Eugenia Fijałkowska, Jerzy
Fijałkowski
Charakterystyka trzeciorzędu
lądowego w zachodniej części Gór
Świętokrzyskich
Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego 3, 385-410
1965
E U G E N IA I JERZY FIJAŁK O W SCY
CHARAKTERYSTYKA TRZECIORZĘDU LĄDOWEGO
W ZACHODNIEJ CZĘŚCI GÓR ŚWIĘTOKRZYSKICH
W STĘP
W G órach Św iętokrzyskich utw o ry trzeciorzędow e zw iązane są z zalewem m orskim przy padającym na miocen. Zalew ten, k ilk ak ro tn ie tran sg red u jąc z k ie ru n k u południowo-wschodniego, utw orzył charakterystyczne sedym enty tylko w południow ym obrzeżeniu Gór Św iętokrzyskich, nie obejm ując ich części ce n traln ej. Szereg prac w ybitnych geologów zw iązanych z regionem św iętokrzyskim , a więc J. Czarnockiego, J. Samsonowicza i K. Kowalewskiego, jakie u kazały się w latach trzydziestych, om awia szczegółowo straty g ra fię m orskiego trzeciorzędu w południow ym obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich. W pracach ty ch przedstaw iona już była szczegółowo znajomość zasięgów pa- leogeograficznych poziomów stratygraficznych z podaniem przew odniej fauny i w ykształcenia litologicznego, co świadczyło, że miocen południow ych ziem polskich m iał dobre rozeznanie stratygraficzne.
W ce n traln ej części Gór Św iętokrzyskich znano już od daw na lokalne nagrom adzenia terrygenicznych osadów, młodszych niejedn ok ro tnie od górnej kredy, w każdym razie starszych od utw orów plejstoceńskich. O faktach tych w zm iankują liczne dane geologiczne w pracach J. Czarnockiego, J. Sam sono wicza, Wł. Pożaryskiego i Zb. Kotańskiego, przy om aw ianiu stra ty g ra fii lokal nej lub rozp atry w an iu zagadnień złożowych.
Osady lądowego pochodzenia w Górach Ś w iętokrzyskich określa się do tychczas ogólnie przyjętym term inem trzeciorzędu lądowego. W miocenie bow iem panow ały w aru n k i klim atyczne najbardziej sprzyjające tw orzeniu się tego rodzaju skał, będących zazwyczaj zw ietrzeliną m iejscowych utw orów starszych.
Dotychczas nie ukazała się publikacja, która by szczegółowo inw en tary - zow ała trzeciorzęd lądow y z obszaru św iętokrzyskiego, jak rów nież nie o p ra cow ano szczegółowej stra ty g ra fii poszczególnych w ychodni tych skał. Praca niniejsza ma na celu podsum ow anie dotychczas uzyskanych faktów tyczących trzeciorzędu lądowego Gór Świętokrzyskich.
386 Eugenia i J e rzy F ija łko w s cy
C H A R A K TE R Y ST Y K A O BSZARU ŚW IĘTO K RZYSK IEG O PRZED TRZECIORZĘDEM
Góry Św iętokrzyskie stanow ią an tyk lin o rialn y elem ent fałdow y, k tó ry w swej centralnej części zbudow any jest głów nie z utw orów stary ch, a m ia nowicie paleozoicznych. Paleozoik tw orzy obecnie głów ny trzon Gór Ś w ięto krzyskich, otoczony utw oram i mezozoicznymi. U kład ta k i tłum aczy się m iędzy innym i faktem , że osady w ieku mezozoicznego osadzały się na całym obszarze Gór Św iętokrzyskich, p rzyk ryw ając sta ry i speneplenizow any górotw ór paleo- zoiczny. P rzy w ynurzaniu się tego obszaru na podstaw ie ruchów epejrogenicz- nych, sta ry górotw ór podlegał silnym procesom denudacyjnym , tak że na niektórych obszarach całkow icie usunięta została pokryw a osadów mezozoicz- nych, spod których w yłoniły się u tw ory paleozoiczne.
Mezozoik, obrzeżający trzon paleozoiczny Gór Ś w iętokrzyskich ob ejm uje tu szereg okresów stratygraficznych, z któ ry ch najm łodszym i osadam i są utw ory kredow e. U tw orem tym , zam ykającym erę mezozoiczną i k o n ta k tu jącym bezpośrednio z trzeciorzędem , należy poświęcić nieco uw agi.
W okresie kredow ym obszar św iętokrzyski był w ynurzony. W ynurzenie to nastąpiło z końcem ju ry , zapew ne w kim erydzie, czego dow odem jest b ra k osadów górnej części tego piętra. U tw ory te bowiem w y stęp u ją jed y n ie w obrzeżeniu północnym, świadcząc o nieco odm iennej tam sedym entacji. P raw dopodobnie centralna część Gór Św iętokrzyskich po ruchach n eo k im ery j- skich została dopiero zalana w kredzie środkow ej, tj. w środkow ym albie. P rzypadający wówczas zalew m orski osadził piaski glaukonitow e p rzy należne wiekowo do albu (J. Samsonowicz, 1934; Wł. Pożaryski, 1958; S. C ieśliński, 1959). W zachodnim i południow ym obrzeżeniu tran sg resja środkow ej k re d y osadziła w arstw y na glinach zw ietrzelinow ych i m arglach k im eryd u, gdzie znajdow ały się liczne zbiorniki zastoiskowe z ochrą. Nie jest znan y fakt, ab y piaskowce i piaski albu kontaktow ały bezpośrednio z w arstw am i w iekow o starszym i od kim erydu i autorzy zakładają, że w czasie trw a n ia p rz erw y sedym entacyjnej połączonej z w ynurzeniem , nie zostały d enudacją odsłonięte serie starsze. Na uw agę zasługuje tu odizolowany obecnie p łat osadów k re d o wych pod Bolminem, zalegający na utw orach jurajskich. P ła t ten, aczkolw iek sąsiaduje z odsłonięciam i paleozoiku an ty kliny chęcińskiej, to je d n a k spoczyw a zgodnie z ogólnym schem atem na m arglach kim erydu, a b u d ujące go sk ały nie różnią się facjalnie niczym od ich odpowiedników osadzonych dalej od trzonu paleozoicznego. Ponadto sedym enty k red y pod Bolminem nie zaw ierają domieszek terrygenicznych, k tó re świadczyć by mogły o w ietrzen iu skał s ta r szych w cen tralnej części Gór Św iętokrzyskich. E lem enty klastyczne, stw ie r dzone w osadach albu i najniższego cenom anu kredy obrzeżenia G ór Ś w ięto krzyskich, nie są m ateriałem pochodzącym z miejscowego paleozoiku lu b tria su i jury, ale przyniesione zostały ze skał krystalicznych, zalegających w k ieru n k u południow o-zachodnim w stosunku do Gór Ś w iętokrzyskich, i frak cja tych elem entów klastycznych w yraźnie zwiększa się po te j linii, p rzyjm ując na skrzydle zachodnim niecki m iechowsko-łódzkiej w re jo n ie Szczekocin ch a rak ter gruboziarnisty i żw irzasty.
W górnym cenom anie osady piaszczyste stopniowo przechodzą w m argle typ u opoki, co przem aw ia za* w yrów naniem się w arunków sed y m en tacy jn y ch na obszarze Gór Św iętokrzyskich. W rejonie Buska i K azim ierza n ad W isłą oraz w środkow ej części niecki łódzkiej, odgraniczającej Góry Ś w ięto k rzy sk ie
C h a r a k te r y s t y k a tr zeciorzędu lądowego 387
od zachodu, znane są u tw ory m arglisto-w apienne m astrychtu. W B usku kreda górna w form ie m argli, często piaszczystych, oraz w apieni osadza się na anty- klinalnym w ypiętrzeniu pińczow sko-w ójczańskim , co świadczy dobitnie o cał kow itym pogrążeniu stary ch stru k tu r tektonicznych. Na uw agę zasługuje tu fakt, że na podłożu starszym w apieni k im eryd u zalega bezpośrednio cenoman, a braki je st k re d y niższej, znanej z południow ego obrzeżenia z okolic Kij i C hm ielnika. U kład ten odbiega od ogólnego schem atu, skłaniając do p rzy puszczenia, że w ypiętrzenie pińczow sko-w ójczańskie pow stać mogło z końcem jury, a w kredzie stanow iło już lokalne w ynurzenie silniej zaznaczone niż speneplenizow any wówczas obszar cen traln y Gór Św iętokrzyskich. U tw ory młodsze w iekow o od m astry ch tu nie są znane w bezpośrednim obrzeżeniu Gór Ś w iętokrzyskich.
C H A R A K T E R Y ST Y K A TRZECIORZĘDU LĄDOWEGO I MORSKIEGO W GÓRACH ŚW IĘTOK RZYSK ICH
Na odległych pery feriach północnego obrzeżenia Gór Św iętokrzyskich, a m ianow icie w Górze P uław skiej nad Wisłą, na'" zw ietrzałych m arglach g ó r nej k redy zalegają niezgodnie osady oligocenu podesłane lokalnie zw ietrzeliną m argli kredow ych, czyli tak zw aną opoką odw apnioną. Tak więc w paleogenie (trzeciorzędzie starszym ), przed m orskim zalewem oligoceńskim, północne obrzeżenie Gór Ś w iętokrzyskich podlegało w ynurzeniu i w ietrzeniu najm łod szych sedym entów górnokredow ych. Podobne zjaw iska po tw ierdzają również w iercenia z re jo n u Radom ia. Poza teren am i północnym i nie stw ierdzono w innych częściach Gór Św iętokrzyskich osadów przynależnych wiekowo do paleogenu.
