Anny Marty Dworak pt.

Prof. dr hab. Jerzy Fie6ko

Wydzial

Filologii

Polskiej

i

Klasycznej

UAM

Recenzja

rozprawy doktorskiej

mgr

Anny Marty Dworak pt.

Europa jaleo przestrzefi wyobtailona Studium Swiadomoflci europejskiej w pifimiennictwie polskim _doby migdzypowstaniowei pod _zaborumd, napisanej pod

kierunkiem prof.

_{UR dra hab.}

Marka

Stanisza

Mgr

Anna Marta Dworak legitymuje sig pokaZnym dorobkiem naukowym,

w

kt6rym dot4d

- ^{z tacji}

opublikowania interesuj4cej monografii Obrazy Rosjan _w pamigtnitrach

z lat

1828-1835

(Lublin ₂₀₁₄₎ w

prestizowej

serii ,,Mloda

Polonistyka"

-

^{tematyka polsko-}

rosyjska zdawaNa sig zajmowa6 pozycjg uprzlnvilejowanQ, takae pozostale ogloszone dot4d

teksty (10 artykul6w, recenzji,

sprawozdaf oglaszanych

w

waznych periodykach

onz

ksiqzkach zbiorowych) nie zapowiadalo podjgcia tematu takrozle$ego,

jak

przedstawiony

w

rozprawie doktorskiej.

Zadante badawcze,

jakie _postawila

_{przed, sob4}

_mgr Anna Dworak,

precyzyjnie zapisane

w

tyhrle rozprawy, zaliczy1 mointado grupy tych, kt6rych jedna osoba zrealizowa1

w

spos6b kompletny _nie jest

w

stanie

- ^z

^racji rozpigtoSci problemowej

i

mnogoSci tekst6w, kt6re nalezy poddad rozbiorowi. A jednak Doklorantce

w zlaczrym

stopniu zadarieto _udalo siE wypelni6, chod

nie

wszystkie

- ^co

zrozrxriale

-

^waZne pytania oraz istotne konteksty zdarzylo _sig

jej

uwzglgdnid. Rozprawg oceniam

wysoko,

nezaleimie

od

faktu, 2e

w kilku

miejscach pozwolg _sobie na dyskusjg

z prryjgtymi

zalohentarri

i

sposobem ich wypelnienia.

Mgr Anna Dworak, badaj4c kwestig ,,SwiadomoSci europejskiej" pisarzy krajowych w okresie migdzypowstaniowym, postawila dobre pytania szczeg6lowe: jak przedstawiali Europg, ,,sk4d wywodzili

jej

korzenie? Jak okreSlali

jej

_{granice? Kt6re miejsca}

i

dlaczego pojmowali jako

jej

centra

i

peryferie?" _{(s. 9)}

- ^pytaniq

^{kt6re staty} sig podstaw4 kolejnych

partii,

a wSr6d nich sprawa centr6w i peryferii, slusmie, zajENanajwigcej miejsca. Autorka przy tej okazji zrEcztie przeksAalcila

i

z poZytkiem zastosowala formulg opisow4 ukutq ptzez Benedicta Andersona

(',wsp6lnoty wyobra2one"). Z uznaniem tez przyjmujg

r6znorodnoS6 metodologicznE rozpra]dW, dobre wykorzystanie perspektyw wlaSciwych nie

tylko

dla literaturoznawstwa

(w

tym

zwlaszcza

tematologii), ale teL m.in. dla historii idei, anhopologii

kulturowej,

geopoetyki, historii politycmej i geografii

humanistycznej,

politologii, cz!

^nawet

jgzykoznawstwa kognitywnego (przry opisie

,,metaforycznych

konceptualizacji

_tresci

SwiadomoS

ci

oraz jgzykowego obrazu Swiata',, s. 1 1 ).

