Janusz Kuczyński
Barbarzyńskie naśladownictwo
denara rzymskiego z Ostrowca
Świętokrzyskiego
Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego 2, 137-143
BARBARZYŃSKIE NAŚLADOWNICTWO DENARA
RZYMSKIEGO Z OSTROWCA ŚWIĘTOKRZYSKIEGO
Jesienią 1962 r. znany na terenie woj. kieleckiego kolekcjoner, ob. W ła dysław O krutny, przekazał Muzeum Św iętokrzyskiem u m onetę będącą b a r barzyńskim naśladow nictw em den ara rzym skiego.
Na podstaw ie inform acji, uzyskanych od ofiarodaw cy, historia odkrycia den ara p rzedstaw ia się następująco. W iosną S. K ubicki z O strow ca Św ięto krzyskiego podczas p rac na sw ym polu, położonym na przedm ieściu O strow ca — O strów ku, znalazł om aw ianą m onetę w raz z dużą ilością „kolorow ych guzików ”, k tó re n astęp n ie zagubił. M iejsce znalezienia m onety objęte było badaniam i pow ierzchniow ym i podczas pobliskich prac w ykopaliskow ych w 1958 r. Z arejestro w a n o wówczas na tym m iejscu w ystępow anie zw arty ch skupisk żużla pierw otnego oraz fragm entów późnorzym skiej ceram iki \ Po wyższe w yniki pozw alają dom yślać się istnienia na polu S. K ubickiego późno rzym skiej osady w raz ze zw iązanym z nim piecow iskiem . P odkreślić należy, że tego rodzaju kom pleksow e stanow iska (osada w raz z piecow iskiem ) znane są dotychczas z b ad a ń w K unow ie 2, S łupi S ta rej 3 i u podnóża G óry Cheł- m owej (pow. K ie lc e )4. Z nich w trak c ie bad ań osady w Słupi S tarej uzyskano pośm iertny d en a r F au sty n y I (starszej), a więc em itow any po 411 r. n. e . 5
Na aw ersie opisyw anej m onety (s. 138) uw idoczniona jest głowa cesarza w w ieńcu, zw rócona w praw o. Z ty łu w ieńca zw isają w stęgi przepaski. Znaki w otoku, niem ożliw e do odczytania, stanow ią naśladow nictw o napisów, w y stępujących na oryginalnych d enarach rzym skich. N iektóre z zastosow anych znaków popraw nie odtw arzają lite ry , inne są odwrócone (np. 3) bądź w y stęp u ją tak w położeniu praw idłow ym ja k i odw róconym (n.p. N, И). Pozo stałe w przybliżeniu tylko przypom inają litery.
Na rew ersie (s. 138) postać kobieca w długiej szacie stoi zwrócona w lew o, trzy m a ją c w p raw ej, w yciągniętej przed siebie ręce p aterę (?). Za sobą w ręce lew ej trzy m a róg obfitości, z którego w y stają trzy sym etrycznie rozm ieszczone kłosy. Z czubka rogu zw isa w stęga. Z naki w otoku, im itujące napis, są w zasadzie analogiczne do znaków w ystępujących n a aw ersie.
Mimo bardzo dobrego technicznie w yk on an ia w izeru nk i na obydw u stro nach m onety w porów naniu z orygin aln y m i d en a ram i rzym skim i są m niej s ta ra n n ie opracow ane. R ysunek, zw łaszcza rew ersu, w porów naniu z analo gicznym i przedstaw ieniam i, w y stępujący m i często na denarach jest znacznie
138 Janusz K u cz yń sk i
Awers Rewers
up ro sz czo n y 6. S tan zachow ania m onety jest bardzo dobry. Pow ierzchnie, nieznacznie tylko s ta rte , św iadczą o niezbyt długim okresie jej użytkow ania. W ielkość m onety odpow iada rozm iarom oryginalnych denarów . Waga, w y nosząca 2.58 gram a, choć nieco niższa od śred niej, m ieści się w granicach wagow ych w łaściw ych dla denarów em itow anych w drugiej połowie II w ie k u n. e . 7
O pisyw ana m oneta u M attin g ly ’e g o 8 i C o h e n a 0 nie w ystępuje.
Uproszczenie w izerunków oraz nieudolne naśladow nictw o napisów świadczą, że w ytw órca m onety celem jej w ybicia sporządził specjalny tło k m enniczy, k tó ry , choć w zorow any na denarach , nie był jed n ak m echanicz nym odciskiem konkretnego denara.