Na południe od Gór Ś w iętokrzyskich w yodrębnia się znaczne obszary p rzy k ry te poziomo zalegającym i i rzadko zdys lokowany mi osadam i miocenu udokum entow anego paleontologicznie. O bszar ten łączy się z bruzdą zapadliska przedkarpackiego, w którym miocen osiąga m aksym alne miąższości. Zbiornik ten obejm ow ał południow e przedpole Gór Św iętokrzyskich i w kraczał szere giem odnóg w #głąb starego górotw oru, tran sg red u jąc na w arstw ach mezo- zoicznych i starszych, aż po eokam br włącznie. Miocen m orski w targn ął rów nież w nieckę m iechowsko-łódzką, obram ow ując od zachodu obszar w yżyny kieleckiej. Silna denudacja usunęła stam tąd osady trzeciorzędowe, zachowując jedynie ich frag m en ty w postaci odizolowanych płatów sięgających aż pod Miechów (B. A reń, Atlas geologiczny Polski, z. 11).
Luka sedym entacyjna obejm uje zw ykle czasokres od m astrych tu po helw et, kiedy to zanotow any został k ró tk o trw a ły zalew m orski. Poza helw e- tem na p rzestrzeni m iocenu tran sg resje m orskie ponaw iały się kilkakrotnie i związane z nim i zalewy osadzały litologicznie bardzo różnorodne w arstw y, k tó re nie zawsze spoczyw ają bezpośrednio na górnej kredzie.
N iejednokrotnie abrazją m ioceńskiego m orza objęte były skały w ieku triasow ego lub dewońskiego, a na znacznych obszarach, np. m iędzy Rakowem i Staszowem oraz O patow em i Sandom ierzem , miocen leży bezpośrednio na serii staropaleozoicznej bądź eokam brze. F akty te świadczą, że w neogenie G óry Św iętokrzyskie były już całkow icie odsłonięte i pozbawione w centralnej sw ej części pokry w y w arstw mezozoicznych.
W środkow ej części obszaru św iętokrzyskiego nie są znane osady miocenu morskiego. W pew nych rejonach na starszym podłożu skał paleozoicznych
388 Eugenia i J e r z y F ija łk o w s c y
i mezozoicznych spoczyw ają szczątkowo p łaty terrygenicznych osadów w prze ważającej części klastycznych. Ich m ateria ł pochodzi w przew ażającej części z w ietrzejących skał podłoża. U tw ory plejstocenu są m łodsze od w ym ienionych osadów terrygenicznych i zalegają na nich niezgodnie. Biorąc te fa k ty pod uw agę stw ierdzić można, że osady lądow e pow stać m usiały przed plejstoce nem, zapew ne w neogenie, stanow iąc w znacznej większości ówczesną zwie- trzelinę starszych serii podłoża.
W ydaje się, że zalew y m orskie m iocenu zw iązane były z ukształtow aniem terenu, bowiem w schodnia część Gór Ś w iętokrzyskich w okolicy O patow a p okryta była osadam i m orza mioceńskiego, o czym świadczą liczne wychodnie tych skał. W osadach m ioceńskich obszaru opatow skiego b ra k jest domieszek terrygenicznych pochodzących z w ietrzen ia stary ch m asyw ów św iętokrzyskich. Świadczy to dobitnie, że zjaw isko abrazyjnego ścinania zachodziło jedynie lokalnie.
P odkreślenia godny jest tu fakt, że pod O patow em sarm a t zalega na kam brze an ty k lin y łysogórskiej, k tó ra w zachodnim sw ym przedłużeniu tw orzy najsilniej w yniesioną p a rtię Gór Św iętokrzyskich, tzw. Łysogóry, osiągającą około 610 m n. p. m. Z denudow ania tej antyk lin y pom iędzy Sandom ierzem i Opatow em do przeciętnej wysokości 260 m n. p. m. nie m ożna odnosić tylko do niszczącej działalności m orza mioceńskiego. W arstw y te bowiem, osadzone tu na kam brze, nie zaw ierają m ateria łu lokalnego kam bryjskiego. Daleko idące zjaw iska w ietrzeniow e odbyły się tu już przed miocenem, a efek ty sil niejszej peneplenizacji są w ynikiem m niejszej odporności skał na w ietrzenie niż w zachodniej części Gór Ś w iętokrzyskich (dla przykładu: k am b r środkow y w ykształcony jest tu w facji łupkow o-m ułow cow ej i b ra k m u potężnych kom pleksów kw arcytow ych, k tó re zadecydow ały o zachow aniu się skalistych grzbietów łysogórskich).
OPIS UTWORÓW TRZECIORZĘDU LĄDOWEGO GÓR ŚW IĘTO K RZYSK ICH
1. PIASKOWCE ZLEPIEŃCOWATE Z KĄTÓW
W okolicach Łagowa, B arda i R akow a na znacznych przestrzeniach w y stępują odsłonięte u tw ory kam bryjskie. Są to serie osadów klastycznych piaskowcowo-łupkowych, ilastych, a więc reprezentujących bezw apienny typ skalny. Na łupkach i piaskow cach kam bryjskich, silnie zaangażow anych tektonicznie, w ystępują lokalnie piaskowce zlepieńcow ate o bardzo c h a ra k te rystycznej stru k tu rze. Są one znane autorom z row ów przydrożnych oraz studni w Rembowie, a także ze wsi K ąty, gdzie odsłaniają się w row ach d a w nego tra k tu rakowskiego. M ateriałem skałotw órczym są tu ziarna i otoczaki m iejscowych skał kam bryjskich. Ten detrytyczny i klastyczny m ateria ł składa się z dobrze ogładzonych ziarn piaskowcowych lub łupkow ych o w y raźn ej segregacji. W większości przypadków w piaskow cach tego ty p u b ra k je st zu pełnie frakcji drobnej, a w szczególności pylastej. Skała posiada stru k tu rę w ybitnie porow atą, co przy gru by m ziarnie widoczne jest m akroskopow o. Poszczególne ziarna piaskowcowo-łupkowe, tw orzące piaskow iec zlepieńco- w aty, są na pow ierzchniach dokładnie, w ygładzone i w większości w ypadków pokryte polewą lim onityczno-krzem ionkow ą. Powleczenie tego ty p u odpow iada tzw. „polewom pu sty n n y m ”. Piaskow ce zlepieńcow ate uzyskują dość znaczną
C h a ra k te rys tyk a trzeciorzędu lądowego 3 8 9
Ryc. 1. Mapa w ystępowania utw orów trzeciorzędu lądowego w zachodniej części Gór Świętokrzyskich
Podziałka 1 : 500 000 a — trzeciorzęd lą d o w y d — jura b — trzeciorzęd m orsk i p o łu d n io w eg o o b rze- e — trias
żenią f — p a leo zo ik m łodszy c — kreda g — p a leo zo ik sta rszy 1 — piaskow ce zle p ie ń c o w a te z K ątów
2 — piaskow ce z le p ie ń c o w a te , że la z is te z R em b ow a 3 — piaski i p ia sk o w ce żela ziste z O lszo w n icy 4 — otaczaki k w a r c y to w e z N iesk u rz o w a
5 — oticzaki p iask ow ca d ew o ń sk ieg o pod S zu m sk iem
6 — g in y garn carsk ie w r ejo n ie P łu c e k , Ł a g o w a , P ió r k o w a i N iesk u rzow a 7 — gl ny garn carsk ie spod Iłży
8 — gl ny spod B rzezia
9 — g in y garn carsk ie i m u łk i k w a rco w e z C h ałupek 10 — m iłk i k w a rco w e z D ąb rów k i i G ruszczyna 11 — zlepieńce z G ruszczyna
12 — piaski żela ziste z rudam i sk o ru p o w y m i, z le p ie ń c e ż e la z iste i iły p ło m ien iste z W ólki Paprotniej, S k ąp ego i M nina
13 — g in y , piaski k w a r c o w e i g ra n ia k i spod R udy P ilc z y c k ie j 14 — gkny i k rzem ien ie z W olicy
15 — g in y z krasu w a p ie n i S tr a w czy n k a 16 — iły hem atytow e z Górna
17 — iły pstre ru d on ośn e spod N ie sta c h o w a , Z a w a d y i góry Z dobiec 18 — gl.ny czerw on e spod K ranow a
19 — g in y , iły , p iask i i ż w ir y z krasu w a p ie n i K a d zieln i
zwięziość na skutek tego, że otoczaki i ziarna zlepiają się w zajem nie punktam i s ty k u W przypadku zaś istnienia polew żelazistych zwięzłość w zrasta, gdyż polewa limonityczna cem entuje poszczególne ziarna. W ystępując z zasady w ilościach niew ielkich, u trzy m u je ona porow atą i ażurow ą stru k tu rę p ia skowca zlepieńcowatego, nie w ypełniając całkowicie pustych przestrzeni po
390 Eugenia i J e r z y Fi j ał kowscy
m iędzy ziarnam i. W skale tej sporadycznie w ystępują otoczaki posiadające k ształt jajo w aty o płaszczyznach zew nętrznych wygładzonych. Otoczaki po w leka często polew a uw odnionych tlenków żelazisto-m anganow ych. Poza oto czakam i kw arcytow ym i piaskow iec zlepieńcow aty zaw iera w m niejszej ilości ogładzone porw aki łupków. Ł upki te, w ystępujące na w tórnym złożu jako otoczaki, posiadają daleko posunięte zm iany w swej stru kturze.
