n y ch "7. J e

-dn ą z nich w y su n ę ła Kom isja E dukacji N aro do w ej w p ro jek cie z 1773 r.

i p ow tó rzy ła w no w ej jeg o re d a k c ji z 1774 r.8 W zm ian k o w a ny p ro je k t9

przew id yw ał, że m ają o ni płacić 5% w sto su n k u rocznym , liczon e od

8 G r a b s k i , Ge ne za ..., s. 72 i n. Są w s za k że g lo s y w s k a z ują c e, iż na da l brak g łę b s z y c h badań d o ty c z ą c y c h K om is ji R oz da w n ic zy ch i S ą d o w y c h do s p ia w dóbr po- je zu ic k ic h. J. S o b c z a k , S ą d o w n i c t w o K o m i s j i E d uk a c ji N a r o d o w e j , CPH 1982, t. X X X IV , z. 2, s. 215.

7 P rze bie g prac le g is la c y jn y c h r oz p atry w ali o sta tn io G r a b s k i , Ge ne za... , s. 55 i n. oraz K. G o ź d ż - R o s z k o w s k i , Rola k r ól a w p o z b y c iu s e k u l a r y z o w a n y c h d ó b r je z u ic k i c h w ś w i e t l e p r o j e k t ó w i d y s k u s j i na s e j m ie 1773— Î 775, „Spraw. ŁTN" 1979, R. XX XIII, z. 7, s. 2— 6.

* O p r o je k c ie tym , z g ło s zo n y m do la s k i s e jm o w e j przez Jo ac him a C h rep to w icza w z m ia nk uje m ię d zy inny m i: S. Z a ł ę s к i, J e z u i c i w P o ls ce , t. V , cz. 1, K rak ów 1906, s. 27; A . J o b e r t, La C o m m i s s io n d ‘E d uca tio n N a t io n a l e e n P o lo g n e (1773— 1794). Son o e u v r e d 'i ns tr uc tio n c iv i q u e , P aris 1941, s. 172; (A. J o b e r t , K o m is j a E d uk a c j i N a r o d o w e j w P o ls c e (1773— 1794). J e j d z ie ło w y c h o w a n i a o b y w a t e l s k i e g o , W ro c ła w 1979, s. 17); G o ż d ż R o s z k o w s k i , op. cit., s. 1— 3. P ro je kt w y r a ża ł r ó w n ie ż s ta n o w is ko króla, z który m K om is ja E dukacji N a ro d o w e j w s p ó łd z iała ła . Zob. L. K u r d y -b a ć h a , K ur ia r z y m s k a w o b e c K o m i s j i E d u ka c j i N a r o d o w e j w l at ac h 1773— 1783,.

[w:] t e n ż e , P is m a w y b r a n e , t. II, W ar sza w a 1976, s. 505; G r a b s k i , Ge ne za... , s. 57 i n.

* F un du sz w i e c z y s t y na e d u k a c ję m ł od z i , druk b.m .r.w. eg ze m pla rz w Bibl. P A N w K rak ow ie, rkps 2220/4 (dalej Fund us z), k. 246— 247. Z daniem J. L i p s k i e g o , M o- t e r i a ł y d o d z i e j ó w s z k o l n i c tw a p o ls k i e g o z r ę k o p i s ó w m u z e u m X X . C z a r t o r y s k ic h i Bi-b l io t e k i P o p i e l ó w w K r a k o w i e , Kraktów 1923, s. 142, nr 13, druk te n p oc h od z i z roku 1774. P rze cz y jed na k tej o pin ii w zm ian ka w te k ś c ie pr oje ktu o lfroku p rz y sz ły m 1774" (Fundus z, k. 247). P raw do po dob n ie w ię c je st to r ed a k c ja z 1773 r. N ato m ia st r ed ak c ję z 1774 r. s ta n ow i druk (b.m .r.w.) F und us z w i e c z y s t y na e d u k a c ję m ło d z i, e gze m p la rz Bibl. P A N w K rakow ie, rkps 2220/1, k. 243— 244v., g d zie w a n a lo gicz n y m m ie js cu rok 1774 je s t „ teraź niejs zym " (ibide m , k. 244). W in te re s u ją c ej na s k w e s tii ob ie r ed a k c je za w ie ra ją p o s ta n o w ie n ia id e n ty c z n e, przeto d a le j p o w o łu jem y ty lk o w c ze ś n iejs z ą.

w a rtości, k tó rą d ob ra p ojezu ick ie o siąg n ą na lic y ta c ji1®. Ja k o cen ę w y

w oław czą p rzyjm o w ał ich w artość szacunkow ą, w y n ik ają cą z p rze

-m nożenia roczn ej in tra ty p o zb y w ane go -m ajątku p rzez 20, Jeśli zaś

idzie o w yso kość dochodu to p ro je k t u zn aw ał za m iarod ajn e w yliczenia

lu stra to ró w p o w ołan y ch do p rzy ję cia m ien ia p o jez u ick ieg o 11.

W św ietle ty ch p osta n o w ień w ielko ść św iadczenia p o zo staw ała

w stały m stosu nk u do zm ien iającej się na p r ze tar g u cen y i w obec tego

ew e n tu aln e p ro p o zy c je licy ta n tó w co do jej w y so ko ści b y ły b y eo ipso

ofertą okreśilonej staw k i czynszu. M ożna powiedzieć więc, że p ro je k t

Kom isji E dukacji przew id yw ał w istocie rzeczy licytację czynszu,

chociaż jego p o stan o w ie nia n ie m ów iły o tym b ezp ośredn io . N a p rz

etargu p o te n cja ln y n ab yw ca dóbr m usiał zaoferow ać p rz y n ajm n iej su

mę ró w n ą cen ie w y w o ław czej12. Skoro zaś ta o sta tn ia b y ła — p rz y

-p om n ijm y — d w u d ziesto kro tn ą in tratą lu strato rsk ą,

to m inim alny

czynsz, jak i eo ipso m oża b y ło zap ro po n o w ać Kom isji E du kacji w y n o

sił 5% w sp o m n ian ej cen y , czyli je j 1/20, a w ięc ró w n ał się w tym w y

-p ad k u w yso ko ści in tra ty u stalo n e j -przez lu strato ró w . T aki w ym iar

św iad czen ia mógł b yć o state cz n y w y jątk ow o , m iano w icie w ów czas

g d y by zgłosił się ty lko jed en p o te n cjaln y n ab y w ca (sy tu acja I). A le

to o znaczałob y, iż licy tac ja p rak ty c zn ie n ie doszła do sk utku . T ym

cza-sem p ro jek to d aw ca słu szn ie spo dziew ał się k o n k u ren c ji o fert (sy tu acja

II), a w ięc i tego, że u zy sk an a na p rze targ u w a rto ść dó br b ęd zie w

ię-ksza o d w y jścio w ej, u sta lo n e j w d rodze o szac ow an ia” . Łatwo o b

li-czyć, iż w te d y k w o ta czynszu p rzew yższałab y in tratę dóbr obliczoną

przez lu strato ró w .

Przyjm ijm y, że in tra ta lustbatbnska d ó b r , A = 100, cen a szacu n

k ow a dó br A = 100X20 = 2000. S y tu a cja I (jeden licy ta n t): cen a o s ta

-teczna = c en a szacu nk ow a = 2000, czynsz z dóbr A = 5% od 2000 =

10 F un dus z, k. 246.: „[...] m le ć c h c e m y i u sta na w ia m y , a b y dobra w s zy s tW e le ż ą c e f...] po st e x tin c ta m S o oie ta tem p o z o s ta łe b y ły per lic ita tio n e m pu blicam h ae re d ita rio iure plus o ffe re n tib u s w p o n iżs z y ch s p o so b a ch i w a m n k a c h tak z ap rzeda ne, a b y z nich c e n s u s p er pe tuu s po p ię ć od s ta v a lo r is dóbr p rz ed an yc h c o r o cz n ie d o k a s y K om isji E dukacji N ar o d o w ej [...] n ie z a w o d n ie d o c ho d z ił [...]".

