Surowce skalne jako budulec romañskiego koœcio³a w Kot³owie ko³o Kalisza
Ma³gorzata Kasprzak*
Stone building materials in a romanesque church in Kot³ów near Kalisz (central Poland). Prz. Geol., 51: 236–237.
S u m m a r y. Nowadays a lot of people marvel at the beauty of Polish old architecture. They emphasise its value as the nation's contri-bution to the European cultural heritage. The romanesque church in Kot³ów near Kalisz is certainly a part of this European legacy. It is one of the oldest churches in Poland, dating probably from the 12thcentury. Moreover, its geological value should be appreciated — the church was built of the particulariy interesting material. In the structure of its walls you can distinguish sandstones, erratic granites, syenites and granulites.
Key words: building material, erratic, romanesque architecture, church, Kot³ów
Informacje na temat kamienia budowlanego wykorzysty-wanego w dawnym budownictwie nie s¹ obszerne. W nie-specjalistycznej literaturze spotkaæ mo¿na siê jedynie z okreœleniem kamienny, piaskowcowy czy granitowy. Okreœlenie to spotyka siê w wielu wydaniach ksi¹¿kowych (Toma-szewski, 1974; Œwiechowski, 2000), czy w wiêkszoœci prze-wodników turystycznych. Dla wielu czytelników taka informacja mo¿e byæ wystarczaj¹ca, jednak nie zawsze zgodna jest ona z rzeczywistoœci¹. Przyk³adem jest koœció³ we wsi Koœcielec Kaliski po³o¿ony ok. 20 km na NE od Kalisza, którego wiêksza czêœæ murów zbudowana jest z piaskowca (ryc. 1).
Mimo to zarówno karty ewidencyjne zabytków archi-tektury, jak i Katalog zabytków sztuki w Polsce wspominaj¹ jedynie o granicie jako materiale budowlanym. Takie infor-macje nale¿y korygowaæ i uwzglêdniaæ w kolejnych publi-kacjach, czy we wznowieniach starszych pozycji literatury.
W Polsce znajduje siê bardzo wiele obiektów godnych uwagi nie tylko architekta, czy historyka, ale równie¿ geo-loga. W po³udniowej czêœci woj. wielkopolskiego nale¿¹ do nich m.in. romañskie koœcio³y w Lubiniu, Kot³owie, Krobi czy Koœcielcu. Pierwszy z wymienionych obiektów architektonicznych zosta³ ju¿ pod wzglêdem petroarcheolo-gicznym opracowany, w czasie wykonywanych tam przez wiele lat prac archeologicznych, dlatego te¿ jego popular-noœæ jest znacznie wiêksza od pozosta³ych. Do najstar-szych koœcio³ów nale¿¹ wczesnoœredniowieczne œwi¹tynie Lubinia i Kot³owa. Ostatnia z nich — œwi¹tynia pod wezwaniem Narodzenia Matki Bo¿ej, po³o¿ona jest ok. 20 km na SE od Ostrowa Wlkp. i ok. 20 km na SW od Kalisza. Jest ona usytuowana na szczycie jednego z najwy¿szych wzgórz morenowych w tej okolicy, przez co jest bardzo dobrze widoczna ju¿ z odleg³oœci kilkunastu kilometrów.
Romañski koœció³ w Kot³owie jest jednym z najstar-szych obiektów sakralnych tego typu w Polsce. Wed³ug
Katalogu zabytków sztuki w Polsce, jego pocz¹tki
datowa-ne s¹ na 1108 r. Fundatorem koœcio³a by³ Piotr W³ost. Œwiechowski (2000) twierdzi jednak, i¿ koœció³ ten powsta³ dopiero w XIII w. Jak wiele romañskich zabytków w Polsce zosta³ on znacznie przebudowany, a jego obecna bry³a nie do koñca przypomina pierwotn¹. W XVIII stule-ciu zosta³a dobudowana wie¿a odró¿niaj¹ca siê znacznie stylem od pozosta³ej czêœci obiektu. Na pocz¹tku dwu-dziestego stulecia rozebrano absydê i ponownie zrekon-struowano, przesuwaj¹c j¹ bardziej na wschód. Ponadto z ceg³y dobudowano przybudówki, które ³¹czy³y stare mury
i przeniesion¹ absydê. Jedna z nowszych czêœci koœcio³a pe³ni obecnie funkcjê zakrystii. Mo¿na stwierdziæ, ¿e na szczêœcie, wnêtrze koœcio³a nie ca³kiem podda³o siê licz-nym przeróbkom, dziêki czemu czêœæ œcian wewnêtrznych zachowa³a swój romañski, surowy charakter.