Dotyczy to szczególnie odm ian szarogłazow ych, w których ziarna skalne pew nych n ietrw ały ch składników rozk ładają się chemicznie. W szarogłazie rozpadow i uleg ają głów nie skalenie, augity, am fibole itd. W efekcie tych zm ian otoczak łupkow y staje się m iękki i przybiera jasną b arw ę o cechach zw ietrzałych i utlenionych. Rozmieszczenie otoczaków kw arcytow ych i łupko w ych w piaskow cach jest zazwyczaj niereg u larn e (ryc. 2). W niektórych w y chodniach odsłaniających podobne piaskow ce pod Rem bowem (ryc. 1, p. 2) otoczaki dom inują w piaskow cach stropow ych, zaś w arstw y spągowe zaw ie ra ją ich m niej. Opisane u tw o ry są częściowo zdiagenezow ane i scem entow ane drobnym i ilościami lepiszcza żelazistego, pojaw iającego się zw ykle jako otoczki ziarn.
Lepiszcze to, będąc, jak już nadm ieniono, lim onitem skrzem ionkow anym z domieszką uw odnionych tlenków m anganu, osadza się na poszczególnych
Ryc. 2. O dsłonięcie piaskow ca zlepieńcow atego w rowie przydrożnym w R em bowie 1 — less zg lin io n y , rd zaw y, z g ła zik a m i n a rzu to w y m i oraz ok ru ch am i m ie jsc o w e g o z le p ie ń c o
w a teg o p ia sk o w ca
2 — p ia sk o w ie c b ru n a tn o rd za w y , ż w irza sty , z le p ie ń c o w a ty , p o ro w a ty ; ziarna fr a k c ji n a jm n ie j szej tw orzą so c z e w k o w a te o to cza k i łu p k ó w i p ia sk o w có w k a m b ry jsk ich , w ich m a sie w y stę p u ją w ię k sz e o to cza k i p ia sk o w c ó w k w a r c y to w y c h k am bru, lep iszc ze lim o n ity c z n o - -k r z e m io n k o w e
3 — glin a p la sty czn a , z w ie tr z e lin o w a , b a r w y o liw k o w e j
4 — rum osz z w ie tr z e lin o w y ila sty c h p ia sk o w c ó w o liw k o w y c h kam bru w g lin ie o liw k o w e j 5 — p ia sk o w ce ila ste , g ru zło w a te, b a rw y o liw k o w e j, kam br d oln y
C h a r a k te r y s t y k a trzeciorzędu lądowego 391
ziarn ach piaskowca, zlepiając je zwięźle ze sobą. Lepiszcza tego nie należy utożsam iać z pustyn nym i polew am i stw ierdzonym i na otoczakach i pow sta ły m i w cześniej, zanim otoczak znalazł się jako elem ent składow y w piaskow cu zlepieńcow atym . W takim p rzypadku dany osobnik posiada po pro stu na sobie d w a koncentryczne naskorupienia żelaziste, z których starsze, w ew nętrzne, je s t ciem niejsze i silniej wzbogacone w m angan, podczas gdy otoczka ze w n ętrzn a, tw orząca niekom pletne lepiszcze piaskowca, będąc w yraźnie limo- nityczną, posiada zabarw ienie rdzawe. Poza klastycznym m ateriałem , pocho dzącym z w ietrzenia m iejscow ych skał kam bryjskich, nie stw ierdzono w tych u tw o ra ch krzem ieni mezozoicznych ani otoczaków dolnodew ońskich bądź lidytów czy innych skał młodszego paleozoiku. U tw ory, w ystępujące szcząt kowo, tw orzą szereg odizolowanych płatów.
W K ątach piaskow iec zlepieńcow aty odsłania się w skarpach i row ach przydrożnych przy stary m trak cie do Rakow a w pobliżu zabudow ań wsi i skrzyżow ania tra k tu z drogą w iejską (ryc. 3). Skała posiada tu ziarno piasz czyste średnich rozm iarów i lepiszcze żelaziste. Otoczaki kw arcytow e są tu dość liczne. O siągają rozm iary i kształt ziem niaka (6 — 7 cm średnicy), przy czym większość z nich jest pozbawiona „polew y p u sty n n ej”. W ystępujący płat trzeciorzędow ego piaskow ca zlepieńcowatego w K ątach m a ch a rak ter szcząt kow y i silnie zniszczony już w okresie plejstoceńskim .
W przerw ach m iędzy poszczególnymi płatam i piaskowca oraz w szczeli nach spękań obserw ow ać można obecność typow ych erratyków , jak np. g ra n ity lub krzem ienie ju ra jsk ie z północnego obrzeżenia Gór Św iętokrzyskich. Piaskow iec o grubości nie przekraczającej jednego m etra bezpośrednio zalega na jasnych piaskow cach kw arcytow ych kam bru, przekładanych łupkam i ila sty m i i m ułowcam i. N iejednokrotnie ław ice piaskow ca kam bryjskiego, w y p reparow ane przez w ietrzenie z otulających je w a rstw łupkowych, w nikają w masę trzeciorzędow ego osadu, wiążąc się z nim diagenetycznie.
2. PIASKOWCE ZLEPIEŃCOWATE Z OKOLIC REMBOWA
N ajbardziej kom pletne profile piaskowców zlepieńcow atych z otoczakami kam b ru stw ierdzono w odsłonięciach okolic Rem bowa (ryc. 1, p. 2). P rzy szosie do Rakow a na północnym sk ra ju lasu w row ach przydrożnych odkryto na dystansie blisko stu m etrów ławice piaskowca lub jego rum osz zw ietrzelinow y. Piaskow iec zlepieńcow aty przebity został studnią w położonym tu gospodar stw ie rolnym . W uzyskanych profilach pod 1,0 — 1,5 m w arstw ą lessu w y stę pu ją popękane p ły ty zlepieńcow atego piaskowca dochodzącego do 60 — 80 cm grubości. Skała posiada b arw ę żelazistobrunatną, ziarno grube z dużym n a grom adzeniem otoczaków kw arcytow ych k ształtu elipsowatego, o średnicy do 60 cm. Piaskow iec jest w yraźnie porow aty i zaw iera większą ilość lepiszcza limonitycznego w sw ych stropow ych częściach.
P opękane p ły ty piaskow ca zlepieńcowatego zalegają bezpośrednio na oliwkowej glinie, będącej zw ietrzeliną niżej w ystępujących gruzłow ych p ia skowców ilastych kam bru. G rubość w arstw y glin zw ietrzelinow ych jest różna, na południow ym sk ra ju lasu w rejonie łąk gliny te osiągają grubość k ilku m etrów i eksploatow ane są przez cegielnię połową.
D ostatecznym dow odem przem aw iającym za przedplejstoceńskim w iekiem piaskowców zlepieńcow atych, leżących na kam brze w rejonie K ątów i R em bowa (ryc. 3), jest rozw leczenie odłam ków tej skały przez lodowiec zapew ne
392 Eugenia i J e r z y Fi j ał kows cy
w okresie zlodowacenia środkowopolskiego. Ogładzone b ry ły tego zlepieńca o lepiszczu żelazisto-krzem ionkow ym m ożna stw ierdzić w górnej m orenie m ię dzy R akow em i Szydłowem oraz pod Staszowem.
3. PIASK I I PIASKOWCE Z OLSZOWNICY
T ereny położone u podnóża południow ego jeleniow skiego pasm a p o k ry te są dość dużą powłoką m ułków lessowych. W północnej części wsi Olszownica, tuż pod górą Wesołówką, erozja rozcina p łat lessowy, odsłaniając piaskowce płasko leżące, żelaziste i drobnoziarniste, cienkopłytkow e, o uław iceniu p rze k ątn y m i różnym stopniu zwięzłości (ryc. 1, p. 3). W stropie piaskowiec, roz luźniony i zw ietrzały, rozsypuje się na rum osz kostkowy. Grubość w a rstw y piaskow ca w aha się w granicach 1,0 — 1,5 m, niżej zalegają piaski kw arcow e, drobnoziarniste i u w arstw ione o b arw ie żółtaw ordzaw ej (ryc. 4).
Wiek osadów piaskow cow o-piaszczystych w Olszownicy jest przed plejsto- ceński. Dowodów na to dostarczają odkryw ki w piaskow ni w tej wsi, gdzie obserw ow ać można deform acje glacitektoniczne, przecinające zarówno piasko wiec, jak i leżący niżej piasek. W tych płaszczyznach deform acyjnych, będących /.dyslokowaniem m asy skalnej, piaski są odbarw ione całkowicie aż do koloru białego. W iek dolnotriasow y przypisyw any w okresie m iędzyw ojennym p ia skom i piaskowcom Olszownicy przez J. Czarnockiego (mapa geologiczna za k ry ta, ark. Bodzentyn, 1 : 100 000, rękopis) nie znajduje tu potw ierdzenia, gdyż om aw iane utw ory z Olszownicy różnią się w sposób zasadniczy od piaskowców dolnego triasu Gór Św iętokrzyskich. Różnią się one frak cją i stopniem ogła dzenia ziarna kwarcowego, k tó re odpow iada tu ziarnom pochodzącym z
lokal-Ryc. 3. Odsłonięcie piaskowca zlepieńcow atego w rowie przydrożnym w Kątach 1 — gleba m ułk ow a z g łazik am i n a rzu to w y m i i ok ru ch am i m ie jsc o w e g o p ia sk o w ca z le p ie ń c o
w a teg o oraz z o toczak am i k w a r c y to w y m i, w y w ie tr z a ły m i z p ia sk o w ca
2 — p ia sk o w iec z le p ie ń c o w a ty , k ru ch y , za w ie r a ją c y liczn e otoczak i k w a r c y to w e , b ęd ą ce z w ie -trzelin ą m ie js c o w y c h p ia sk o w c ó w k w a r c y to w y c h kam bru
3 — p ia sk o w ce k w a r c y to w e , ja sn e, p rzek ła d a n e łu p k a m i ila sty m i i m u ło w c a m i, p rzy n a leżn e d o w a rstw k a m b ry jsk ich
C h a r a k te r y s t y k a tr zeciorzędu lądowego 392
nych piaskow ców kam bryjskich. Procentow a ilość ziarn kw arcu w ykazujących fa liste w ygaszanie św iatła z w a rstw Olszownicy jest taka, jak w piaskow cach k w arcy tow ych Łysogór. Średnica i stopień ogładzenia ziarn kw arcow ych z Olszownicy odpowiada bardziej kw arcytow i Łysogór, niż piaskowcom triasu. P onadto w a rstw y z Olszownicy nie posiadają m uskow itu, k tó ry c h a rak tery zu je p stry piaskowiec. Także lepiszcze piaskow ców z Olszownicy nie posiada w iązań hem atytow ych, k tó re dom inują w triasie dolnym. Lim onityczny c h a rak ter tego lepiszcza w skazuje raczej, że pow stało ono w w arun kach klim atycznych odbiegających od dolnotriasow ych, a odpow iadających w ietrzeniu śródlądo w em u w klim acie w ilgotnym i um iarkow anym lub ciepłym.