Zawgzetie

-

^chod

^{w tym}

^prz5padku

^to

^moZe

^niezbyt

odpowiednie slowo

-

^pola

badawczego do obszaru piSmiennictwa krajowego

te|bylo decyzj4itrafitq,i

odwazn4 (mozna bowiem bylo rzecz ograniczy6 do grupy

kilku

o pr6bie nakreslenia panoramy zjawiska). po zbi6r blisko 400 tekst6w r6Znego gatunku,

w poetyckie,

opowiadania,

teksty

podr62opis

czasopism, hasla encyklopedyczne. Doliczylem sig ponad 170 nazwisk autor6w rwiqzarry61

z krajowym krggiem piSmienniczym, kt6rych teksty byly analizowane,

c)rtowane, wzmiankowane,

przywotywane - ^jest to gupa niebywale liczna i

bezdyskusyjnie teptezentatywna.

Ma ona

swoich bohater6w pierwszoplanowych, tzecz jasna,

w

r6znych

partiach rozprawy bodaj

najczgsciej

punktem

odniesienia

s4 teksty

Kraszewskiego

(w bibliografii

30 tyhrl6w, w tym powiesci, teksty podr6zopisarskie, tomy list6w

i

esej6w,

i

inne)

i

podr6Zopisarza Teodora Tripplina (odwolania do 11 tom6w!), a

w

dalszej kolejnoSci liczne dziela Wincentego Pola, I6zefa Kremeta,

trucji

Rautenstrauchowej

i

mniej moze plodnego,

ale

czgsto przywolywanego Zenona Fisza (zvvNaszcza

jego

_Listy

z podr6zy,

1g59) bodaj wyznaczajlkr4g gl6wny, na planie drugim wymieni6

juz by

^nale?aNo nazwisk kilkadziesi4t, _a jest jeszcze plan trzeci, nazwisk

i

tekst6w przywotywanych sporadycznie,

w

odniesieniu _do jednego konkretnego tematu.

Autorka

Swiadomie zxezygnowala

z

^odnesieri

do

spuScizny wielkich emigrant6w (z matymi wyjatkami)

i

ich,,europejskich wyobrazef',

- ⁱ

tu pojawia _sig

pierwsz4 mohe najistotniejsza w4tpliwoS6 (i

zarazem

stracona szansa

rozprawy).

Uzasadnienie dla

tej

decyzji Doktorantka znala*a

w

gloSnej polemice _Jerzego Jedlickiego _z

Mari4 Janion, zapisanej w waznej do dzil ksiqzce wieloautorskiej Swojspoi7 i

cudzoziemszczyzna w dziejach kultury polskiej

-

Jedlicki dowodzil, iz

w

kraju, pod zaborami, wigksz4 populamoSl, a przez

to i wplyw

na formowanie zbiorowej Swiadomo5ci, zdobyli, wydawani oficjalnie

i w

sporych nakladach, Kraszewski

i

^Pol,

nizeli Mickiewicz

(kt6rego dzieNakolportowano

w

stosunkowo w4skim krggu odbiorc6w; ponadto, dodajmy, Kraszewski

i

Pol nie natntcali r6wnie wymagaj4cego wzorca postaw, co mialo istotne znaczenie). prawda to, ale przeciezJedlicki _nie twierdzil, ze wielcy emigranci nie wywierali wptywu Zadnego, ich

dzieNa zazwyczaj nieoficjalnie wprawdzie,

ale

bardzo mocno funkcjonowaly

w

krajowym

obiegu

czytelntczltm

i wiele

wyobrazeri,

w tym

zwNaszcza

na temat

,,europejskoSci,,, wsp6lksztahowaty.