U stalenie chronologii m onety u tru d n ia b ra k danych w postaci d a tu ją cych napisów , w łaściw ych dla denarów . Co praw d a, jed n a ze środkow ych g ru p znaków na aw ersie przypom ina zniekształcony w y raz PIVS. F akt ów przem aw iałby w zasadzie za określeniem m onety jako naśladow nictw a d e n a ra A ntoninusa Piusa. Jednocześnie zb a rbary zow an y w izerunek cesarza na aw ersie uznać można zarów no za p rzed staw ienie A ntoninusa P iusa, jak też M arka A ureliusza czy Lucjusza W erusa. W rezultacie d enar, na którym o p arto naśladow nictw o, zam knąć m ożna w granicach czasowych określonych panow aniem A ntoninusa P iusa i M arka A ureliusza, a więc na la ta 138—180 n. e. B iorąc powyższe pod uw agę oraz uw zględniając pew ien odcinek czasu, ja k i m inął m iędzy em isją denara-w zorca a w ykonaniem naśladow nictw a, p rzyjąć można, że opisyw aną m onetę w ykonano w drugiej połow ie II w. n. e., najpew niej u jego schyłku, jed n ak nie później niż na przełom ie II i III w. n. e. M om entem negującym możliwość późniejszego w yp rodukow ania m onety jest znaczne osłabienie n apływ u m onet rzym skich na nasze tere n y , dające się w oparciu o znaleziska obserw ow ać od początków III w. n. e. Jednocześnie m inim alny stopień zużycia m onety św iadczy, że m iędzy czasem jej w y pro du kow ania a zdeponow aniem w ziemi nie m inął długi okres czasu.
P rzed próbą u stalen ia prow eniencji m onety należy przeanalizow ać do tychczasow e tego ty p u znaleziska. Ogółem na teren ie P olski za rejestro w a nych jest 28 sztuk m onet — b arb arzy ń sk ich naśladow nictw m onet rzym skich — uzyskanych na 23 stanow iskach. 14 m onet pochodzi ze skarbów lub innych zespołów, pozostałe 14 sztuk zaliczyć należy do tzw. znalezisk luźnych. O statn ie te dane nie są jed n ak całkow icie pew ne z uw agi na nieznajom ość w arun ków znalezienia k ilk u o k a z ó w 10. Z ogólnej, w ym ienionej powyżej liczby 28 m onet naśladow czych — 18 stanow i naśladow nictw a m onet em
ito-ZNALEZISKA NAŚLADOWNICTW MONET RZYMSKICH NA TERENIE POLSKI 1. B a b i c a ( p o w . R z e s z ó w ) 2. B ł ą d z i k o w o ( p c w . W e j h e r o w o ) 3. C h l u d o w o ( p o w . P o z n a ń ) 4 . C h o s z c z n o ( p o w . P o z n a ń ) 5. E l b l ą g ( m i a s t o p o w .) 6. G o l u b ( m i a s t o p o w .) 7. I n o w r o c ł a w ( m i a s t o p o w .) 8. K a r s i b ó r ( p o w . W o lin ) 9. L a t k o w o ( p o w . I n o w r o c ł a w ) 10. M a l k o w i c e ( p o w . K a z im ie r z a W ie lk a ) 11. O l i w a ( p o w . G d a ń s k ) 12. O s t r o w i e c Ś w i ę t o k r z y s k i ( m i a s t o p o w .) 13. P i ł a ( m i a s t o p o w .) 14. R ó b i t y ( p o w . P a s ł ę k ) 15. S i e d l i k ó w ( p o w . K ę p n o ) 16. S i e k i e r k i ( p o w . Ś r o d a ) 17. S m o ł d z i n o ( p o w . S ł u p s k ) 18. S w i e r c z y n a ( p o w . D r a w s k o ) 19. T a r n ó w ( m i a s t o p o w . ) 20. W i t k o w o ( p o w . S ł u p s k ) 21. W r o c ła w 22. Z a b r z e ż ( p o w . N o w y S ą c z )
140 Janusz K u cz yń sk i
w anych w I i II w., dwiev — m onet z III w., siedem — m onet z IV i V w . U nikatem jest naśladow nictw o republikańskiej m onety m iedzianej, zn a le zionej w Zabrzeżu (pow. Nowy Sącz) k tó ra niew ątpliw ie dostała się na nasze tere n y nie wcześniej niż w I w. n. e. W śród znalezisk m onet z I i II w. dom inują ilościowo naśladow nictw a denarów (15 m onet), na d ru g im m iejscu zn a jd u ją się aureusy w liczbie trzech sztuk 12. N aśladow nictw a m onet póź niejszych, to znaczy z okresu od III w. do V w. stanow ią głów nie solidy w ilości siedm iu sztuk 13.