R easum ując przytoczone fakty, należy stw ierdzić, że piaski i piaskow ce Olszownicy pow stać mogły w w yniku w ietrzen ia kw arcytów łysogórskich i zachow ały się szczątkowo u podnóża Gór Jeleniow skich. C harak terysty czny m jest fakt, że piaskowce żelaziste tw orzą tu tylko pokryw ę stropow ą. In te n syw nie zażelaziony strop piaskowców zlepieńcow atych z Rem bowa w skazy w ałby na ten sam układ procesów w ietrzen ia i pow staw ania osadów trzecio rzędu lądowego. Z uw agi na fragm en tarycznie i szczątkowo zachow any trz e ciorzęd Olszownicy, Rembowa oraz K ątów nie udokum entow ano stosunków straty g raficzn y ch pomiędzy tym i w ychodniam i. Zbliżone do siebie w aru n k i geochemiczne, obserw ow ane przez autorów w tych odsłonięciach, pozw alają wnioskować, że piaskowce trzeciorzędu lądowego osadziły się w środkow ej części Gór Ś w iętokrzyskich równocześnie, a różnice w ich litologicznym w y kształceniu uw aru nkow ane były jedynie typem skały podlegającej w ietrzeniu, k tó ra dostarczyła m ateria łu klastycznego. Jednocześnie podkreślić należy, że zasięg tra n sp o rtu tego m ateria łu był nieznaczny.
4. OTOCZAKI Z NIESKURZOWA
W ęglanowe serie dew ońskie w okolicy Łagowa ch arak tery zu ją się obec nością starego krasu, na którym zalegają gliniaste osady trzeciorzędu lądowego. W N ieskurzow ie (ryc. 1, p. 4) na obszarze skrasow anym tow arzyszą tym glinom bochenkow ate otoczaki piaskowców kw arcytow ych k am bru łysogórskiego. Otoczaki te, o średnicy przekraczającej niejed no krotn ie 50 cm, leżą luźno na glinach. P osiadają one b ru n a tn ą korę w ietrzeniow ą, a niek tó re z nich zaw ierają polew y m anganow o-żelaziste i czarne. Z uw agi na b rak dostatecznych odsło nięć pozycja stratygraficzna otoczaków nie jest dostatecznie w yjaśniona. Zb. K otański, zw racając uw agę na istnienie tego rodzaju b ry ł kam iennych pod Łagowem, naw iązał ich pochodzenie do m arm itów czyli m łynów lodowcowych. Z akładając istnienie takich form na w apieniach paleozoiku Gór Ś w iętokrzy skich autor ten przypuszcza, że odłam ki piaskow ców kam bryjskich przynoszone przez wodę w obręb szczelin krasow ych w w apieniach dostaw ały się do szp ar i kom inów z ożywioną cyrku lacją wodną w w yniku czego zostały ogładzone skutkiem ruchu obrotowego, sam e zaś w ten sposób drążyły kras w apienny, pogłębiając jego kotły i szczeliny. K otański, arg um en tu jąc tę tezę, pow oływ ał się na znany pod K ielcam i m arm it od k ry ty przez niego we wsi Słopiec.
W ystępow anie opisyw anych otoczaków jest zlokalizow ane i ich zgrupo w ania obserw uje się jedynie między Łagow em i Nieskurzowem . W ystępujące sporadycznie pojedyncze okazy na północ i zachód od Łagowa są typow ym i n arzutniakam i plejstoceńskim i. Eiorąc pod uw agę okoliczność, że otoczaki te
394 Eugenia i J e r z y Fijałkoioscy
zn ajdu ją się w yłącznie w górnych w arstw ach glin trzeciorzędow ych, zakłada się, że są one wiekow o młodsze od glin w ypełniających kieszenie krasow e w m iejscow ych w apieniach, k tóre to gliny omówione zostaną osobno.
5. OTOCZAKI SPOD SZUMSKA
Pom iędzy Szum skiem i rzeką Łagow icą znane są wychodnie piaskow ców dolnego dewonu, zalegających na kam brze dolnym (ryc. 1, p. 5). Piaskow ce te, dorywczo eksploatow ane przez m iejscow ą ludność, odsłaniają się w k ilku punktach, ujaw n iając charak tery sty czn y i pow tarzający się profil (ryc. 5). Pod kilkudziesięciocentym etrow ą w a rstw ą lessowej i spiaszczonej gleby w ystęp uje ostrokraw ędzisty rum osz jasnego piaskow ca kwarcowego. Rum osz jest ce m entow any drobnoziarnistym piaskiem zw ietrzelinow ym . Grubość tej w arstw y w ynosi 2 — 4 m. Głębiej zalegają ław ice piaskowca in situ. W górnych w a r stw ach rum oszow o-piaszczystej zw ietrzeliny obserwować m ożna w yraźnie kotły, w których prócz piasku w ystępu ją jedynie jasne otoczaki piaskow ca o średnicy kilku do kilkudziesięciu centym etrów . Otoczaki posiadają zarys k ulisty lub jajow aty, a nie bochenkow ato spłaszczony jak w N ieskurzow ie. Cecha ta nie w ydaje się być istotną i najpraw dopodobniej te k stu ra danej skały decyduje o kształcie pow stałego otoczaka. W kotłach zaw ierających otoczaki pod Szum skiem nie stw ierdzono elem entów pom orenowych. Less m iejscow y jest od otoczaków wiekow o młodszy i spoczywa nad nimi, tw orząc odrębny straty graficznie poziom. Otoczaki zw ietrzelinow e dolnodew ońskich piaskow ców trak to w ać można jako form y trzeciorzędow e, gdyż w budow ie n a k ła d u d ają się one w yodrębnić w postaci oddzielnej w arstw y, k tó ra nie jest przem ieszana z ogólną masą zw ietrzeliny.
Na tej podstaw ie przypuszczać należy, że istniał okres, w k tó ry m p ia skowce nie w ietrzały ostrokraw ędzisto, jak to dzieje się obecnie, i że okres ten przypadał zapew ne przed zlodowaceniem środkowopolskim , kiedy na obsza rze św iętokrzyskim osadziły się lessy, młodsze wiekowo od otoczaków.
Ryc. 4. Odsłonięcie piaskowców i pia sków w Olszownicy
1 — less, w y m iesza n y z o k ru ch a m i p ia sk o w ca żela zisteg o i gła zik a m i n a r z u to w y m i 2 — p ia sk o w iec żela zisty , b r u n a tn o r d z a w y , ciem n y , p ły tk o w y , p r z e k ą tn ie u ła w i- con y, drob n oziarn isty
3 — p ia sek d rob n oziarn isty, u w a r s tw io n y , że la z isty o b arw ie ż ó łto rd za w ej f — d eform acja g la c ite k to n ic z n a
Char akt e r ys t yka trzeci orzędu lądowego 395
Ryc. 5. O dsłonięcie otoczaków w ścianie kamieniołomu pod Szumskiem 1 — g leb a p ia szc zy sto -m u łk o w a z rzad k im i g ła zik a m i n a rzu to w y m i i lic z n y m i o k ru ch am i m ie j
sc o w e g o p ia sk o w ca d e w o ń sk ie g o
2 — r e sz tk o w o z a ch o w a n y k o c io ł w y p e łn io n y p ia sk iem z w ie tr z e lin o w y m , jasn ym , ż ó łta w y m z o to cza k a m i p ia sk o w ca d ew o ń sk ieg o
3 — o str o k r a w ę d z isty ru m osz p ia sk o w ca d o ln o d e w o ń sk ie g o w p iask u ż ó łty m zw ie tr z e lin o w y m
Otoczaki spod Szum ska są zw ietrzeliną autochtoniczną, czyli pozostającą w m iejscu swego pow stania. Tym w łaśnie różnią się one zasadniczo od otocza ków kam b ry jsk ich w rejonie Łagowa. Autochtoniczność m iejscowych form jest ciekaw ostką, k tó ra dopomoże przy rozszyfrow aniu w ieku i m echanizm u po w staw an ia tego ty p u zw ietrzelin.