11 N a k a z y w a ł on p u blik o w a ć „ T e g e str dóbr w s zy s tk ich , intratą k aż d y ch pr zez lu -s tra to rów w y p r ow ad z o ną i ta k -sę ic h po -s to na p ięć intr aty lic z ą c ”, F un du-s z, И. 246.

u „P ra eten den te s n ab y c ia ty c h dóbr [...] ofia r ow a ć będ ą m o g li [...] su m ę za ka-żd e dobra n ie m n ie jsz ą je dn a k jak je st w ta k s ie pu blic zne j w y ra żo n a Fundusz , k. 246.

13 ,,Z p ow o du s ą s ie dz tw a , s p o r ó w g r an ic zn y ch ła tw o nad s w ą w a r to ś ć dobra o d-biera ć m og ą s za c un e k M o w a J aś n ie O ś w i e c o n e g o K s lą t ęc i a. .. L ub om ir s k ieg o... na s e s s ji d e l e g a c y j n e j dnia... (18 II 1774), druk b .m j.w ., s. 7, e gz em plar z w Bibl. P A N w K rak ow ie, rkips 321, m ięd zy kartam i 274 i 275. T oż, [w:] P r o t o kó ł a lb o o p is a ni e z a -s z ł y c h c z y n b o ś c l na d ele g a cji ..,, Z a g a j e n i e tr z e c ie , W a r -sz aw a 1775 (da lej PZ 3), s. 45— 46.

= 100, czynsz = in trata lu strato rsk a. Sytu acja II (więcej niż jed e n

li-cytan t), c en a ostateczm a qp. = 2500, czynsz z dóbr A = 5% o d 2500 =

= 125, czynsz > intlrata ilustratorska.

Ja k widać, p ro jek to d aw ca liczył, iż rze czy w isty dochód z dóbr p o

-jezu ick ich będzie w ięk szy od w y liczon ego o ficjalnie. Ta ró żn ica mogła

zaistnieć już w chw ili ich p ozby w ania, g dy b y na sk u tek n ierz ete ln ie

p rzepro w ad zon ej lu stracji u stale n ia u rzęd ow e w y k azy w ały n iższą in-

tra tę od faktycznej, bądź p o w sta ła b y pó źniej, w w y n ik u p oc zyn ań g o

-sp o d arczy ch p osiad aczy „d yp lo m atyczn ych ", k tó rz y o ile n ie chcieli

do kładać do n a b y ty c h na lic y ta cji m ajątkó w , m usieli zw iększyć ich do

chodowość. P ro jek to w a n e u no rm o w an ie zapew niło p rzeto k asie e d u

-k ac y jn ej n ie ty l-ko całą u rzędow o u stalo n ą in tra tę p ły n ącą z p ozb yw al-

n ych dóbr, lecz tak że i p ew ien u dział w e w sp o m n ianej różnicy.

K o n k u ren cy jn y p ro je k t u staw y o d o b rach p ojezu ick ich zg łoszony

w 1773 r. do laski sejm o w ej przez m arszałk a g en e ra ln e j k o n fed e racji

Adam a Po n iń sk ieg o 14 n ie p rzew idy w ał licy tacji, p ro p o n ow ał też niższą

stopę p ro cen to w ą św iadczenia. N ab y w cy tak ich m ajątk ó w m ieli b o

-wiem uiszczać ro czn ą op łatę w w y so k o ści 4% ich ceny u sta lo n e j

w d ro dze o sza co w a n ia15. P rzy jm ijm y, iż w a rto ść dó br obliczono b y

tak, jak p rzew idy w ał to p ro je k t kom isji E duk acji m nożąc m iano w icie

ich ro czną in tra tę przez 201®, to w ów czas w ielko ść po szczeg ó ln ych

k w o t cztero p ro ce n to w eg o św iad czen ia, p rzy p a d a ją ce g o sk arbo w i, o k

a-załab y się m niejsza od dochodu, k tó ry p r zy z asto so w aniu m no żnika 20,

stan ow ił 5% sum y o szacow ania.

U k azu je to nasitęlpujące sch em aty czn e w y liczanie: in tra ta dóbr

A = 100, w arto ść szacu n ko w a d óbr A = 100X20 = 2000, św iad czenie

z dóbr A = 4% od 2000 = 80, czynisz < initirata.

14 Zob. G o ż d ż - R o s z k o w s k i , op. cit., s. 1. O d a ls z y c h lo sa c h pr aje ktu zob. K u r d y b a c h a , op. cit.. s. 503 i n. o ia z G r a b s k i , G e nez a..., s. 58.

15 „ [...] k a żd y k u p u ją cy sum ą z s za cu nk u dóbr w y n ik a ją c ą na ty c h s am y ch d o -brach z ap isa ć p o w in ien i od n ie j p r o w iz y ą p o c z te ry od sta, p ią ty p r o e x p e n s i s l un d i be z ża dn ej d e fa lk i p o tr ą ciw sz y , do skjarbu d o ktÓTego R z ec z po s p olita r o zk a ż e [...] w n o s ić i o p ła ca ć ma". P r o je k t w z g l ę d e m r o z r z ą d z e n i a d ó b r p o J e z u i t ac h d o d y s p o z y c j i R z e c z y p o s p o l i t e j n a l e ż ą c y c h p r z e z J . W . M a r s z a l k a G e ne r a l ne j K o n f e d e r a c j i i K o r o n n e j p o d a n y , druk b.m .r.w. eg zem p lar z w Bibl. U niw . W arsz., rkps 131 (dalej P r o j e k t ), k. 212v. U St. Z a ł ę s k i e g o (H is to r ia z n i e s ie n ia J e z u it ó w w P ols c e i ch z a c h o w a n i e na B iałe j Rusi, t. II, L w ów 1875, s. 35, przyp. 3, s. 60; t e n ż e , Jez uici..., s. 26) info r-m ac ja o w y s o k o ś c i s to p y p r o c en to w ej nie jes t ś c is ła . P on iń sk i za p r op o n o w a ł 4,5°/« do pier o w trakfcie g ło s o w a n ia nad u staw ą . Zob. PZ 3, s. 125 (se s ja 22 z 12 III 1774 r.) W arto o dn o tow a ć , iż n ie k tó rz y d e le g a c i w y s u w a li żą dania d alej idą c e — a by c zy n sz w y n o s ił 3% w a rtoś c i dóbr. Zob. m o w ę R. G u ro w sk ie go z 19 XI 1773 r., [w ;] P r o t o k ó ł a lb o o p is a ni e z a s z ł y c h c z y n n o ś c i na d e le g a cji ..., Z a g aj e ni e d ru g ie , W a rs za w a 1775, s. 91.

“ W te k ś c ie pr ojektu n ie z na jd u jem y n ic na te m at te j s z c z e g ó ło w e j, le c z is to tn e j k w e stii.

N ie trudn o zauw ażyć, iż w tak im razie k asa ed u k acy jn a o trzym y

-w ałab y ty tułem czynszu 80% in traty a p o siad a cz .,,d yp lom atyczny" 20%

a ponadto, w w y pa dk u g dy b y stara n n ie g osp o daro w ał i doch ód z m

ajątku pow iększył, to równ ież p rzy p ad ałaby m u cała w y n ik ająca stąd n a d

-wyżka. Przeto podział in traty zap rop o no w an y przez m arszałk a g en e ra

l-nej k o n fede racji b y ł d la sk arb u m niej k orzy stny , niż ten, k tó ry w y n

i-k ał z p ro jei-k tu Komisji E dui-kacji N arod ow ej. N ie m obilizował on też

zb ytnio po siadaczy ,,dy plom aty czn ych ", m ających zap ew n io ny ,,od

za-raz" pew ien udział w in tratach , do rychłeg o p odejm ow ania p rzed

się-wzięć g ospodarczy ch, k tó re b y m ajątki po jezu ickie u czyn iły b ard ziej

d och odow ym i17.