Romañski koœció³ w Kot³owie zosta³ zbudowany z g³azów narzutowych (ryc. 2, 3). Wstêpne badania petroar-cheologiczne oparto na makroskopowym rozpoznaniu 938 bloków kamiennych, z których jest zbudowana pó³nocna i po³udniowa œciana oraz zacz¹tki murów przyporowych charakterystycznych dopiero dla stylu gotyckiego. Wszyst-kie oznaczone ska³y znajduj¹ siê do wysokoœci 2,20 m.
Wiêkszoœæ wczesnoœredniowiecznych obiektów sakral-nych, w tym tak¿e koœció³ w Kot³owie, zosta³a zbudowana z g³azów narzutowych wystêpuj¹cych w pobliskich lasach i polach. Jest to materia³ pochodz¹cy ze Skandynawii. Roz-miary, kszta³ty i barwy g³azów znalezionych w pobli¿u Kot³owa s¹ bardzo ró¿norodne. W œcianach koœcio³a obser-wujemy ten sam, ale ju¿ obrobiony, eratyczny materia³ skalny w postaci dobrze obrobionych kostek, o ró¿nych wymiarach, najczêœciej 15 x 15 x 20 cm. Bloki te wyko-nane s¹ g³ównie z granitoidów, syenitów, czerwonych piaskowców, gnejsów, kwarcytów i in. Z szarego piaskowca natomiast wykonane zosta³y bloki o znacznie wiêkszych wymiarach dochodz¹cych do 150 x 50 x 40 cm.
Lica skalnych bloków, z których zbudowane s¹ mury œwi¹tyni s¹ wzglêdnie g³adkie.
G³ównym budulcem s¹ granitoidy. Ich przewaga nie jest jednak a¿ tak znaczna, aby w literaturze podawaæ je za jedyny surowiec skalny. Wœród przebadanych bloków, z których budowana jest zewnêtrzna czêœæ œciany pó³nocnej i po³udniowej oraz zacz¹tki filarów przyporowych, granito-idy zajmuj¹ ponad 50% powierzchni tych murów. Prawie 69% granitoidów zawiera czerwone i ró¿owo-pomarañczowe ortoklazy, które niekiedy stanowi¹ ponad po³owê objêtoœci ska³y. Pozosta³e 31% tych ska³ ma barwê szar¹ oraz drob-nokrystaliczn¹ strukturê.
Granitoidy, z których zbudowany jest koœció³ ró¿ni¹ siê nie tylko ze wzglêdu na zawartoœæ poszczególnych skaleni, ale równie¿ ze wzglêdu na zawartoœæ innych minera³ów, takich jak kwarc czy biotyt. W nielicznych ska³ach kwarc stanowi nawet po³owê objêtoœci. W wiêkszoœci przypadków kwarc stanowi jednak tylko 20% ska³y. W wiêkszoœci grani-toidów biotytu jest bardzo ma³o. Niekiedy tworzy on, jak i inne minera³y ciemne, wyraŸne skupienia w formie szlirów.
Wielkoœæ poszczególnych minera³ów jest urozmaico-na. Rozmiary skaleni w granitoidach dochodz¹ do 2,5 cm, a wielkoœæ kryszta³ów kwarcu w nielicznych obserwowa-nych druzach siêga 3 mm. W wiêkszoœci ciosów skalobserwowa-nych 236
Przegl¹d Geologiczny, vol. 51, nr 3, 2003
*Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Instytut Geologii, ul. Maków Polnych 16, 61-606 Poznañ
ma on jednak postaæ ksenomorficznych kryszta³ów dochodz¹cych do 1 cm.