6. GLINY W REJONIE ŁAGOWA
T rad y cja ceram iczna osady Łagów, wywodząca się z czasów Polski przed rozbiorow ej, zw iązana jest bezpośrednio z m iejscow ym i złożami glin, na k tó rych rozw ijał się chałupniczy przem ysł ceram iczny (ryc. 1, p. 6). G liny te, zw ane potocznie garncarskim i, służące do w yrobu naczyń kuchennych, cegły i dachów ki, k o n ce n tru ją się na obszarach objętych zjaw iskam i krasow ym i. S k rasow aniu podległy tu skały w ęglanow e, głów nie w apienie środkowego dew onu. Zagłębienia krasow e, a w szczególności rozw ietrzałe strefy longitu- dynalnych dyslokacji, tnących m asyw y w apienne, stanow iły m iejsca masowego grom adzenia się glin i mułków. O sady te, o b arw ie szarej lub szarozielonej, w ystęp u ją tu m asowo pom iędzy Łagow em i Piórkow em , pod Gułaczowem, w N ieskurzow ie i we w si Płucki. K ażdy z w ym ienionych rejonów posiada na tere n ie w yżynnym , zbudow anym z w apieni, szereg kotłów krasow ych w y p eł
396 Eugenia i J e r z y F ija łk o w s c y
nionych glinam i. K otły te z uw agi na swe ograniczone w y m ia ry zaw ierają złoża gliny o kubaturze niew ielkiej i nie mogą w tych w a ru n k a c h stanow ić obiektu długotrw ałej eksploatacji (Zb. Kotański).
W przypadku stosow ania glin do w yrobów g arn carsk ic h w ydobyw ano je przy pomocy płytkich szybików. Gliny, używ ane do w yp ału cegły, eksploa tow ane były masowo system em odkryw kow ym . W w ielu przyp adk ach ślady po daw nych robotach ceglarskich w skazują, że przy ek sploatow an iu całej serii gliniastej i m ieszanin poszczególnych w a rstw glin i m ułków oraz piasków uzyskiw ano autom atycznie surow iec odpow iedni do w ypału cegły bez stoso w ania domieszek uszlachetniających. W okolicy Łagow a, gdzie w ystępu ją gliny na krasie w apiennym , zn ajduje się w iele zapadlisk w postaci lejów i jeziorek pow stałych na skutek eksploatacji w m inionych okresach. Z apadliska znajdują się w miejscach, gdzie odkryw kow o w ydobyw ano glinę ceglarską, oraz tam , gdzie eksploatow ano szybikam i rozliczne odm iany glin garn carsk ich . Szybiki stosowano zw ykle bez obudow y i zgłębiano je dla jednorazow ego uzyskania niew ielkiej ilości surow ca (ryc. 6). Z uw agi na to zapadły się one po krótkim czasie, obniżając pow ierzchnię tych terenów .
N iektóre wychodnie glin położone na wschód pom iędzy Łagow em i N ie- skurzow em noszą nazw ę „C egielnia”, co zw iązane jest z prow adzonym tu n ie gdyś w ypałem ceram iki budow lanej opartym na m iejscow ym surow cu. B ada nia geologiczne do chw ili obecnej nie dysponują dostatecznym i dowodami, które wyznaczyć by mogły ścisły wiek i straty g raficzn e stanow isko glin z oko lic Łagowa. Posiadane fak ty stw ierdzają jedynie, że gliny te są młodsze od w arstw paleozoicznych oraz od pow stałych tu licznych dyslokacji przecin ają cych te utw ory. N atom iast zaburzenia obserw ow ane w glinach i zjaw iska za padania się w głąb w arstw gliniastych pow stały jedynie w w y n ik u pogłębia nia się k rasu w dobie współczesnej, a nie decydują o odm ładzaniu się u sk o ków, na których gliny zalegają.
N iektóre utw ory, uznaw ane za trzeciorzęd lądowego pochodzenia, ja k np. otoczaki kw arcytow e z N ieskurzowa, są w stosunku do glin nadległe, czyli wiekowo od nich młodsze. Gliny w w ielu punktach zaw ierają okruchy flo ry w form ie lignitu. W przyszłości możliwe jest paleontologiczne określenie w y stępującej tu flory, co może w dostateczny sposób w yjaśnić pozycję s tra ty g ra ficzną tych glin. Obecnie w iek trzeciorzędow y p rzy pisu je się miejsnowym glinom poprzez analogię do podobnie w ykształconych w a rstw spotykanych w wielu m iejscowościach na krasie mezozoicznego obrzeżenia G ór Św ięto krzyskich, gdzie uzyskano dowody przem aw iające za m łodszym od kredy w ie kiem glin i mułków, tym bardziej że b rak jest innych argu m entó w , k tó re w ykluczałyby wiek trzeciorzędow y om aw ianych glin.
W rejonie Łagowa istnieje obecnie około 30 zidentyfikow anych punktów , w których eksploatow ano gliny na k rasie w apiennym . Z tej liczby jsd yn ie część wychodni przypadała na zw ietrzałe strefy w ielkoprom iennych dysloka cji, pozostałe posiadają lokalizację przypadkow ą, podyk to w an ą rozwojem k rasu wapiennego. Z tego powodu gliny g arncarskie są dziś przedm iotem je d y nie dorywczej eksploatacji, tak że w okolicy Łagowa istn ieje zaw sze szereg nowych odsłonięć dostarczających frag m entarycznych profilów złóż gliny. W profilach tych w strefie przypow ierzchniow ej w ystępu ją najczęście; g lin y przerobione przez lodowiec. Są one zw ietrzałe i zm ieszane bez uw arstw ienia i lam inacji jako gliny ochrowożółte z porw akam i glin tłustych, wiśniowych, często hem atytow ych. Głębiej zalegają gliny lim onityczne o zażółconych
Charakt e rys t yka trzeci orzędu lądowego 397
Ryc. 6. P rofil szybika w Ł agow ie- -C egielni przy szosie opatowskiej 1 — g lin a ja sn o sz a ra i och row a z rza d
k im i g ła z ik a m i n arzu tow ym i 2 — glin a o c h r o w o ż ó łta , za w iera ją ca
g n ia z d o w e w k ła d k i g lin y tłu ste j, w iś n io w e j oraz g lin y rdzaw ej 3 — g lin a ciem n o sza ra z w id o czn y m
u w a r s tw ie n ie m fa listy m ; w g lin ie d r o b n e o d ła m k i lig n itu
płaszczyznach spękań. Często w ystępują w nich soczewki znacznych rozm ia rów, uform ow ane z glin tłu stych i szarych, zaczernionych węglem lub pyłem pirytow ym . P onadto zaw ierają one okruchy lignitu, rzadkie, drobne b ip ira- m idy k w arcu oraz pojedyncze, dobrze w ykształcone k ry ształy m etalicznego pirytu. Poza glinam i ciem noszarym i, lignitow ym i, w serii tej w ystępuje też gniazdowo glina tłusta, wiśniowa, często hem atytow a, w m niejszych jednak ilościach, a następnie gliny b arw y ceglastej, chude, i gliny tłuste, jasne. W arstw y te przeław icane są soczewkam i płow ych m ułków, często zglinionych i stanow iących rów nież przedm iot eksploatacji. N iejednokrotnie na kontakcie glin z m ułkam i notow ane są drobne ilości niew ielkich otoczaków kw arcyto- w ych k am b ru lokalnego, łysogórskiego, Średnica otoczaków nie przekracza k il k u n astu centym etrów . W glinach krasow ych okolic Łagow a nie stw ierdzono dotychczas w ystępow ania m ineralizacji kruszcowej.
Podobnie jak opisany wyżej Łagów i m iasto Iłża posiada w łasną trad ycję -ceramiczną, w yw odzącą się z zam ierzchłej przeszłości. W okresach historycz
nych Iłża posiadała już sta ry i mocno zaaw ansow any przem ysł garncarski. Poza w yrobam i naczyń gospodarskich do chw ili obecnej p ro du ku je się tu ró w nież artystyczn e w yroby ceram iczne. Przem ysł ceram iczny Iłży bazuje na m iejscowych złożach gliniastych, lokalizujących się w szeregu punktów na skrasow anym kom pleksie w apieni górnojurajskich. W ynika to z faktu, że obszar Iłży nie posiada w pobliżu w ychodni skał starszych, paleozoicznych, ale wchodząc w skład tzw. północnego obrzeżenia mezozoicznego Gór Św ięto krzyskich, cechuje się stosunkow o prostą budową. K ras, rozw inięty na m iej
398 Eugenia i J e r z y F ija ł k o w s c y
scowych w apieniach ju rajsk ich leżących raczej płasko, rozw inął się inaczej, niż w centralnej części Gór Św iętokrzyskich, to jest w okolicach Łagowa.
Zarów no na południe, jak i północ od Iłży napo ty ka się znaczne obszary, gdzie w yw ietrzałe nieckow ato w apienie p rz y k ry te są glinam i (ryc. 1, p. 7). G liny m iejscowe, składające się z szeregu odm ian przekładanych piaskam i drobnoziarnistym i i m ułkam i, posiadają różny stopień plastyczności i różną ch a rak tery sty k ę technologiczną. Złoża glin na krasie w apiennym pod Iłżą zgrupow ane są inaczej niż w rejon ie Łagowa, m ianow icie tw orzą tu znaczne połacie zalegania, nie ograniczając się do drobnych w ystąpień w poszczegól nych głębokich kieszeniach krasow ych skał dew ońskich, jak ma to m iejsce w okolicach Łagowa.
8. GLINY W BRZEZIU POD BODZENTYNEM
Należy nadm ienić, że w miejscowości Brzezie, położonej pod B odzentynem u podnóża północnego Łysogór, bezpośrednio przed drugą w ojną św iatow ą J. C zarnocki naw iercił gliny zbliżone do łagow skich (ryc. 1, p. 8). G liny w B rze- ziu zaw ierały okruchy blendy cynkow ej zalegające na złożu w tórnym , dlatego okoliczność ta nie w nosi żadnych danych przy u stalan iu w ieku bezw zględnego glin krasow ych, albow iem na obszarze łysogórskim m ineralizacja zw iązana była ze schyłkiem ruchów hercyńskich, a ty m sam ym blenda cynkow a jest starszą wiekow o od glin, w który ch w ystępuje.