Nie formulujg tu

oczekiwania,

ze

emigracyjna

refleksja o Europie,

r6znych

jej

narodach,

powinna byla

zajil(, miejsce r6wnorzgdne

lub

nadrzgdne wzglgdem krajowej, rozprawa

i

bez tego ma zakres niebywale rozle$y,maksymalistyczny, _{mogla jednak stanowi6} istotny punkt odniesienia, nie ulega bowiem w4tpliwoSci,

iz

wiele s4d6w pisarzy krajowych,

w

wigkszo5ci znakomicie obeznanych

z

tekstami emigrant6w,

na temat

Francuz6w czy Paryza,

Niemc6w i

^Rosjan

^(Rosji),

Slowian wreszcie, inspirowanych

bylo przez

opinie zwlaszcza Mickiewicza

- ^a

^{tzeba pamigtad,}

^2e

^jego prelekcje paryskie

mialy

swoj4 od lat 1850-51 edycjg poznariskQ, nale2aly zatemnawet formalnie do obiegu krajowego _(na kwestig obiegu Autorka

juz _we

_wstgpie

kladzie silny

nacisk), podobnie

jak

szereg

dziel

innych emigrant6w,

w kt6rych

problematyka europejska zajmowala wazne miejsce.

Moze

zatem warto bylo postawid pytanie o emigracyjne inspiracje

i

analogie, nawet kosztem zmniejszenia

liczby

odwolari

do dziel

,,krajowych"? Rozprawa poprzez wprowadzenie

tej

perspektywy zyskalaby jeszczebardziej na wartoSci. Wydaje _sig, 2e ztv\aszczaprelekcje paryskie naleinlo uwzglgdni6

w tej

opowieSci

(w

kontekScie tematyki rosyjskiej, slowiariskiej, francuskiej

i

niemieckiej)' Drugim wazrym, a porzuconym _{ze szkod4} dla caloSci ir6dlem,wydaj+ _sig listy Krasiriskiego,

nie-emigranta

zresztq.

Nie dopominalbym sig o nie, gdyby

Badaczka konsekwentnie ttzymaNa sig wyl4cznie tekst6w wprowadzonych w krajowy obieg czytelniczy

w

okresie migdzypowstaniowym, aIe przeciez sigga te2 do

list6w,

dziennik6w, wspomnieri,

notatnik6w w6wczas niedrukowanych (Kraszewski, Bibianna

Moraczewska, Ujejski, Zmichowska

i

inni).

I

slusznie,2e sigga, bada bowiem nie

obiegi

czylekicze. _ale wyobr uzenia europejskie pisarzy tworz4cych gl6wnie

w

kraju, a wywodz4cych _sig

z

dw6ch, nawet trzech pokoleri,

a

czgfi(, istotnych

refleksji

zanotowanych zostalo przez

nich

wlaSnie

w

tekstach wtedy nieogloszonych.

Listy

Krasifskiego,

jak

niewiele innych dokument6w z tamtej epoki, zawierajqprzebogaty zbi6r przemySleri na temat Europy,

jej

wsp6lnot narodowych, _proces6w politycznych, cywilizacyjnych

i

kulturowych, opis6w miejsc,

kt6rym

BadaczkapoSwigca

w rozprawie duzo uwagi, etc. Mogly by6

bardzo u2ytecznym, wzbogacaj4cym punktem odniesienia.

Skoro

juz tu

dzielg sig r62nymi w4tpliwoSciami natury generalnej, o

dwu

^jeszcze,

w

trybie

dyskusji,

pozwolg

sobie

powiedziel.

_Przyjgty

w pracy

podzial

na kraje

centrum (Francja,

Anglia,

kraje niemieckie, Szwajcaria,

Italia) i

^peryferia (pozostale)

jest

_{trafrry z} punktu widzenia kartograficzno-kulturowo-turystycznego, obejmuje bowiem kraje skupione wok6l siebie, lehEce blisko Srodka kontynentu (z wyj4tkiem

Anglii) i

czgsto odwiedzan e przez wojazuj4cych Polak6w, kraje, z kt6rych czg56, ale nie wszystkie, odgrywala tez znaczqc4 rolg polityczn4

i

kulturowo-cywilizacyjn4. _Podzial

taki

uznajg

za

zasadny. na temat tych kraj6w

Txes^4

w

podr6zopisarskich opowieSciach pisano najczgsciej. Warto jednak

bylo

za|lwazy1, 2e inaczej okreslid

by

trzeba centrum

i peryferi4

kreSl4c mapg polityczny

ch

orazkulturowo- cywilizacyjnych

wplyw6w. W

przypadku pierwszym, geopolitycznym, miejsca centralne na kontynencie Wznaczaly

w tym

okresie, id4c od zachodu,Paryz, Londyn,

Berlin,

Wiederi

i

Petersburg, pozostale

krainy,

aspiruj4ce

czy to do

niepodlegloSci,

czy tez

wigkszego znaczenia,

sknowily peryferia (z ltaliq i

Szwajcari4 wlilcznre).