T rzecią p ro pozycję w spraw ie w ysokości świadczenia n ależącego

się Komisji Edukacji N aro dow ej z dóbr po jezu ickich w ysu n ęli w 1774 r.

k an clerz w ielki k oro nn y A ndrzej M łodziejow ski18 o raz m arszałek wielki

k o ro n n y Stanisław Lubom irski19. D y gn itarze ci również nie p rzew idy

-w ali licytacji. Podsta-w ą dla obliczenia -w y m iaru czynszu b yła, podobnie

jak u Adam a Ponińskiego, w a rtość szacunkowa dóbr. Jed n ak że chcieli

oni zachow ać p ostulow aną przez Kom isję Edukacji N aro dow ej w yso

-kość stopy p ro cen tow ej (5%)2Л. W takim razie zak ład ając, iż d w

udziesto k ro tna in tra ta stan ow iłab y w arto ść szacow anego' m ajątk u21, k asa e d u

-17 A . P o nińs k i o ś w ia d c z y ł, iż te n, kto n ab ę d zie m a jątek p o je z u ick i na za p ro po n o-w a n y c h przez n ie g o o-w ar unka ch z adba, ab y z na la zł s ię on o-w jak n a jle ps z y m s ta n ie „ alb ow iem b ęd zie to je g o in te re se m , ab y o p ła c iw s z y pr oc en t z in dustr ji i d ob re g o g o sp o d ar s tw a m ó g ł c o ś p ro fitow a ć (P rojekt..., k. 212v.). A c z k o lw ie k z a w s z e m ożna s ię b y ło s p o dz ie w a ć , iż p o s ia d a cz e „ d y p lo m a ty c z n i” z atr os zcz ą s ię o m ają tek n a -b y ty z pr aw em d zied zicz e nia, je d n a k że uz nać trze-b a za pr zes ad ne tw ie r d ze n ie, iż k or z y śc i o sią g n ą on i do pier o po do k on an iu m elio rac ji.

18 P roje kt A . M ło d z ie jo w s k ie g o z o sta ł po raz p ie rw sz y o d c z y ta n y d e le g a to m 2 III 1774 r PZ 3, s. 90. O p r o je k c ie tym zob. Z a ł ę s к i, Jezuic i.. ., s. 37 oraz 39 i n., G o ź d ż - R o s z k o w s k i , op. cit., s. 3— 4. S ta n ow isk o G rab sk ieg o n ie je s t jas ne. T e n ż e , Genez a... , s. 61.

u W p r oje k c ie z ło żo n y m do la sk i se jm o w e j 11 III 1774 т., PZ 3, s. 110, W e d le G r a b s k i e g o , G e neza ..., s. 64, S. Lubom irski z g ło s ił w ó w cz a s pie rw sz ą w e r s ję k om p r om is ow eg o un orm ow ania s p ra w y dóbr po je z uick ic h. O pinia ta nie zna jdu je p o tw ie r -dz en ia w te k ś c ie diar iusza d e le g a c ji. Zob. np. PZ ß, s. 110 i n.

20 Bibl. P A N w K ra ko w ie , rkps 2220/1, k. 234v. (M łod z ie jo w sk i, red. w c ze ś n iejs z a ), oraz ib id e m , T kps 2220/3, k . 128v., pkt 2, ( t e n ż e , red. pó ź niejsz a), ib id e m , rkp s 321, k. 213v.— 214 (Lubom irski), to ż w PZ 3, s. 111 przyp. 6.

21 P rojekt M ło d z ie jo w s k ie g o pom ija ł m ilcze niem k w e s tię m n oż nik a p o z o sta w ia ją c ją pr ak tyc e. W a rto na tom ias t z w ró c ić u w ag ę, iż w e w c ze śn ie jsz e j je g o r ed a k c ji w ar to ś ć dóbr m iała by ć ob licza na na p o d sta w ie śr e d n ie g o ich do ch odu z o statn ic h s z e ś -c iu lat: „[...] tr yb em go spo dar skim , bior ą-c pro por -cję e i u s d e m p r e t ii z ro ku s zr zed nteg o m ię d z y s z e ś c io la ty im m ed iate p rzes złem i [...] ”. Bibl. P A N w K rak ow ie, rk ps 2220/1 k. 234---234v. P o dob n e sta n o w is k o w y r a ża ł M ło d zie jo w sk i na p o s ie d z e n iu d e le g a c ji, w dn iu 2 III 1774 r., PZ 3, s. 88. J e śli z a ś id zie o S. L ubom irskiego , to p r z e w id y w a ł on,

k a cy jn a p ob ierałab y tytułem czynszu cały p ły n ący z niego dochód,

u stalo n y przez lu stratorów . Rozwiązanie, k tó re w y sun ęli k an clerz i m

ar-szałek miało więc kom prom isow y c h ara k te r, lecz podobnie jak p ro je k t

Komisji E dukacji N aro d ow ej skłaniało o no po siadaczy „d yp lom

atycz-nych" do podnoszenia dochodowości nab y ty ch dóbr.

Spośród k ilku pro pozycji rozw iązania kw estii w ysokości św

iadcze-nia, przed staw iony ch delegacji sejm ow ej w latach 1773— 1774, zw raca

uw agę p ro jek t w ysu nięty przez Komisję Edukacji* N aro dow ej jak o n a

j-k o rzy stn iejszy dla R zeczypospolitej. N ie tylj-ko bowiem u niezależn iał on

w ysokość czynszu od ak tu aln ej mało po m y ślnej dla funduszu e d u k ac y

j-neg o sy tu acji w jak iej przychodziło do pozbycia dó br p ojezu ick ich 2*,

lecz także przew idy w ał n ajw iększy udział tego fund uszu w dochodach

p ły nących z pozby w an ych m ajątków . P ro jek t zmuszał też p o ten

cjal-n y ch cjal-n ab yw ców do sta racjal-n cjal-n eg o g osp od aro w acjal-nia i w yd atkó w cjal-na m

elio-racje. Został przeto o drzucon y przez posłów d elegatów , z k tó ry c h w ielu

p rag nę ło nalbyć dobra ziem skie sk asow aneg o zak onu25. Kompromisowa

k on cep cja A. M łodziejow sk iego i

S. L ubom irskiego ró wn ież w y

-dała się im nie dość dogodna. W rezu ltacie uch w alon a p rzez d elegatów

u staw a zaw ierała, jak zobaczym y dalej, rozw iązanie zbliżone do tego,

k tó re prop on ow ał A. Poniński. Zobaczym y także, iż p rop ozy cja Komisji

Edukacji N aro do w ej w sp raw ie czynszu, chociaż sp otkała się ze

sprze-ciwem delegacji sejm ow ej, to jed n ak nie została zapom niana. W zm

ie-nio nych w aru n k ach po lity czn ych naw iązała do niej prak ty ka, a po

czę-ści i ustaw odaw stw o.

III

U staw a z 1774 r. w ym agała, a b y posiadacze „dyp lom atyczni" płacili

co roku tytu łem czynszu 4,5% sumy, na k tó rą dobra pojezuick ie zostan ą

iż u s ta n ow ie ni „dla rozrządzania" m ajątkam i po je zuick im i kom isa rze z w er y fik u ją u s ta -le n ia lustratorów " [...] a tym sp o so b em p e w n o ś ć m ając p r ow e n tó w , c e n ę tyc h dóbr po p ię ć od sta om ni m e li or i m o d o c o ns ti tu e n t (...]", PZ 3, s. I l l w pr z yp is ie . C y to -w a n y tek st n a le ż y c hy ba roz um ie ć -w te n sp osó b , iż -w zm ian ko -w ani k om isar ze m ieli u s ta n ow ić taką c e n ę , przy któ rej ich do chó d s ta n o w iłb y 5*/o sz ac u nk u . W takim z aś razie przy w y c e n ie m iałby e x le ge z a s to s o w a n ie m no żnik 20. G rabski ro zu m ie zd aje s ię ó w te ks t in a cz ej, m ia no w ic ie iż s ło w o „cena" oz na cza sam c zy n sz . Zob. t e n ż e , Geneza. .., s. 65. J ed nak ż e d a lsz e p o s ta n o w ie n ia pro jektu o c e n ie dóbr p ojez u ick ich pr ze m a w ia ją p rz ec iw k o ta kie j inte rp retacji. Zob. PZ 3, s. 111 w p rzy pisie.