Załączona m apka pokazuje rozm ieszczenie znanych z lite ra tu ry n aśla- dow nictw m onet rz y m s k ic h 14. Celem uzyskania w iększej przejrzystości — przy nanoszeniu znalezisk zastosow ano k ry te riu m chronologiczne, pom ijając rodzaj m onety, jak ą d any egzem plarz naśladow ał. A naliza rozm ieszczenia w ykazuje, że naśladow nictw a m onet z I i II w. zlokalizow ane są głów nie na południow ych obszarach P olski oraz w y stęp u ją w zdłuż tzw. „szlaku b u rsz tynow ego”. N atom iast przew ażająca większość naśladow nictw m onet póź niejszych zgrupow ana jest w W ielkopolsce, Pom orzu Zachodnim oraz w zdłuż w ybrzeża. W św ietle przedstaw ionego pow yżej rozm ieszczenia, u w zględniając zarazem znaleziska na tere n ie USRR, w ydaje się praw dopodobne przy pusz czenie w ysunięte przez F o rre ra J5 o em itow an iu w pierw szych dwóch w ie kach n. e. m onet naśladow czych na zachodnich teren ach USRR. N atom iast rozm ieszczenie naśladow nictw m onet późniejszych (zwłaszcza z IV i V w ieku) w yd aje się w skazyw ać, że przybyły do nas z teren ów zachodnich, gdzie zresztą dla drugiej połowy V w. poświadczone jest ich w yko ny w an ie w p ro w incjach nadreńskich 1G. Nie ma nato m iast dowodów, by zgodnie z przypusz czeniem w ysuniętym przez M ajew sk ie g o 17 i T y m ien ieck ie g o 18 naślado w nictw a m onet były produktem m iejscow ych w arsztató w słow iańskich. Zarów no bow iem znaleziska tego ty p u są zbyt znikom e ilościowo (co nie m iałoby zapew ne m iejsca przy m iejscow ym ich w y tw arzan iu ) ja k też, co słusznie podkreśla G u m o w sk i19, szczególnie częste są naśladow nictw a m onet późnych, k tó re w porów naniu z m onetam i rzym skim i z II w. w ystępu ją na naszych teren ach w znacznie m niejszych ilościach. P onadto bez w zględu na rolę, jak ą spełniała m oneta rzym ska u ludności słow iańskiej zam ieszkującej nasze tery to riu m — nie spełniała ona praw dopodobnie do tego stopnia roli środka obiegowego, by silono się ówcześnie na jego fałszow anie. Również nie daje się utrzym ać przypuszczenie K ostrzew skiego, jako by powodem fa ł szerstw była dążność do n adania rozporządzanem u s re b ru g w aran cji wartości, przez upodobnienie go do m o n e t20. S tanow isko to nie tłum aczy bow iem pod ra b ia n ia m onet m iedzianych oraz srebrnych, em itow anych w III w ieku, zna nych już ówcześnie ze swej niew ielkiej zaw artości sreb ra.
1 J. K uczyński Osada ku ltu ry amfor kulistych w Ostrowcu Ś w ię to k r z y s k im
pow. Opatów, „Wiadomości A rcheologiczne”, 1959—60/XXVI, z. 3—4, s. 351
oraz mapka na s. 350.
2 K. Bielenin Badania nad sta r o ż y tn y m h u tn ic tw e m ś w ię to k r z y s k im w 1959 r., „Materiały Archeologiczne”, Kraków 1961/III, s. 149— 162; tenże S ta r o ż y tn y
ośrodek metalurgii żelaza w półn ocnym rejonie Gór Świętokrzyskich , „Archeo
logia”, 1959—60/XI, s. 145 (tabela); tenże Dotychczasowe w y n ik i badań nad
żu żlem sta r o ży tn y m w rejonie Gór Św iętokrzyskich , „Wiadomości A rcheolo
giczne”, 1957/XXIV, z. 1—2, s. 104— 106.
3 Tenże Badania nad sta r o ż y tn y m h u tn ic tw e m św ię to k r z y s k im w 1958 r., „Ma
teriały A rcheologiczne”, Kraków 1960/II, s. 242—246; tenże S ta ro ży tn y ośrodek
metalurgii..., s. 145 (tabela).
4 Tenże Badania nad sta r o ży tn y m h u tn ic tw e m ś w ię to k r z y s k im w 1959 r., s. 165— 166; tenże S ta ro ży tn y ośrodek metalurgii..., s. 145 (tabela).
5 Tenże Badania nad sta r o ż y tn y m h u tn ic tw e m ś w ię to k r z y s k im w 1958 r., s. 245 oraz tabl. II, ryc. 4—5; tenże S ta ro ży tn y ośrodek..., s. 146 oraz ryc. 6 na s. 148.
6 Analogiczne przedstawienia na denarach rzymskich; H. M attingly Coins of
the Roman Em pire in the British Museum, t. IV, Londyn 1940, s. 23, poz. 133—
—135; s. 387, poz. 13—22.