Procentowy udzia³ poszczególnych rodzajów ska³ buduj¹cych œwi¹tyniê w Kot³owie jest ró¿ny w œcianach i w filarach przyporowych. Mury œwi¹tyni s¹ zbudowane w ponad 50% z granitoidów, a piaskowiec stanowi jedynie nieca³e 32%. W murach przyporowych udzia³ granitu jest nieco mniejszy i wynosi 47% w stosunku do ca³oœci ska³ buduj¹cych ten element. Wiêkszy udzia³ maj¹ natomiast piaskowce, których zawartoœæ wynosi ponad 40%. Roz-miary bloków skalnych w przyporach s¹ na ogó³ wiêksze ni¿ w murach. Wynosz¹ one nawet 50 x 50 x 70 cm.
W zwi¹zku z tym, ¿e w materiale okolicznych narzut-niaków brak by³o wielkich piaskowcowych g³azów, porównano strukturê, teksturê, sk³ad mineralny i barwê piaskowców buduj¹cych mury koœcio³a z piaskowcami znalezionymi w okolicach Ostrzeszowa. Zauwa¿ono bowiem du¿e podobieñstwo bloków z murów koœcielnych do trzeciorzêdowych piaskowców Wzgórz Ostrzeszow-skich wystêpuj¹cych tam in situ. Na terenie tych wzgórz mo¿na spotkaæ prze³awicenia piaskowców
trzeciorzêdo-wych, których mi¹¿szoœæ siêga od 1 do 3 m (Osika, 1987; Koz³owski, 1986). Odleg³oœæ miêdzy Kot³owem i Ostrzeszo-wem nie jest du¿a, wynosi w linii prostej ok. 20 km. Dodaæ mo¿na, ¿e w po³udniowej Wielkopolsce, wœród g³azów narzutowych objêtych ochron¹ prawn¹, znajduje siê tylko jeden okaz piaskowca (Alexandrowicz i in., 1992).
W murach kot³owskiego koœcio³a spotykamy tak¿e nieliczne bry³y czerwonego piaskowca jotnickiego o wymiarach 15 x 15 x 20 cm. Piaskowiec ten jest typowym materia³em budowlanym w œcianach i nie tworzy ¿adnych elementów architektonicznych wewn¹trz koœcio³a. Z sza-rego piaskowca ostrzeszowskiego wykonane s¹ tak¿e ele-menty architektoniczne, znajduj¹ce siê w po³udniowej œcianie nawy. S¹ one o tyle cenne, ¿e zawieraj¹ ornamenty roœlinne i zwierzêce. Z tego surowca wykonane s¹ te¿ oœcie¿a okienne i portalowe widoczne na ryc. 2 (portale pó³nocny i po³udniowy zosta³y zamurowane). Nale¿y zaznaczyæ, ¿e wnêtrze budynku jest otynkowane tylko fragmentarycznie, zatem równie¿ wewn¹trz mo¿na obserwowaæ ró¿norodnoœæ materia³u kamiennego murów (ryc. 4).
Wœród licznego rodzaju bry³ skalnych stwierdzono równie¿ dwa okazy granulitu. W jednym z nich kryszta³y granatów zachowane s¹ w bardzo dobrym stanie, mimo zwietrza³ego lica kamiennego bloku. Blok ten jest elemen-tem po³udniowego muru na styku dobudowanej znacznie póŸniej czêœci koœcio³a.
Okazy nieoznaczone to z regu³y ska³y o strukturze afanito-wej i ciemnej barwie, przez co nie by³y trudne do rozpoznawa-nia makroskopowego. By³y wœród nich równie¿ takie, które posiada³y mocno naruszone lico wskutek wietrzenia fizyczne-go, czy te¿ by³y silnie poroœniête przez porosty czy mech.
Surowiec budowlany koœcio³a w Kot³owie mo¿na okreœliæ jako granitoidowo-piaskowcowo-syenitowy. Zastanawiaj¹cy jest ma³y udzia³ gnejsów. Wœród ska³ nie buduj¹cych bezpoœrednio murów koœcielnych, ani te¿ ogrodzenia, lecz bêd¹cych rezultatem wspó³czesnej dzia³alnoœci, zauwa¿yæ mo¿na równie¿ serpentynit. Zastê-puje on skutecznie chodnik, pokrywaj¹c ca³e pod³o¿e wokó³ koœcio³a, zaczynaj¹c od murów budowli, a na jej kamiennym ogrodzeniu koñcz¹c. Nie jest to mo¿e najcie-kawszy z estetycznego punktu widzenia pomys³, jednak zapewne lepiej komponuje siê z ca³oœci¹ kamiennego koœcio³a, jak betonowy chodnik.