21 Z w rac ał na to u w a g ę d e le g a tó w S. L ubom irski w m o w ie z 18 II 1774 r., k ie d y je s zc z e o p ow ia d ał się za p oz b y c ie m m ajątk ów p o je z uick ic h p e t p lu s •o lle r entiam . PZ 3, s. 45 i 46. Inne g ło s y w d y s k u s ji prz ytacz a G r a b s k i , Ge ne za... , s. 59,

oszacow an e24. W yc en y do ko nać m iały Kom isje Rozdawnicze: Koronna

i Litewska, p ow o łan e do rozporządzenia m ajątk iem sk asow anego

za-k o nu 25.

U staw a żądała, ab y w spom niane k om isje w y liczały adaequatum

pre-tium. Gdyby więc zachodziła w ątpliwość, czy lu strato rzy wyw iązali się

ze sw ojej rob oty sum iennie, p rzew idy w ała pono wn e p rzeprow adzenie

lustracji, o raz pozw alała w y k orzy sty w ać też i inne wiadom ości de quali-

tate w y cen iany ch m ajątkó w 28. Po stan ow ien ia te um ożliwiały w ery

fik ację u staleń lustrato ró w . R ozpatry w ana fik o n sty tu cja w y raźn ie n afik a zy

-w ała Komisjom R ozda-wniczym „starać się, żeby omni meliori modo

n a zam ierzony po ży tek ed u k acji młodzi narod ow ej przedaż ich [sc. dóbr

p o jez u ick ich — ufrup. K. R.] su bseq ui m o gła"27. W św ietle tej ogólnej

reg uły w spo m nian e ko m isje Ibyły zdbow iązane do ko ry go w an ia w górę

in traty u stalo n ej przez lu strato ró w , g d y by zachodziło p odejrzenie, że

w y liczy li ją ze szkodą dla funduszu ed u k acy jn eg o — nazby t nisko28.

R ozpatry w ana u staw a n ie o kreśliła w yraźn ie jak i m nożnik m iały

stosow ać Kom isje R ozdawnicze p rzy szaco w an iu d óbr29. Pozostaw iła

zatem tę k w estię p ra w u zwyczajowem u. O no zaś dopuszczało lok alne

odrębności. W u ży ciu b y ły w ięc ró żn e w artości m nożnika30, n ie je d n a

-« VL, t. VIII, f. 269.

*5 I b ide m , f. 268— 269 oraz f. 621— 622 (lite w sk a). se I bi de m , I. 269.

v I bi de m .

Tak w ła ś n ie inter p re to w ała k o n sty tu c ję z 1774 r. k om isja s e jm o w a z 1776 r. p o w o ła n a d o k on tro li d y s p o n e n tó w m a jątku p o je zu ic k ie g o : „g dy pr aw o n ie z m n ie j-sz ać, a le u w ię k s za ć p r z yc h o d y dó br w p rzed aż id ą c y c h z a le c iło D e leg o w a n i a Statibus d o K om isji R oz da w nic zej. P rz y ch y la jąc s ię d o ż ądan ia o ś w ia d c z o n e g o pr ze-s y ła ją p y ta n ia 1776 roku, dn ia 17 ze-s eptem br ize-s , druk b .m j.w . (dalej P y ta n i a I) ze-s. 9, ko lu m n a A, [w:] Bibl. Czart., rkps 818, nr 100. In ac ze j tłu m a c zy G r a b s k i , U p o d -sta w. .. , s. 100 i 102.

** O d m ien nie p o d e s z ły d o tej k w e s tii u sta w y : U r z ą d z e n i e w i e c z y s t e k r ó l e w s z c z y z n " (1792 r.) oraz D e k la r a c ja w z g l ę d e m s ta r o s t w (1793 r.). Zob. VL, t. IX, s. 432, art. 7, pkt 3; VL, t. X, s. 229.

10 T. O s t r o w s k i , P r aw o c y w i l n e a lb o s z c z e g ó l n e nar o du p ol s ki eg o. .., t. I, W ar sz aw a 1784, s. 249: „S zacu nek dóbr s to jąc y ch z w ła s zc z a z iem sk ic h m iark uje się z intr aty c z y s te j: ta na d z ie d z ictw o d w u d z ie s tole tn ia k u pu je s ię i ta k dobra 10 t y s ię -c y zł. im p or tują-c e w a r to w a ły 200 t y s ię -c y z ł W e d y c ji s w e g o d z ie ła z 1787 r. T. O stro w s k i dod ał: „A to li w w o je w ó d z tw a c h r uskic h c z ę s ta d z is ie jsz a u c z y prakty ka, ż e je d en ty s ią c intr aty d z ie d z ie ś c ia d w a i w ię c e j płac i się" (i bide m , s. 265— 266). D a-le j O stro w sk i w z m iank uje, iż „w k u p nie dóbr k r ó a-le w s k ic h lub u r zę d ów in tr atn ych , n a jw ię c e j sie d m io le tn ia intr ata o p ła co na b yw a : ta k d zier żaw a 7000 c zy n ią ca , k o s z to -w a ła b y 49 ty s ię c y " . ( T e n ż e , P r a w o c y w i l n e , w y d . z 1784, s. 250., w y d . z 1787, s. 267— 268). N a P od olu z da niem K om is ji R o zd aw nicze j K oron nej z w y cz a j n ak a z y w a ł s to s o w a ć m nożn ik 16. Z ob. d ale j przyp. 43,

kow o k o rzy stn e z p u n ktu widzenia zbywcy. Jeślib y na p rzy k ład

Ko-m isje Rozdawnicze p rzy jęły d w udziesto krotną intratę dóbr jak o ich cenę

szacunkow ą, to czynsz w y pad łby o 10% niższy od dochodu. Gdyby zaś

w zorem p rak ty k i stoso w an ej na Rusi zastosow ały m nożnik 22, w ów

czas czynsz w yn ió słby 99% in traty . W oln o jed n ak przy puszczać, że sk o

-ro w spom niana u staw a nak azy w ała pozbywać m ajętności omni meliori

modo, to Kom isje R ozdawnicze m iały po dstaw ę praw ną, ab y w swej

p ra k ty ce zbytnio nie oglądać się na zwyczaje, lecz stosow ać m nożnik

n ajd og od n iejszy dla k asy e d u kacy jn ej.

W szakże od m iennie p o stę pu jąc Kom isje Rozdawnicze nie n a ra żały

się być może na zaxzut działania niezgodnego z praw em , skoro

zasła-n iał je m iejscow y zw yczaj31. Sytu acja ta um ożliwiała im w y bó r m zasła-

noż-n ika a tym samym i w pływ noż-na w ielkość udziału k asy e d u k acy jnoż-n ej

w intratach , ja k ie d aw ały pozbyw ane m ajętności.

U staw a zo bo w iązyw ała K o m isje R o zdawn icze do p ubliczn ego o g ło

-szenia w y k azu o sz ac o w an y ch dó br z w yszczeg óln ien iem ich w artości,

k tó re j od tej chwili nie w olno im by ło obn iży ć na k orzyść n ab y w c ów 52.