Z kolei

stosuj4c klucz kulturowo-cywilizacyjny, bior4c pod uwagg wklad w rozw6j sztuk

i

nauk, w tym

filozofii,

do kraj6w centrum zaliczy1by nale2alo Francjg, Anglig

i

Prusy, moze Austrig

oraz-ze

wzglgdu

na

wagQ spuScizny

kulturowej - ^Italig i Grecjg. Jak sig

wydaje, pisarze

polscy mieli

SwiadomoSf, 2e

w

zalehnofici od przyjgtego kryterium centra europejskie przemieszc zajq sig na mapie

i

ten ruch dokumentowali (nvlaszcza Kraszewski),

moina

zatem

bylo,

pisz4c _na prrykJad

o Rosji,

zaznaczy1,

iz miescila sig

ona

w politycznym

centrum kontynentu

i

pokaza6,2e ztego, zlowrogiego sk4dinEd, stanu rzeczy krajowi pisarze zdawalisobie sprawg,

choi nie

zawsze

mogli o tym pisai

wprost (tak,

jak

_Autorka

_w

_{przypadku Grecji stusznie}

zaznaczyla'

iz

kulturowe dziedzictwo nadal wptywalo na spos6b

jej

postrzegania, ale gorsza

kondycja

wsp6lczesna, motywowana

wzglgdami historycznymi - ^m.in.

wielowiekowa niewolE

-

przesunglatenk,raj pozacentrum, na peryferia).

Warto

te|bylo

znale2(, spos6b na to, by najwigkszqbiaN4plam4 _na konstruowanej tu mapie wyobrazonej kontynentu

nie staty sig

ziemie

polskie (tym

bardziej,

ze w

opisie

pojawily

sig kresy wschodnie

-

ziemie litewskie,

ukraifskie,

^polesie

-

na kt6rych polskie

wplywy

kulturowe

w polowie XIX wieku byly

nadal bardzo silne); oczyrvi5cie zjawisko 6wczesnego rodzimego krajoznawstwa

jest _nieZle

_zbadane

i nie _chodzi mi o

^jego

szczeg6lowy rozbi6r (krok

taki

rozsadzilby rczprawg), ale o postawienie _odrgbnego pytania

(moze w formie kr6tkiego, syntetycznego

rozdzialu?),

jakie _miejsce w

^sposobie

przedstawiania

rodzimych krain przez polskich pisarzy

zajmowala

kwestia

europejskiej przynaleimosci

i

tozsamosci

tychze

ziem?

czy problem ten, i jak, byl

podejmowany?

Namawialbym Autorkg do przygotowania osobnego szkicu na ten temat.

I

^{jeszcze jedna} uwaga: bibliografia przedmiotowa

tej

rozprawy imponuje,

to

dzielo samo

w

sobie

i

to wysokiej pr6by. Gorzej ma sig sprawa z

jej

wykorzystaniem zwlaszczaw ostatnich dwu tozdzialach, prezentuj4cych europejskie centra

i

peryferie, a mogla by6 tam wykorzystana z po2ytl<tem dla wzbogacenia wlasnych wywod6w.

4

NiezaleZnie

od

postawionych

tu

pytan bEdL zastrzezefr,

rtwazam, iz

rozprawa ma charakter pionierski, nosi cechy wybitnoSci, jest dobrze skomponowana

i

w kazdym z szesciu rozdzial6w przynosi tozpoznaria cenne, nierzadko dot4d nie zapisane w tradycji badawczej.