7 Waga denarów w II w. n. e. w związku ze zw iększaniem ilości m iedzi w sto pie stale opada, zam ykając się w granicach od 3,20 do 2,50 grama, A. G upie- niec P rze w o d n ik po Dziale N u m iz m a ty c z n y m Muzeum Archeologicznego
w Łodzi, Łódź 1954, s. 32.
8 H. M attingly, op. cit.
H. Cohen Description historique des monnaies frappées sous l'Empire Rom,ain, wyd. II, Lipsk 1930.
10 Zwłaszcza nie opublikowane w chw ili pisania tej pracy znaleziska w e Wro cławiu.
11 L. Piotrowicz Znaleziska m on et greckich i rzym skich p r z y budowie kolei
małopolskich, „Wiadomości N um izm atyczno-A rcheologiczne”, 1937/XVIII, s.
97, 106.
12 Choszczno (miasto powiatow e): M. Gumowski Moneta rzy m sk a w Polsce, „Przegląd A rcheologiczny”, 1958/X, s. 106 (tabela) i 129; Siekierki (pow. Środa): ibid. i s. 127; Św ierczyna (pow. Drawsko): ibid. i s. 115.
13 Błądzikowo (pow. W ejherowo): ibid. i s. 113; Chludowo (pow. Poznań): ibid. i s. 126; Elbląg (miasto powiatow e): ibid. i s. 111; Karsibór (pow. Wolin): ibid. i s. 130; Smołdzino (pow. Słupsk); ibid. i s. 116; Tarnów (miasto p ow ia towe): ibid. i s. 117; W itkowo (pow. Słupsk): ibid. i s. 116.
142 Janusz K u cz yń sk i
14 Przy czym jako nie określone pozostają znaleziska w e W rocławiu (dotych czas nie publikowane).
15 R. Forrer Die keltische N u m ism atik der Rhein- und Donau-Länder,
Strassburg 1908 (cytuję za S. Tabaczyńskim Z dzie jó w pieniądza..., „Archeo logia P olsk i”, 1958/11, z. 1, przypis 11 na s. 36). (
16 J. Werner M ünzdatierte austrasische Grabfunde, Berlin—Lipsk 1935, s. 7. 17 K. M ajewski I m p o r ty rzy m sk ie na ziemiach słowiańskich, Wrocław 1949,
s. 33.
18 K. Tym ieniecki Ziemie polskie w starożytn ości, Poznań 1951, s. 485. 19 M. Gumowski, op. cit., s. 106.
20 J. K ostrzew ski W ielkopolska w pradziejach, w yd. III, W arszawa—W rocław 1955, s. 212—213.
ВАРВАРСКОЕ ПОДРАЖАНИЕ РИМСКОМУ ДЕНАРУ, НАЙДЕННОЕ В ОСТРОВЦЕ СВЕНТОКЖИЖСКОМ В 1962 году Свентокжижский музей в Кельцах прибрёл монету, найденную на поверхности в Островце Свентокжижском на территории поселения поздне римской эпохи. Эта монета представляет собой варварское подраж ание римскому денару. По сравнению с подлинными римскими денарами изображения на лице вой и обратной стороне несколько менее тщательно обработаны. Знаки в обод ках, которых невозможно расшифровать, в основном подражают надписям на денарах. Отдельные буквы обработаны правильно, остальные лишь приблизи тельно подражают буквам. Хронология монеты установлена с приближением на основании изобра ж ения на лицевой стороне: это по всей вероятности подражание денару Пия Антонина либо Марка Аврелия или ж е Люция Вера. Ьремя прошедшее с мо мента выпуска образцовой монеты до момента изготовления подражания и время м еж ду её изготовлением и потерей проблематично — его невозможно определить. На основании произведённого анализа подобных находок можно допустить, что рассматриваемая монета представляет собой продукт мастерской, находив шейся на западной территории УССР. •
BARBARIAN IMITATION OF A ROMAN DENARIUS OF OSTROWIEC ŚWIĘTOKRZYSKI
A coin found at surface excavations in the area of a late Roman settlem ent at O strow iec Św iętokrzyski w as deposed in the Św iętokrzyski (Holy Cross) Museum in 1962. That coin is a barbarian im itation of a Roman denarius. The designs on the obverse and the reverse, compared w ith those of original Roman denarii, are iess carefully worked up. The signs in the rounds, im possible to be read, im itate inscriptions upon denarii. Particular letters are correctly reproduced, other ones m ay be considered to be but an approxim ate im itation. The chronology of the coin w as stated according to the design on the averse, w hich is supposed to be an im i tation of a denarius of Marc Aurelius, Antoninus Pius or Lucius Verus. The tim e w hich elapsed from the em ission of the coin pattern to its im itation, as w ell as the period betw een its production and its loss are im possible to be stated.
A ccording to the analysis of finds of that kind w e are to suppose that the said coin is a produce of a workshop in the w estern part of the USSR in the Ukrainian S oviet Socialist Republic.