9. GLINY I MUŁKI W REJONIE CHAŁUPEK
W arstw y ju rajsk ie, obrzeżające n ajb ard ziej w ysunięty na południe p a- leozoik Gór Św iętokrzyskich, zw any przez J. Czarnockiego (1919) fałdem zbrzańskim , są na znacznych przestrzeniach poprzesuw ane tektonicznie. W po bliżu Dębskiej Woli, w C hałupkach i dalej na wschód, w k ieru n k u Dębiny, w apienie ju rajsk ie zaliczane do ra u ra k u spoczyw ają raczej poziomo i cechują się niew ielkim i upadam i w arstw . Na ty m w łaśnie odcinku w y stęp ują w w a pieniach n iereg u larn e zgrupow ania lejów krasow ych. L eje te m ają c h a ra k te r kominów, sięgających do głębokości kilkudziesięciu m etrów , i są w ypełnione glinam i oraz m ułkam i kw arcow ym i lądowego pochodzenia (ryc. 1, p. 9). W ob rębie k rasu w apiennego gliny w y stępu ją w znacznych nagrom adzeniach.
Od przeszło trzech tysięcy la t z rejonem C hałupek zw iązana jest tra d y c ja garncarska, k tó ra nie w ygasła do dnia dzisiejszego. Surow cem podstaw ow ym są om aw iane gliny, w ydobyw ane w kilku punktach, głównie w D ębinie, przy pomocy prym ityw nych szybików. Szybik taki, o p rzekroju ow alnym w ynoszą cym 60 — 75 cm, nie obudow any, zgłębia się aż do osiągnięcia pokładu gliny użytkow ej, co związane jest niejed nokrotnie z głębokością k ilk u n astu m etrów . Rozbudow ując kopulasto podszybie u ra b ia się glinę, tran sp o rtu ją c ją n a po w ierzchnię przy pomocy k ubła w yciąganego liną. Z chwilą, gdy rozm iary niszy podszybia osiągają krytyczny rozm iar, kopacz opuszcza szybik w ycho dząc po sznurze, a w yrobisko po kilku lub kilkudziesięciu dniach zaciska się samoczynnie. Glina byw a zw ykle w ydobyw ana w okresie jesiennym . Przez zimę, leżąc na pow ierzchni ziemi, ulega m aceracji, wiosną zaś służy do lepienia naczyń. G liny garncarskie w C hałupkach zalegają dość regularnie, nie w y k a zując ociągania się w arstw , zw iązanego z pogłębieniem kotłów krasow ych. Kolejność następstw a w a rstw jest zw ykle ta sam a dla poszczególnych obiek tów złożowych (ryc. 7).
C h a rakte rystyka trzeciorzędu lądowego 399
Niżej podany jest typow y p rofil złoża glin w C hałupkach:
1. gleba piaszczysta z krzem ieniam i, w yw ietrzałym i z m iejscow ych w apieni górnej jury.
2. glina b iaław a żółtoplam ista z rzadkim i głazikam i narzutow ym i. J e st to m iejscow a glina trzeciorzędow a, przerobiona przez lodowiec.
3. glina seledynow a, stanow iąca podkład produktyw ny. 4. glina b ru n a tn a , stanow iąca podkład produktyw ny.
Miąższość glin produktyw nych w aha się w granicach od kilku do k ilk u n astu m etrów . N ajw iększe miąższości stw ierdzone szybikowo w Dębinie osią gały około 17 m.
Na te re n ie Kolonii C hałupki oraz m iędzy C hałupkam i i Dębiną w y stę pują w kilk u pu nktach znaczne nagrom adzenia ceglastych m ułków kw arco wych, zbliżonych m akroskopow o do pyłu ceglanego (ryc. 8). M ułki zalegają, podobnie jak gliny, na m iejscowym k rasie wapiennym . Miąższość m ułków
Ryc. 7. Eksploatacja glin garncarskich w K olonii Chałupki 1 — gleb a p ia szc zy sta z k r zem ien ia m i
2 — glina b ia ła w a żó łto p la m ista z rzad k im i g łazik am i n a rzu to w y m i; glina tr z e c io r z ę d o w a zm ieszan a z m a ter ia łem lo d o w c o w y m
3 — glin a zielo n a w a 4 — glin a bru n atn a
400 Eugenia i Jer zy Fi j ał kows cy
Ryc. 8. Odsłonięcie mułku kwarcowego w Kolonii Chałupki 1 — gleb a p ia szc zy sta z ok ru ch am i w a p ien ia
~2 — glin a p iaszczysta b ru d n ożółta, w spągu p rzech od ząca w p ia sek ż ó łty , z g lin io n y , w a r stw o w a n y 3 — m ułek k w a rco w y , c e g la sty , sp ia szczo n y i n ie c o zg lin io n y
4 — ił zielo n a w o sza ry
a — d efo rm a c je g la c ite k to n ic z n e
przekracza n iejednokrotnie 10 m. Do głębokości 2 — 4 m m ułki byw ają zgli- nione i w ym ieszane z m ateriałem m orenow ym , w ykazują też w stropie cha rak tery styczn e dygitacje glacitektoniczne.
W Kolonii C hałupki stw ierdzono robotam i ziemnymi, że glina zwałowa m iejscowej m oreny (w rejon ie cegielni) jest m łodsza od m ułków i spoczywa bezpośrednio na ich zw ietrzałym stropie. Z iarno kw arcow e m ułków oraz do m ieszki żelazistego, ceglastego lepiszcza odpow iadają klastycznem u m a te ria łow i skałotw órczem u, k tó ry b u d u je piaskow ce dolnego tria su odsłonięte na pobliskich wzgórzach, zw anych P astw iskiem . W tym układzie zakłada się, że m ułki w C hałupkach pow stały w w yn ik u osadzania się pyłów zw ietrzeli- nowych, pochodzących z piaskow ców triasow ych w zasobnikach wodnych, .gdzie m ułek ulegał u w a rstw ien iu oraz częściowej segregacji. M ułki z C ha łupek są eksploatow ane jako tzw. piaski form ierskie służące dla odlew nictw a.
C h a r a k te r y s t y k a trzeciorzędu lądowego 401
10. MUŁKI KWARCOWE W PAŚM IE MAŁOGOSKIM
Pasm o przedborsko-m ałogoskie, stanowia.ce wschodnie skrzydło niecki m iechow sko-łódzkiej, zbudow ane ze skał piaskow cow ych i w apiennych kredy środkow ej i najw yższej ju ry , stanow i zarazem elem ent zachodniego obrzeżenia mezozoicznego Gór Św iętokrzyskich. W p rzek ro ju poprzecznym pasm o u ja w nia dw ie rów nolegle do siebie biegnące elew acje, przy czym elew acja w schod nia zbudow ana jest z w a rstw jurajskich, a zachodnia z kredow ych piaszczysto- -piaskow cowych.
U podnóża zachodniej elew acji pasm a piaski i piaskow ce albu i n ajn iż szego cenom anu zapadają pod m argle wyższych ogniw kredy, w ypełniającej nieckę m iechowsko-łódzką. W południow ej części pasm a, pom iędzy Małogosz- czem i Olesznem, stw ierdzone jest w ystępow anie m ułków krzem ionkow ych b arw y ceglastej, wiśniowej lub różowożółtej (ryc. 9).
M ułki stanow ią zw ietrzelinę piaskow ców środkow ej kredy. Nie jest to zw ietrzelina autochtoniczna, ale osadzona w arstw ow o w zastoiskach wodnych. Z uw agi na czynniki denudacyjne i niszczące działanie zlodowaceń plejstoceń- skich — m ułki kw arcow e zachow ały się szczątkowo w form ie niew ielkich odizolow anych płatów. S koncentrow ane są one w zdłuż rozw ietrzałego głęboko ko n tak tu m iędzy piaskow cam i i m arglam i cenom anu. M ułki, będące kopaliną użyteczną, eksploatow ane są we wsi D ąbrów ka dla potrzeb odlew nictw a jako piaski form ierskie. Roboty ziem ne przeprow adzone na złożu m ułków w Dą brów ce ujaw niły, że om aw iane osady zalegają tu na opoce odw apnionej gór nego cenom anu oraz posiadają w spągu duże nagrom adzenie krzem ieni piasz czystych m iejscowej kredy. S trop złoża m ułków najczęściej p rz y k ry ty jest plejstoceńskim i piaszczysto-rum oszow ym i zsuw am i zw ietrzelinow ym i z pasm a przedborsko-m ałogoskiego, u którego stóp m ułki zalegają. Pokład m ułków kw arcow ych w Dąbrówce (punkt eksploatacyjny) osiąga miąższość 7 m, z czego w profilu 4 m w ystępuje w arstw a produktyw na. W m ułkach kwarcowych D ąbrów ki i Gruszczyna nie w ystępują narzuto w e elem enty lodowcowe. Na- rzutniak i nie są też znane ze żw irów i rum oszów skalnych podścielających w arstw y mułków.