Mo¿na mieæ nadziejê na uzyskanie zezwolenia na pobieranie próbek z bloków skalnych œcian koœcio³a i na stworzenie znacznie dok³adniejszego opisu petroarcheolo-gicznego tej, jak i jej podobnych budowli sakralnych usy-tuowanych w po³udniowej Wielkopolsce, a zbudowanych z kamienia oraz stworzenie mapy z miejscami pochodzenia poszczególnych surowców.
Literatura
ALEXANDROWICZ Z., KUÆMIERZ A., URBAN J. &
OTÊSKA-BUDZYN J. 1992 — Waloryzacja przyrody nieo¿ywionej obsza-rów i obiektów chronionych w Polsce. Pañstw. Inst. Geol.
Katalog zabytków sztuki w Polsce. Warszawa t. 5., 1961, z. 4; 1960, z.
6; 1980, z. 10; 1958, z. 17.
KOZ£OWSKI S. 1986 — Surowce skalne Polski. Wyd. Geol., Warszawa. OSIKA R. ( red.) 1987— Budowa geologiczna Polski. Z³o¿a surowców mineralnych. Wyd. Geol., Warszawa. t. VI.
ŒWIECHOWSKI Z. 2000 — Architektura romañska w Polsce. Wyd. DiG, Warszawa.
TOMASZEWSKI A. 1974 — Romañskie koœcio³y z emporami zachod-nimi na obszarze Polski, Czech i Wêgier. Wyd. PAN, Wroc³aw–War-szawa– Kraków–Gdañsk.
Ponadto korzystano z niepublikowanych kart ewidencyjnych zabytków architektury i budownictwa.
237
Przegl¹d Geologiczny, vol. 51, nr 3, 2003
Rodzaj ska³y
Rock type
Zawartoœæ danej ska³y (%)
Percentage of a given rock type
Granit; Granite 50,86 Piaskowiec; Sandstone 31,77 Syenit; Syenite 8,53 Gnejs; Gneiss 1,17 Kwarcyt; Quartzite 1,17 Dioryt; Diorite 0,64 Porfir; Porphyr 0,64 Granulit; Granulite 0,21 Pegmatyt; Pegmatite 0,21 Gabro; Gabro 0,11 Nieoznaczone; Undetermined 4,69 Ogó³em; Total 100,0
Tab. 1. Udzia³ procentowy poszczególnych rodzajów ska³ w ogólnej liczbie na podstawie przebadanych fragmentów murów Table 1. Content (%) of particular types of stones in total amount of building material on the basis of investigated wall fragments
Rodzaj ska³y
Rock type
Zawartoœæ % poszczególnego rodzaju ska³ w ca³oœci ska³
buduj¹cych filary
Percentage of a given rock in buttresses Granit; Granite 47,35 Piaskowiec; Sandstone 40,64 Syenit; Syenite 4,95 Gnejs; Gneiss 1,41 Kwarcyt; Quartzite 0,35 Dioryt; Diorite 0,35 Nieoznaczone; Undetermined 4,95 Ogó³em; Total 100,0
Tab. 2. Udzia³ procentowy poszczególnych rodzajów ska³ w budowie filarów przyporowych
178
Surowce skalne jako budulec romañskiego koœcio³a w Kot³owie ko³o Kalisza
(patrz str. 236)
Ryc. 2. Portal w œcianie po³udniowej koœcio³a w Kot³owie
Fig. 2. Portal in South wall of church in Kot³ów Ryc. 1. Koœció³ w Koœcielcu Kaliskim zbudowany z kostki
pia-skowcowej
Fig. 1. Church in Koœcielec Kaliski built with sandston
Ryc. 3. Absyda koœcio³a w Kot³owie Fig. 3. Church`s apse in Kot³ów
Ryc. 4. Piaskowiec w zewnêtrznej œcianie absydy z wyrytym zna-kiem kamieniarskim
Fig. 4. Sandstone in outside east wall of apse with stony sign. Wszystkie fot. M. Kasprzak