Można p rzy puszczać, iż g dy by w ięcej niż jedna osoba u biegała się

o d an y m ajątek , to w ó w czas K om isje m ogły w o pa rciu o zasadę omni

meliori modo, przy zn ać go temu, kto propo no w ał w yższy czynsz, co

przy stałej sto pie p ro ce n to w ej św iadczenia p row ad ziło d'o p od w y

ższe-nia w arto ści p ozby w aneg o m ajątk u . Lecz od tego rod zaju możliwości,

z ary so w u jąc ej się je d y n ie n a tle istn iejąceg o p ra w a d alek o było

w 1774 r. do „idei k o n k u ren cji", o k tó re j zd aniem Grab sk iego , „w sp

o-m in ały k o n sty tu c je sejo-m o w e "55.

U norm ow anie w ysokości czynszu do ko n ane przez d eleg ację sejm u

1773

1775 w yk azyw ało niedostatki, na k tó re zwróciliśm y już uw agę

ro zp atru jąc p ro je k t Adam a Ponińskiego. M ożna jed n ak dostrzec w u-

staw ie z 1774 r. również po stanow ienia będ ące w y razem kom prom isu

pom iędzy wym ag aniam i p oten cjaln ych nabyw ców dóbr pojezuickich

a tym co należało przed sięw ziąć w in teresie państw o w eg o funduszu

Jl W y ła n ia ją c a się tu k w es tia p ie rs z eń s tw a m o c y o b ow ią zu jąc e j praw a z w y c z a jo -w e g o, c z y też s ta n o -w io n e g o -w ym ag a zbadan ia.

” VL, t. VIII, f. 269.

3> G r a b s k i , Ge ne za... , s. 85. B adacz te n m ając na m y ś li u s ta w ę „R ozporządzn ie dobram i jez uic kie m i" pisał, iż koozporządznkurs „m iał z g o d ozporządznie z literą praw a p o le g a ć p rz e-de w sz y stkim na po ró w n aniu k or z y śc i e k on o m icz n y ch p ły n ą c y c h z p o s z c z eg ó ln y c h ofert o sób s ta ra jąc y ch s ię o dobra [...] ”, (ibidem ). O tóż w y d a je się , że K om isje Roz-d a w n icz e m o g ły tak p o s tę p o w a ć kie ru jąc s ię c o n a jw y że j in ten c ją u s ta w y z 1774 r., le c z nie jej lite rą, p on ie w aż ro zp atryw a na k o n s ty tu c ja n ig d zie o ty m nie w spom ina ła.

ed u k acy jn eg o 34. Na czoło w ysu w a się tu nakaz po zb yw ania tych m

ajętn o ści omni meliori modo. Je d n ak że ta og óln ie sform ułow ana d y re k

-tywa, z k tó rą p rojek to daw cy łączyli w iele najlep szy ch n ad ziei35, o k

a-zała się w p ra k ty c e nie do ść sku teczna by zapobiec nieko rzy stny m

dla fund uszu ed u k a cy jn eg o decyzjom Komisji Rozdaw niczych,

złożo-n ych z ludzi w sw ej większości p rzed k ład a ją cy ch izłożo-nteres p ry w atzłożo-n y

n ad p ub liczn y30. R ychło też reg u ła omni meliori modo sp otkała się

z k ry ty k ą. „Kilka tych ob ojętn ych słów w k on sty tucji: om ni meliori

modo — p isał A. Popławski — w in ne są temu, iż sp raw y rozdaw nicze

n ie są do ty chczas rozum iane. Może k toś nie słowa lecz ludzi wino-

wać? Co do m nie ja naprzód wimuję słowa ob ojętne w praw ie, kiedy

wiedzieć nie można, na jak ich ludzi tłum aczenia p rzy jd ą" 37. Dopiero

Kom isja Edukacji N aro do w ej poczęła k o n sekw entn ie sto so w ać . ustaw ę

z 1774 r. ku pożytkowi funduszu szkolnego.

IV

P rzy jrz yjm y się teraz bliżej, jak w p rak ty ce Kom isje Rozdawnicze

w y k o ny w ały sw oje zadania, zw iązane z ustalen iem w ysokości czy n

-szu należąceg o się k asie ed u k a cy jn e j od po siad aczy „dy plom aty

cz-n y ch "38.

W ery fik acja dochodowości p ozbyw an ych m ajątkó w u sta lon ej przez

lu strato ró w przebiegała

rozm aicie:

czasem in tra ta

„w prow adzona"

przez nich p ozostaw ała nie zm ieniona59. N iek iedy n aw et b y w ała p

od-34 Por. G r a b s k i , Ge nez a..., s. 73.

33 M ow a J aś nie W i e lm o ż n e g o . .. M ło d z i e j o w s k ie g o . .. na s e s ji d e l e g a c y j n e j d. 11 M a r ti i m iana, druk b.m.T.w., eg ze m p lar z w A G A D ApP 313, t. VIII, s. 14. Zob. te ż Bibl. P A N w K r ako w ie , rkps 321, k. 213v. (projekt L u bom irskiego).

“ Z nam ienn e, iż o dp o w ia da jąc na z ar zu ty k om isji s e jm o w e j z 1776 r. K om isja K ozd aw nicza L itew sk a p o w o ły w a ła s ię w ła ś n ie na z a sa d ę om ni m e li o r i m o d o . Zob. D e le g o w a n i a Statibus R e ip ub lic ae K om isji R o zd aw nicze j W . X . Lit. n a s tęp u ją c e na p iś m ie p od ają p y tan ie, die 1 o cto br is 1776 anno, druk b.m.T.w. (dalej P y t a ni a Lit.), s. 1 i 6 kol. B, [w:] Bibl. Czart, rkps 818, nr 100.

37 K opia p ie r w s z eg o lis tu z W a rs z a w y d o p od k om or ze g o ziem i... przed n a s tę p u ją -cy m se jm ikie m i se jm em 1776, |w :] P is m a i p r o j e k t y p e d a g o g i c z n e d o b y K o m i s ji E d uk ac j i N a r o d o w e j , w y d . K. M ro zo w s ka , W r oc ła w 1973, s. 314.

88 Literatura w yp o w ia d a n e g a ty w n e op in ie o ich d ziałaln oś c i, le c z w s z c z e g ó ły po-r u sz an e go tu z ag a d nien ia nie w ch od zo no . Z ob. na ppo-rz ykład J o b e т t, La C om m is s ion ..., s. 172— 174, t e n ż e , K om is ja ... , s. 18— 20, G r a b s k i , G eneza ..., s. 72— 98, S z y- b i a k, op. cit., s. 25 i n.

w y ższan a40. N iejedn o k ro tn ie też w brew intencji ustaw od aw cy uleg ała

o bn iżeniu41.

O bserw ujem y, że szaoując dobra po jezuickie Kom isja Rozdawnicze

K oron na często m nożyła in tratę w ycen ian ego m ajątk u przez 204*, c h y

-ba że zgodnie z lokalnym zw yczajem należało zastosow ać inny

mnożn ik 4*. Od tak u stalo mnożn ej w artości d ó br liczomnożno w zm iamnożn kow amnożne w u sta

-w ie 4,5% 44. Czynsz -w y padał rzecz jasn a m n iejszy od in traty p rzy

ję-tej przez Komisję.