11. ZLEPIEŃCE Z GRUSZCZYNA
Lokalizacja wsi Gruszczyn, położonej w paśm ie przedborsko-m ałogoskim , przypada na k o n tak t ju ry i kredy. W wąwozach erozyjnych zw iązanych z po przecznym i dyslokacjam i w ystępują tam pod piaskam i aluw ialnym i i pomo- renow ym i niereg u larn e ław ice zlepieńca, k tó re bezpośrednio spoczyw ają na w apieniach a s ta rtu (ryc. 1, p. 11). Zlepieniec tw orzy skałę dość zwięzłą i składa się z otoczaków oraz zw ietrzałych okruchów w apieni ju rajsk ich i krzem ieni piaszczystych lokalnej kredy. J e st on cem entow any lepiszczem piaszczystym barw y ceglastej, będącym zapew ne zw ietrzeliną piaskowców środkow ej k redy (ryc. 11). W zlepieńcach G ruszczyna nie stw ierdzono obecności narzutniaków plejstoceńskich i w zw iązku z ty m w yłania się kw estia zaliczenia tej skały do osadów pow stałych w trzeciorzędzie lądowym.
40 2 Eugenia i Jer zy Fi j ał kows cy
12. PIASK I ŻELAZISTE I IŁY PŁOMIENISTE W REJONIE MNINA I WÓLKI PAPROTNIEJ
W zachodnim mezozoicznym obrzeżeniu Gór Św iętokrzyskich, m iędzy M ninem, Lasocinem, W ólką P ap ro tn ią i Pilczycą, na znacznych obszarach w ystępu ją piaski żelaziste (гус. 1, p. 12). Są to głów nie piaski kwarcowe, drobnoziarniste i pelityczne, zaw ierające otoczki lim onitu. P iaski te nie są zdiagenezow ane i nie przechodzą w ławice zwięzłego piaskowca. Dopiero
V / rejonie M ogielnicy i W ólki P ap ro tn iej w stropie piasków napotyka się
szczątkowe zlepieńce piaszczysto-żelaziste z otoczakam i kw arcu i kw arcytów , pochodzących zapew ne z pobliskich żw irow isk retyk u, następnie krzem ieni górnej ju ry oraz okruchów lokalnych piaskow ców liasowych. Zlepieńce są cem entow ane lepiszczem piaszczysto-lim onitycznym i krzem ionkowym .
W skale nie stw ierdzono narzutniaków plejstoceńskich. W luźnych p ia skach żelazistych masowo w ystępują tzw. ru d y skorupowe, reprezentow ane przez lim onit nieco zsylifikow any. R udy te k o ncentrują się głów nie w stro p ie piasków. R udy skorupow e były pod W ólką P aprotnią w szeregu pu nk tó w eksploatow ane odkryw kow o dla w ytopów wielkopiecowych. Aczkolwiek są one niskoprocentow e, to jednak stanow iły łatw y do uzyskania surow iec o n i skiej tem p eratu rze topliwości. W Wólce rudonośne piaski żelaziste zalegają m iejscam i (rejon K onradow a) na w arstw ach doggeru, również rudonośnego. Roboty górnicze, zw iązane tu z eksploatacją ru d skorupow ych, n ak ład ają się na prace szybowe, jakie prow adzono tu — na głębiej zalegającym złożu syde- rytow o-lim onitow ym ju ry środkow ej — w okresie późniejszym, a m ianow icie u schyłku XIX wieku. U padek górnictw a i hu tn ictw a tego rejonu spow odo w any został w yeksploatow aniem rentow nych i łatw o dostępnych p artii złożo w ych w jurze bru n atn ej. P iaski żelaziste w zachodnim obrzeżeniu Gór Ś w ię tokrzyskich leżą poziomo w form ie płatów na rozw ietrzałej jurze środkow ej i częściowo górnej.
Ryc. 9. Odsłonięcie mułku kw arcow ego w Dąbrówce
1— gleba p ia szc zy sta w spągu z g lin io n a z rzad k im i glazik am i n a rzu to w y m i 2' — m ułek k w a rco w y b a rw y c e g la stej 3 — m ułek k w a rco w y b a rw y c e g la ste j, z g li-
n io n y i z a w iera ją cy k rz e m ie n ie w y w ie - trzałe z p ia sk o w có w k red y , k tó r e o p o dal tw orzą w y n io sły garb
C h a r a k te r y s t y k a trzeciorzędu lądowego 403
Ryc. 10. Profil ściany szybika w Górnie 1 — g lin a ceg la sta , w ym iesz?.na, w stro p ie sp ia szczo n a , za w iera ją ca czą stk i h u m u sow e
oraz lic z n e o k ru ch y p ia sk o w ca k w a r c y to - w e g o , p och od zące z p o b lisk iej g rzęd y dol- n o d e w o ń sk ie j (zsu w y z w ie tr z e lin o w e ) 2 — ił w iśn io w y , h e m a ty to w y z lic z n y m i, d rob
n y m i ok ru ch a m i b a ry tu , w y w ie tr z a łe g o ze sk a ł w ę g la n o w y c h d ew o n u b u d u ją ceg o p od ło że; w ile poza b a ry tem ziarna z w ietrza ły c h o k ru ch ó w w a p ie n i i d o lo m itó w ; u w a r s tw ie n ie iłó w h e m a ty to w y c h n o si w y ra źn e śla d y ocią g a n ia się tej w a r stw y p la sty cz n ej w głąb (iły sp o cz y w a ją na sk ra so w a - n y ch d o lo m ita ch d ew o ń sk ich , kras jest c z y n n y , k o tły k rasow e p o g łęb ia ją się)
W rejonie Mogielnicy, Lasocina i W ólki P ap ro tn iej au to r w roku 1951 stw ierd ził otw oram i kartograficznym i, że piaski żelaziste z ru dam i skorupo w ym i i zlepieńcam i żelazistym i w stropie są podesłane iłam i płom ienistym i o miąższościach dosięgających k ilk u n astu m etrów . Iły płom ieniste, składające się z białych iłów kaolinow ych, lam inow anych wiśniowym i, hem atytow ym i, spoczyw ały bezpośrednio pod piaskam i żelazistym i. Spąg iłów płom ienistych nie jest znany. W przypadku, kiedy piaski żelaziste zalegają na w ietrzejących m arglach piaszczystych kelow eju, w ydają się być ich autochtoniczną zw ietrze- liną. A utorzy zakładają, że w każdym przypad ku w ystępow ania piasków żela- zistych w zachodnim mezozoicznym obrzeżeniu Gór Ś w iętokrzyskich kelowej stanow ił form ację, k tóra w w yn iku lądowego w ietrzenia dostarczyła m ateriału klastycznego, z którego z kolei uform ow ały się w arstw y piasków z rudam i skorupow ym i. Kelowej zachodniego obrzeżenia, to, jak wym ieniono, m argle piaszczyste m iejscam i krzem ieniste lub detrytyczne. W w ielu w ypadkach skały te posiadają przekrystalizow ane lepiszcze ankerytyczne, cem entujące ziarna piasku. Wówczas skała uzyskuje m iano piaskow ca ankerytow ego. W w yniku w ietrzenia lądowego w klim acie w ilgotnym i um iarkow anym lub ciepłym piaskow iec ankerytyczny lub b ru n a tn y m argiel piaszczysty daje piaski zw ie trzelinow e oraz znaczną ilość w odorotlenku żelaza, k tó ry cem entuje residuum , a w ystępując w nadm iarze tw orzy ru d y skorupow e. B rak n arzutniaków plej- stoceńskich w piaskach żelazistych i zlepieńcach nasuw a wniosek, że te te rry - geniczne residualne osady pow stać mogły w trzeciorzędzie.
13. PIASK I KWARCOWE, GLINY I GRANIAKI SPOD PILCZYCY
P rzy w ykonyw aniu szybików kartograficznych na g ru n tach wsi Pilczyca odsłonięte zostały w ro ku 1951 w szeregu punktów piaskow ce jasne dolnego liasu, które p rzykry w ała zw ietrzelina rum oszow o-piaszczysta o grubości zm ien nej nie przekraczającej 2 m. W rum oszu, składającym się z ostrokraw ędzistych odłam ków m iejscow ych piaskowców, w ystępow ały soczewkowate w kładki podobnej zw ietrzeliny autochtonicznej, w której przew ażały okruchy o n aro żach ogładzonych. B ryły tak ie m iały najczęściej pow ierzchnię w ypolerow aną. Efektow ne kształty uzyskiw ały odłam ki piaskowców w arstw ow anych, w których w kładki m niej zwięzłe zostały w y tarte dając w głębienia, a w a r stw y silniej zsylifikow ane w ietrzenie w ym odelow ało jako wypukłości. Poza tym w rum oszu w ystępow ały typow e graniaki. W om aw ianej zw ietrzelinie
404 Eugenia i J e r z y F ijałkow scy
b rak było narzutniaków plejstoceńskich i innych skał nie pochodzących bezpo średnio z podłoża.
Rum csz piaskow ców dolnego liasu, posiadający odłam ki noszące ślady w ietrzenia w w arun kach p u stynny ch i tw orzący soczewkowate w kłady w zw ietrzelinie reprezentow anej przez rum osz ostrokraw ędzisty, tak i jak i po w staje też w dobie dzisiejszej, odnieść należy raczej do paleogenu, czyli trz e ciorzędu starszego. Przypuszczać m ożna, że tw orzenie się tego ty pu zw ietrzelin m iało m iejsce nie później jak w oligocenie.
W iercenia, zlokalizow ane w tym czasie na zachód od zabudow ań w ie j skich R udy Pilczyckiej, pod przem ytą m oreną n atra fiły na potężną serię p ia sków kw arcow ych białych, drobnoziarnistych, podesłanych glinam i kaolino wymi barw y biaław ej i seledynow ej. S eria ta, o miąższości 20—30 m, leżała niezgodnie na piaskow cach jasnych dolnego liasu i była poziomo uw arstw iona, podczas gdy m iejscow y lias zapadał w k ieru n k u południow o-zachodnim pod kątem 15°. Z uw agi na ograniczoną ilość punktów obserw acyjnych nie udało się powiązać piasków kw arcow ych i glin z rum oszam i w ietrzenia pustynnego Pilczycy. Nie są więc opracow ane pozycje stratyg raficzne w ym ienionych osa dów. P iaski kw arcow e, gliny i g ran iak i p ustynne w rejonie Pilczycy i R udy Pilczyckiej (ryc. 1, p. 13) zalegają na liasie potężnym płatem i jako cieka w ostka — oczekują szczegółowego opracowania.