W o ln o przypuszczać, iż w y m iar św iadczenia po siad aczy „d yp lo

-m atyczn ych" u sta lan y by w ał rów nież i w od-m ienny sposób. Z auw

aż-my bowiem, że czasem czynsz ró w nał się in tracie zw ery fikow anej

40 Zob. na przylaład a ne ks kol. 4 i 5: poz. 12— 15. W w yp a dk u pa pr zyk ład Stęp o- c ic (i b i d e m , poz. 15) K om isja R ozda w nicza uz nała, iż p o c z ą tk o w o p r zy jęła na zbyt w y s o k ą intr atę i o bn iż y ła ją. T. W i e r z b o w s k i , K o m is j a E d u ka c j i N a r o d o w e j i j e j s z k o l y w K o r o n i e 1773— 1794, z. 35: P r o t o k o ły p o s i e d z e ń K o m i s j i R o z d a w n i c z e j K o -r o n n e j 1774— 1776, W a-r sza w a 1912 (dalej: W i e -r z b o w s k i [35] s. 9 (20 IV 1774) i 17 (9 V 1774). L ecz o sta te c z n ie z w e ry fik o w a n a przez K om isję w ie lk o ś ć d och od u z m ajątku S tę p o c ięe b yła w y ż sz a od u s talon e j pr zez lu str ato rów .

41 Zob. na prz ykład W i e r z b o w s k i 35, s. 26— 27 (1 VI 1774), ibide m , s. 34— 35 (5 VII 1774), d a lsz e p rz y kła dy w a n e ks ie , kol. 4 i 5, poz. 9— U , 19— 23. Źródła nie z a w sz e infor m ują o o bn iżen u intr aty e x p r e s s i s v e r b i s . C za sem , ja k w w y p ad k u K o śc ie lśc a oraz p o je zu iśc k ie j p o ło w y m ajątku S ka rs zew a , n a le ż ą śc y śc h przed ka satą d o k o -leg iu m k a lis k ie g o , w p row a dz ają w błąd. W p r o to k óle K om is ji R o zd aw nicze j K oronnej za no tow a n o : „[...] w s z y s tk ie dobra te go k oleg iu m tą ż sam ą tak s ą będą prz ed aw ane , jak są w tej ta b e li [sc. lustiratorskiej — przyp. K.R.] p o ło ż o n e [...]”, W i e r z b o w -s k i 35, -s. 9 oraz E k -s c e r pt z p r o t o k ó ł u a k t ó w K o m i-s ji R o z d a w n i c z e j p o r z ą d k i e m p r z e z s e s j e w y p i s a n y , Bibl. P A N w K ra ko w ie , rkps 2220/3, k. 138. D o p ier o w y licz en ia p o -kazują , ż e intrata K o ś c ie lc a i p o ło w y S k ar s ze w a z o s ta ła ob niżo na. Zob. an e ks kol. 4

i

i

a Zob. a ne k s ko l. 6., poz . 1— 9, 11— 15. Z ob. też T a b e la s u m p ie n i ę ż n y c h z d ó b r z i e m s k i c h p o J e z u it a c h p r z y c h o d z ą c y c h , l a k p r e ti u m ich, j a k o i p r o w e n t r o c z n y p o k a z u ją c a , Bibl. P A N w K r ak ow ie , rkps 2220/3, k. 163— 168 r., g dz ie w y r a źn ie s tw ier d z o -no, ż e „pretium dób r ra c h ow a n e d w a d z ie śc ia ty s ię c y za ty s ią c z intr aty roczne j" , i b id e m , k. 163.

45 T ak b yło w w yp a dk u dóbr K u s z e lo w a z p r z y le g ło ś c ia m i n a le ż ą c y ch przed kas atą do ko le g iu m ba rs k ieg o . K o m isja o bn iż yła ich in tr atę do 11 ty s . zł poi. po cz y m „przy-c h y la ją „przy-c s ię do z w y „przy-cz a ju p rz ed a ży w tam tym kraju dóbr, ż e po 16 na 1000 ra„przy-chują" p o sta no w iła, że „dóbr w s po m n ia n y ch w alor bę d zie 176 000 zł", W i e r z b o w s k i 35, s. 34— 35, (5 VII 1774 r.).

44 Z ob. w y lic z e n ie s za cun ku i w y s o k o ś c i c zy n sz u sp or zą dz o ne w z w ią zk u z e s ta -rania m i E. P o p ielo w e j o ob n iż en ie ś w ia d cz e n ia z dóhr K n ia hy nin a, Bibl. P A N w K ra-k o w ie , rra-kps 2220/3, ra-k. 198. Z darzało s ię, że ra-k w ota c z y n sz u p r zy ję ta pr zez K om isję R o zdaw nicz ą ty lk o w pr zy bliż en iu by ła zg odna z re z ulta te m o blicz e ń. N a prz ykła d cz y n sz z m ajątku K ob yłka u s ta lo n y na 6073 złp po w in ie n w y n o s ić 6077 zł poi. Zob. ane ks, poz. 16.

przez Kom isje R ozdawnicze45. A w obec tego szacunko w a w arto ść dóbr

nie stano w iła iloczynu in traty przez 20, gdyż przy tak im mnożniku, jak

zauw ażyliśm y, czyn sz w yno szący 4,5% szacunk u m usiałby b yć m

niejszy od in traty . Skoro zaś czynsz rów nał się in tra cie a stopa p ro ce n to

-wa nie zm ieniła się48, to ów szacu nek m usiał b y ć iloczynem ro cznego

d ocho du dóbr i m nożnika o w arto ści w ięk szej niż 20. M ożna go

obli-czyć dzieląc w arto ść szacunk ow ą przez intratę. W y p ad a w p rzyb

liżeniu cy fra 22,247. Jed n ak ż e m ało praw d opo dob ne w y d aje się, a b y w p ra

-k ty ce otbliczano w arto ść d ób r przy uży ciu m nożni-k a b ędąceg o cyfrą

m ieszaną. Skoro Kom isja Rozdawnicza chciała, alby w yso kość czy nszu

b yła rów na intracie, to eo ipso przyjm o wała, że ta ostatn ia stanow i

4,5% w a rto ści szacu nk ow ej dóbr. N a tej po dstaw ie by ć może wyliczała

sumę oszacow an ia48.

D ecyzje Komisji R ozdawniczych po dejm ow ane w związku z u sta la

-niem w y sokości czynszu tworzyły, ja k to u k azu je załączona tabela

(vi-de aneks) n a stę p u jące u k ład y:

A. Kom isja p ozostaw iła in tratę w nie zm ienionej w ysokości. Przy

obliczaniu w artości szacu nkow ej dóbr zasto sow ała k o rzy stn y dla p

osia-daczy ,,d y p lom aty czny ch 1' m nożnik 20. W rez u lta cie czynsz w yp ad ł

m niejszy od docho du stw ierdzon eg o urzędow o. M ożna obliczyć, iż

św iadczenie to w ynosiło 89,9% bądź 90% in traty .

B. Kom isja obniżyła in tratę, a rów no cześnie w artość m nożnika p rz y

-jęła k o rzy stn ą dla p osiadaczy „d yp lo m atyczn ych '' (20 i 16). C zynsz jaki

u stalon o 'był i tu m niejszy od in traty . Stanowił odpowiednio: 90%, bądź

45 Zob. an eks , poz. 16— 23, ko l. 9 i 10.

46 D op ier o k o n s ty tu cja z 1789 r. w p r ow a d za jąc p o w s z ec h n ą m inim aln ą 5V« s to pę d op u sz cz ała i in ną, w y ż s z ą b y le b y 7°/o n ie p rz ekr acz ała . Z ob. d ale j pkt V I. U w ag a W . R u s iń sk ie go , iż w K sięd z e fu n d u s zo w e j K EN z 1777 r. stop a p r o c en to w a c zy n sz u z dóbr b y łe g o k o le g iu m k a lis k ie g o b y ła w y ż s z a od p r zy ję te j w 1774 r. (4,5°/o) i d o -ch o dz iła p rzy S k a rs ze w ie n a w e t do 9% , a d op ie ro ta b e la K om isji E d ukac ji z 1781 r. w y k a z u je c z y n s z e w p ier w o tn e j w y s o k o ś c i, w y n ik a z n ie po r oz um ien ia . ( R u s i ń s k i , o p. cit., s. 13, oraz s. 22 przyp. 13 i 14. P o w o łan a K s ię g a fu n du sz ow a, o b e c n ie n ie is tn ie ją ca , któ rą R u siń sk i zn a za p o śr e d n ic tw em B ie rn a ck ie g o , n ie w y k a z y w a ła bo -w iem -w y s o k o ś c i c z yn s zu , le c z r ocz n ą intra tę dóbr -w e d le ic h lu stra c ji z 1773 г., o c zym info rm uje w sp orz ąd zo ne j przez s ie b ie ta b lic y te n ż e B iernac ki. J e z u i c i w K a li s z u (1581— 1773). S z k i c h i s t o r y c z n y , B W 1857, t. LXVIII, s . 411.

17 N a pr zy kła d d z ielą c w a r toś ć s za c u n k o w ą w s i K o by łka przez jej in tr a tę (zob. a ne k s poz. 16) otr zy m ujem y 22,23695.

18 N ie k tó r e te k s ty w sk a zu ją , iż c z y n s z u s ta n a w ia n y b y ł w w y s o k o ś c i „z góry" pr zy ję te j: „C z ęść w W o d z y n ie aren dą c h od z iła za zł 400 [...] z o s ta w ą je się te d y na /o taki, jak d z ie rż aw ca daw ał,’ w ię c s z a c u n e k te j c z ę ś c i w W o d z y n ie z c z ę śc ią Sa- liz na zw aną u s ta n o w io n y je s t 8888 z ł i gr 12, od k tó r y c h •/• r o cz n e g o po d łu g ko n -s ty tu c ji r ach u ją c p rzy pa da 400 zł". W i e r z b o w -s k i 35, -s. 20 (14 V 1774). Zob. te ż i b ie d m , s. 14: juirydyki w e W ło dz im ie r zu i Łucku (30 I V 1774 i 2 V 1774), Ibi-d e m , s. 25: ju iy Ibi-d y k a w O s trog u (27 V 1774).

L p . N a z w a d ó b r I n tr a ta M n o ż -W a r to ś ć C z y n s z S to s u n e k c z y n s z u d o in tr a ty lu s tr a to r s k a z w e r y fi k o w a n a n ik s z a c u n k o w a lu s tr a - z w e r y fi - to r s k ie j k o w a n e j z ł (g r ) p o i. z ł (g r ) p o i. z ł (g r ) p o i. •/ . 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 0 1 B o c h le w o 3 0 9 5 2 0 6 1 9 0 0 2 7 8 5 (1 5 ) 8 9 ,9 2 C h o d e l 2 3 6 9 (1 3 V 2 ) 2 0 4 7 3 8 9 2 1 3 2 (1 5 ) 9 0 ,0 3 C z e in ie jó w k a 5 4 4 (1 2 ) 2 0 1 0 8 8 8 4 8 9 (2 9 ) 9 0 ,0 4 A K o k a n in 5 3 3 9 (2 1 7 2 ) 2 0 1 0 6 7 9 5 4 8 0 5 (2 2 V 2 ) 9 0 ,0 5 L is z k ó w 4 9 5 4 (7 ) 2 0 9 9 0 8 4 (2 0 ) 4 4 5 8 (2 4 V 2 ) 9 0 ,0 6 S tr o p ie s z y n 2 6 6 1 2 0 5 3 2 2 4 2 3 9 5 ( 2 V 2 ) 9 0 ,0 7 T a c z a n ó w 4 5 0 4 (1 8 ) 2 0 9 0 0 8 0 4 0 5 3 (1 8 ) 8 9 ,9 8 Z a w o d ź 5 4 5 (6 ) 2 0 1 0 9 0 4 (5 ) 4 9 0 (2 1 ) 9 0 ,0 9 K o ś c ie le c 6 0 6 6 (2 1 V 2 ) 5 2 2 7 (1 8 ) 2 0 1 0 4 5 5 2 4 7 0 4 (2 4 1 /2 ) 7 5 ,5 9 0 ,0 1 0 В K u s z e lo w a 1 1 6 7 5 (1 2 ) 1 1 0 0 0 1 6 1 7 6 0 0 0 7 9 2 0 6 7 ,8 7 2 ,0 11 S k a r s z e w 3 6 6 5 (6 ) 2 0 3 6 (7 ) 2 0 4 0 7 2 4 (2 5 ) 1 8 3 2 (1 8 ) 5 0 ,0 8 9 ,9 1 2 L e s z c z y n o 1 5 6 0 1 8 0 0 2 0 3 6 0 0 0 1 6 2 0 1 0 3 ,8 9 0 ,0 1 3 С L u to b r o k 1 7 8 8 2 0 0 0 2 0 4 0 0 0 0 1 8 0 0 1 0 0 ,6 9 0 ,0 1 4 R u m o k a 3 6 3 0 (2 6 ) 6 6 6 6 (1 8 ) 2 0 1 3 3 3 3 3 (1 0 ) 6 0 0 0 1 6 5 ,0 8 9 ,9 1 5 S tę p o c ic e 2 8 5 6 (9 ) 4 0 0 0 2 0 8 0 0 0 0 3 6 0 0 1 2 6 ,0 9 0 ,0 1 6 K o b y łk a 6 0 7 3 — 1 3 5 0 4 5 6 0 7 3 1 0 0 ,0 1 7 D R u tk a 2 3 7 2 (1 8 ) — 5 2 7 1 0 (2 0 ) 2 3 7 7 (1 9 V 2 ) 1 0 0 ,0 1 8 S k w ir fc i 2 1 7 9 (2 6 ) — 4 8 4 2 2 (7 V z ) 2 1 7 9 (2 6 ) 1 0 0 ,0 1 9 D a n iu s z e w • 1 7 6 0 9 (2 2 ) 1 3 5 0 0 — 3 0 0 0 0 0 1 3 5 0 0 7 6 ,6 1 0 0 ,0 2 0 D w o r z y s z c z e i T r o k je le 2 4 6 6 2 (2 4 ) 2 1 0 0 0 — 4 6 6 6 6 6 (1 8 ) 2 1 0 0 0 8 5 ,0 1 0 0 ,0 2 1 E Ł y s z c z e 4 1 2 6 (2 4 ) 3 0 0 0 6 6 6 6 6 (2 0 ) 3 0 0 0 7 2 ,6 1 0 0 ,0 2 2 W y d z ie r z e w ic e 4 2 5 1 (1 8 ) 4 0 0 0 — 8 8 8 9 0 4 0 0 0 9 4 ,0 1 0 0 ,0 2 3 Z o d z is z k i 2 7 5 6 3 (1 3 V 4 ) 2 2 0 0 0 — 4 8 8 8 8 8 2 2 0 0 0 7 9 ,8 1 0 0 ,0 * P a tr z s. 1 2 7 — 1 2 8 .

89,9% i 72% dochodu już obniżonego — p od kreślam y — d ecy zją Kom

isji Rozdawniczej. Przeto k asa ed u k acy jn a traciła w tej sytu acji p o

-dwójnie.

C. In trata została podwyższona, lecz m nożnik w yn osił 20. Czynsz

p rzekraczał in tra tę lustrato rską, ale b ył niższy od zw eryfiko w an ej, sta

nowiąc 90%, bądź 89% tej ostatniej. Czyli, co zy skiw ała k asa ed u k a

-cy jn a na po dn iesieniu dochodu, to częściowo traciła przez zasto so w

a-nie n ieko rzy stn eg o dla siebie m nożnika.

D. Kom isja nie zm niejszyła intraty , co w ięcej przy jęła szacunek

dóbr taki, ab y czy nsz w y padł rów n y dochodow i.

E. In tra ta zo stała olbniżona. Przeto chociaż Kom isja Rozdawnicza

oszacow ała dobra n a tak ą sumę, p rzy k tó re j czynsz ró w n ał się in tra

-cie (zw eryfikow anej), to jed n a k k a sa ed u k ac y jn a poniosła stratę.

W p rak ty ce zatem zd arzały się niem al w szystkie możliwe sy tu a cje 49.