14. GLINY KRZEMIENISTE Z WOLICY
Osiowa część zachodniego przedłużenia fałdu zbrzańskiego jest już na teren ie Wolicy i T okarni zbudow ana z glin przekładanych podrzędnie p ia skowcami. U tw ory te re p rez en tu ją k ajper. Na polach ornych w pobliżu .stacji kolejowej Chęciny w ystępuje obszerny kocioł w yerodow any w iłach górnego k ajp ru . Kocioł ten w ypełniają gliny barw y żółtawej i szarej z detry tem ro ś linnym . G liny są p rzew arstw iane piaskam i i posiadają w swej m asie w ielkie gniazdow e nagrom adzenia kulistych krzem ieni w yw ietrzałych z w apieni jury. W większości przypadków są to krzem ienie pasiaste, w ystępujące w w a p ie niach a sta rtu odległych od om aw ianego p u n k tu o 1 km, gdzie tw orzą one w y niosłe wzgórze z licznym i kam ieniołom am i. U w arstw ienie glin z krzem ieniam i jest poziome w przeciw ieństw ie do odsłoniętego opodal w przekopie kolejow ym dolnego k ajp ru , którego w arstw y zapadają w k ieru n k u południow o-zachodnim pod kątem 35°. J. C zarnocki na m apie geologicznej odkrytej (arkusz Kielce, 1 : 100 000, w ydanej w roku 1938) w yodrębnia gliny jako trzeciorzęd lądow y i zalicza te w arstw y do m iocenu (ryc. 1, p. 14).
15. GLINY CEGLASTE I ŻÓŁTE ZE STRAWCZYNKA
Na g ru n tach wsi Kolonia Straw czynek leżą zroby górnicze daw nej kopalni b a ry tu (ryc. 1, p. 15). M ineralizacja objęła tu w apienie dew ońskie, k tóre w po staci krasow ych iglic w y n u rzają się spod osadów środkowego triasu. Poza dew onem zbarytyzow ane są tu też zlepieńce podstaw ow e i m argle re tu oraz obram ow ujące dew on od północy w apienie triasu środkowego. K om pleks skaln y p rz y k ry ty jest glinam i b arw y ceglastej i żółtej oraz szczątkam i p rz e m ytej m oreny zlodowacenia środkowopolskiego, przechodzącej w stro p ie w gleby mułkowe. Na uw agę zasługuje pozycja stratygraficzn a glin leżących pod m oreną w kotłach krasow ych rozw iniętych na w apieniu dew ońskim oraz jego rozw ietrzałym kontakcie z m arglam i re tu od południa i z w apieniam i
C h a ra k te rys tyk a trzeciorzędu lądowego 405
Ryc. 11. Odsłonięcie zlepieńca w Gruszczynie pod Górą Kluczową 1 — o sy p isk o
2 — p ia sk o w ie c ró żo w y , k r u ch y , p o ro w a ty , p rzek ą tn ie u ła w ic o n y , z le p ie ń c o w a ty z ok ru ch am i w a p ie n i ju r a jsk ic h i p ia sk o w c ó w k r z e m ie n isty c h k red y
3 — z le p ie n ie c , sk ła d a ją cy s ię z o to cza k ó w w a p ie n i ju r a jsk ic h , cem e n to w a n y c h m arglistym lep iszc zem b a rw y w o s k o w o ż ó łte j
4 — w a p ień o o lito w o -m u sz lo w y , a start
5 — w a p ień o o lito w y ( m a rg listy , g r u z ło w a ty , astart fi — m argiel ż ó łty o p ok roju łu p k o w y m , astart 7 — w a p ień o o lito w o -m u sz lo w y , g ru z ło w a ty , astart
środkow ego tria su nasuniętym i tektonicznie od północy. Bezpośrednio na. w a pieniach dew ońskich zalegają gliny ceglaste, będące residuum zw ietrzelinow ym ty p u terra rosa. Młodsze w iekow o są gliny żółte, spoczyw ające na ceglastych, a w południow ej części złoża b ary tu , leżące bezpośrednio na m arglach retu. W tym rejonie gliny żółte osiągają grubość 16 m. J. Czarnocki, om aw iając b u dow ę złoża b a ry tu w S traw czynku, zaliczył gliny ceglaste oraz żółte do trzecio rzędu lądowego. W glinach stw ierd ził on w ystępow anie b ary tu oraz b rekcji kostnej drobnych ssaków cem entow anej barytem . J. Fijałkow ski, prow adząc eksploatację b a ry tu w S traw czynku odsłonił w r. 1957 w zachodniej części złoża (szyb n r 20) iły ceglaste oraz żółte, leżące na w apieniach am fiporow ych środkow ego dew onu. W iłach w ystępow ały liczne b ry ły b ary tu, w yw ietrzałego ze skał w apiennych podłoża, oraz drobne nagrom adzenia kości długich, szczęk i zębów ssaków z podgrom ady Sciurom orpha, zlepionych krystalicznym i blasz kam i barytu. Szczątki kostne nie zostały dotychczas opracow ane paleonto logicznie.
406 Eugenia i J e r z y F ijałkow scy
Mechanizm tw orzenia się glin trzeciorzędow ych na złożu b a ry tu w S traw - czyn^u w ydaje się być prostym . G liny ceglaste stanow ią residuum w ietrzeją cych w w aru n k ach lądow ych w apieni dewońskich, zaw ierających domieszkę la te ry tu i dających zawsze — w w yniku rozkładu chemicznego — zw ietrze- linę terra rosa. G liny żółte pow stać mogły przy w ietrzeniu detrytycznych w a pieni m arglistych retu. W apienie te posiadają barw ę woskowożółtą. Ulegając rozkładowi, dają zw ietrzelinę gliniastą o takim sam ym zabarw ieniu.
16. GLINY HEMATYTOWE Z GÓRNA
Na terenie leśnym u południow ego podnóża góry Józefki (ryc. 1, p. 16) odsłaniają się na hałdach szybików badaw czych gliny wiśniow e i iły hem aty- towe. Szybiki te w ykonane były w okresie przedrozbiorow ym przez niezna nych eksploatatorów glinki farb iarsk iej w kolorze „czerw ień żelazowa” (iły hem atytow e). W latach m iędzyw ojennych H uta B ankow a poszukiw ała tu w y sokoprocentow ych ru d żelaznych. W roku 1955 spółdzielnia pracy „K opaliny M ineralne” prow adziła poszukiw ania za barytem . W roku 1962 Zakład Złóż Surowców S kalnych In sty tu tu Geologicznego rów nież poszukiw ał b arytu . Iły wiśniow e w G órnie uzyskały pozycję w literatu rze, kiedy J. Czarnocki po opracow aniu w yrobisk badaw czych H uty Bankowej opublikow ał ch a rak tery stykę miejscowego złoża b arytu. Iły wiśniowe uznane zostały przez niego za osady terrygeniczne, zw iązane z trzeciorzędem lądowym Gór Św iętokrzyskich. O pierając się na w ynikach robót badaw czych z roku 1955 J. F ijałkow ski stw ie r dził, że gliny wiśniowe i iły hem atytow e, p rzew arstw iające się wzajem nie, pow stały w G órnie (ryc. 10) jako residuum zw ietrzałych zlepieńców i brekcji w iśniowych typu „zlepieńca zygm untow skiego”. B rekcje te i zlepieńce leżą pod glinam i na dolom itach środkowego dew onu i pow stały przypuszczalnie w perm ie, re k ru tu ją c się z rum ow isk zw ietrzelinow ych dolom itów i w apieni cem entow anych lepiszczem laterytycznym , w tórnie wzbogaconym w węglan w apnia. B aryt, tw orzący bry ły i rum osz w iłach, jest m inerałem w yw ietrzałym ze skał w ęglanow ych dew onu oraz z b rekcji i zalega w iłach na złożu w tó r nym. Zaw iła te k stu ra w arstw ilastych pochodzi od pogłębiania się krasu, w w yniku czego iły i gliny w ciągane są w głąb.
17. IŁY RUDONOŚNE Z ZAWADY
Zorganizow ane około roku 1925 stow arzyszenie, propagujące wskrzeszenie' daw nych trad y c ji górniczych, zw iązanych z regionem św iętokrzyskim , posia dając pew ne fundusze, prow adziło pod egidą J. Czarnockiego poszukiw ania w rejonie kieleckim. K ierując się śladam i starych robót górniczych odkryto w ten sposób na krasie dolom itów dew ońskich we wsi Zaw ada koło G órna w ystępow anie iłów biaław ych kaolinow ych i wiśniowych hem atytow ych oraz ochrowych. W iłach wiśniow ych napotykano drobne soczewkowate nag rom a dzenia śm ietany hem atytow ej, a w iłach ochrowych w ystępow anie lim onitu ty p u ru d y skorupow ej. J. Czarnocki trak to w a ł iły rudonośne jako u tw o ry trzeciorzędu lądowego Gór Św iętokrzyskich. Jedynym dokum entem pozosta łym po przeprow adzonych w Zaw adzie robotach są eksponaty złożone przez J. Czarnockiego w M uzeum Św iętokrzyskim w Kielcach.