Ich analiza pokazuje, iż stosun kow o Tzadko zasada omni meliori modo

m iała w p ływ n a całok ształt d ec y zji zw iązanych z u stalaniem czynszu

dla dan y ch dóbr (D.). Przew ażnie Kom isje Rozdawnicze k iero w ały się

w łasn y m uzn an iem w k w estii w yso ko ści in tra ty (E.), ibądź m nożnika,

ew e n tu a ln ie sposobu obliczania czynszu (A. i C.), b ądź w obu tych

sp ra w ach razem (B.). Tą drogą Komisje w y w ierały wpływ na w yso kość

św iadczenia po siadaczy „dyp lo m aty czny ch'', k tó re stanow iąc 4,5% w a

r-to ści dóbr, po zo staw ało fo rm aln ie zawsze zgodnie z u staw ą. T ym

czasem k asa ed u k acy jn a po no siła stra ty . N iejedn o k ro tn ie bow iem p rzy

-znawano jej czynsz niższy, niż m ożna b y ło z danego m ajątku pobierać,

g dy by k o nsek w en tn ie w e w szy stk im k iero w an o się zasad ą omni meliori

modo. W jed n y ch d o b ra ch św iad czen ie n a rzecz k asy ed u k a cy jn e j sta

-nowiło większość, w inn ych n aw et całość ich in tra ty stw ierdzon ej przez

Kom isje R ozdawnicze. Zależało to od u znania w spo m nian ych Komisji,

k tó re p od ejm ując d ecy zje liczyły się praw d opo dob nie z osobą p rzy

-szłego n ab yw cy p ojezu ick iej m ajętn o ści50.

“ N ie s p o tk a liś m y s ię z w y p a d k ie m p rz yzn an ia k a s ie e d u k a c y jn ej c z y n s z u r ó w -n e g o c a łej, p o d w y ż s z o -n e j i-ntra cie.

so K om isje R o zd aw nicz e s ta r a ły s ię p rz ek ona ć ba dają cą ic h d z ia ła ln oś ć k om is ję se jm o w ą z 1776 r.( że d e c y z je c o do w y s o k o ś c i in tr aty i w o g ó le o sz a c o w a n ia m a-ją tk ó w p oje z u ic k ic h b y ły uw a r u n k ow a n e w zg lę d a m i o bie k ty w n y m i. P y t a ni a Lit., s. 6. kolum n a B, „Ad 15-tum", oraz P y t a n ia I, s. 1— 5, kolum n a B. Z daniem G rab sk ieg o w y ja ś n ie n ia k o n tr o lo w an yc h ko m isji te n d e n c y jn ie p r ze d sta w ia ły o k o lic z n o ś c i w jak ic h d o ch o d ziło do u stalan ia c zy n sz u i n ie br zm iały p rz e k o n y w a ją co . T e n ż e , G eneza..., s. 106 i n. oraz s. 112. N ie je d n o k r o tn ie d aje on te ż w y r az przek ona niu , ż e K o m isje R o zd aw nicze d z ia ła ły arb itraln ie (i b i d e m , s. 104, 106— 108), b y ć m oż e n ie k ie d y pod n ac isk ie m z a in ter e s o w a n y c h n a b y c iem dóbr; ib id e m , s. 92. Zob. t e n ż e , S z la c h e c k a o pini a i p r e t e n d e n c i d o fi n a ns ó w K o m i s ji N a r o d o w e j (1773— 1792) Prz H ls t -O ś w

V

Od 1776 r. u sta lan ie w ysokości czynszu należało do Komisji E

duka-cji N aro do w ej31. W w y pad ku dóbr, k tó re Komisje R ozdawnicze ro zd y

s-p on ow ały bez o kreślen ia w ielk ości św iadczenia, czynsz b y w ał ob

licza-n y zgodlicza-nie z u staw ą z 1774 r. — w o parciu o ilicza-n tratę p rz y ję tą przez

lustrato ró w . Co w ięcej można dom niem yw ać, iż w ielkość św iadczenia

p osiadaczy „dy plo m atyczn ych" b y ła w tak ich w yp ad kac h rów na w sp

o-m nianej in tracie52. Pod obnie i za czasów Koo-misji R ozdawniczych czynsz

stanow ił niekied y 100% dochodu, lecz w p rzeciw ieństw ie do nich

Ko-m isja Edukacji nie po ddaw ała w w ątpliw ość u sta leń lustratorów , k tó re

p rzy takiej p rak ty ce n a b ierały szczególnego znaczenia. Praw do pod

o-bnie też dlatego mówiło się o pozbyciu dóbr ,,z u stano w ienia lustra-

torskiego", k tó re przeciw staw ian o w ypu szczeniu „z licytacji, n ajw ięcej

d ając em u "53.

T rzeba też wspom nieć, iż w w y p ad k u dó b r spornych, jakim i b y ły

na przy k ład m ajątk i pochodzące z fundacji H ieronim a Kłokockiego,

o w ysokości czynszu zad ecyd ow ała ostatecznie ugo da zaw arta po m

ię-dzy Kom isją Edukacji a sukcesoram i fun d atora54. W zam ian za w sie Ru-

moka, Grąd oraz Boguszynek z częścią w Boguszynie ustalo no św iad

-czenie niższe od p rzy jęte go przez Komisję R ozdaw niczą55. N ato m iast

p rzy szły posiadacz „d yp lom atyczny" Zam ościa miał zapłacić czynsz

„podług lu stracji" z 1774 r.50

W 1778 r. Kom isja Edukacji N aro dow ej ogłosiła un iw ersał o po zby

-w aniu dóbr p ojezuickich -w drodze publicznej licy tacji57. W edle zam

ie51 Na m o cy k o n sty tu c ji „E dukacja N a rodo w a " , p rz y ję ła on a d o ty c h c z a s o w e k om -p e te n c je K om isji R ozd aw nicz ych , które u le g ły ro zw iąza niu . VL, t. VIII, f. 861.

52 T. W i e r z b o w s k i , K o m is j a E d u ka c j i N a r o d o w e j i j e j s z k o ł y w K o r on i e 1773— 1794, z. 37: P r o t o k o ł y p o s ie d z e ń K o m i s j i E d uk ac j i N a r o d o w e j 1773— 1775, W ar-s za w a 1910 (dalej: W i e r z b o w ar-s k i 37), ar-s. 149 (15 IV 1777); W i e r z b o w ar-s k i 38, s. 25, (11 III 1778). Zob. te ż ib id e m , s. 35 (1 IV 1778).

s* W i e r z b o w s k i 38, s. 35 (1 IV 1778).

54 P rz yrz ecz on o w ó w c z a s , sp ad ko bierco m K ło k o ck ie g o ius d ip l o m a t ic u m na Ru- m ok ę i Grąd za 2000 zł poi., a B o g u sz y n e k z c zę ś c ią w B o gu s zy n ie za 1636 zł poi. r o c zn e g o c zy ns zu . Bibl. P A N w K rak ow ie, rkps 1420, k. 35v.

55 W ym ie n io n e m ajątki prz yzn ała K om isja R o zdaw nicz a K oronna O nufrem u Bro- m irs kiem u za 6000 z ł poi. r oc z n eg o c zy n sz u , A G AD , KK, t. LIV, k. 65— 66v. (5 IX 1774 r.). Zob. też W i e r z b o w s k i 38, s. 37.: „N ad to K om isja z a le c a k a s ie g e ne r a ln e j, a ż eb y od ra ty św . Jana 1778 nic już p od iu g o ta k s o w a n ia przez k om isje r o zd a w nicz e , a le po dłu g o s n o w y w y ż w s po m n ia n ej k o m plan a cy i o n a le ż ą c y nadal z ty ch dóbr p rocen t do pom ina ła s ię [...]".

5C ВЫ. P A N w K rako w ie, rkps 1420, k. 35v.