Jako

dobry

oceniam precyzyjnie

uloZony

rczdzial

I

_Qnza nienajlepszym tytulem:

Romantyczna mentalno,fi), w kt6rym Anna Dworak najpierw potwierdzilatezgstawian4 m.in.

przez

Andrzeja Borowskiego (,,narodem

Europy byla

inteligencja',), pisz4c,

i2

_,jedynie

przedstawiciele tej warstwy

mieli

SwiadomoS6, 2e zamieszkuj4 Europg" (s. ₁₉₎

i tym

samym zakreSlaj4c

horyzont badan do obrgbu

,,SwiadomoSci europejskiej

polskiej

inteligencji tamtego czasu"'

a

potem postawila _waZne pytanie

o ^ir6dla

wiedzy polskiego inteligent4

osoby

wyksztalconej,

na temat

rodzimego kontynentu. Wskazala

trafnie kilka

krgg6w pozyskiwania teihe

wiedzy: po

pierwsze

szkoly,

ale tzna\a

je _za ir6dlo malo

gruntowne (geografia zazwyczaj podporz4dkowana byla edukacji historycznej, brakowalo podrgcznik6w

i wykwalifftowanej

kadry nauczycielskiej);

jak

przypomniala: geografia

jako

samodzielna dyscyplina akademicka zaczgNa ksztaltowa6

sig

dopiero

w polowie XIX wieku.

Slusznie

Doktorantka'vnal4

_2e ,,naibardziej aktualne informacje _na temat zagranicy

lczyli w

^owym

czasie ziem nie zamieszkiwanychprzezPolak6w] _czerpano zdobrze ju2rozwinigtej _{prasy,, (s.}

30),

przypomniala

w

syntetycznym

ujgciu proces narodzin i rozwoju polskich

pism nastawionych _na tematykg geografrczn4

i

podr62niczE, od,,,Dziennika podr6zy L4dowych

i

Morskich" pocrynai4c. _Jako kolejne wazne 2r6dlo wskazala

-

najzupehriej _slusznie

-

^lektury

ksiTek,

w tym niezwykle

wedy

popularnych dzieNpodr6zopisarskich

(ak

sig wydaje, fuodlo

to mialo

moze

- ^obok

prasy, drukuj4cej reportaZe

z

najr6iniejszych zak4tk6w Swiata

-

najwigksze znaczenie, o czym Swiadczy poczytnoS6 ksiq,zek J6zefaTripplina, _czy

tez

fa11', iz nawet zeslaricy opowieSci o krainach wygnania ubierali w formg relacji podr6zopisarskiej,

jak

cho6by

Giller w

^przypadku opisania Zabajkatskiej

Krainy w

Syberii).

W

dalszej kolejnoSci Autorka wymienia europejskie wojaze (podtrzymuj _{Ec tezg} Kamionki-Straszakowej, _ze w

XD(

wieku

narodzilo sig

zjawisko

,,demokratyzacji

podr6zy") i

^opowieSci

na

temat tychze

w

krggach rodzinnych

i

przyjacielskich.

Jak sig

wydaje,

takie

wlaSnie

byly gl6wne

ir6dNa

pozyskiwania wiedzy na temat geografii, kultury, krajobraz6w, etc., r6inych

krain europejskich.

Natomiast

w

tozdziale

II

(Geneatogia) wydobyla funkcjonuj?ce

w

polskich _obiegach intelektualnych europejskie

mity

zalo2ycielskie oraz refleksje

o

korzeniach, pochodzeniu lud6w europejskich,

w

tym

roli

tradycji grecko-rzyrnskiej

i

chrzeScijanskiej. Wyk azala, ze

w

genealogicznych tonvuhatiach pisarzy migdzypowstaniowych fi.rnkcjonowaly odniesienia do

mitu

jafetyckiego

(o

pochodzeniu

lud6w

europejskich

od biblijnego Jafet4

syna Noego),

m'in' w

^pracach Bielowskiego

i

Maciejowskiego, _aIe

tez

autor6w (czasem bezimiennych)

publikuj4cych noty na lamach ,,Biblioteki Warszawskiej",

takze

do

greckiego

mitu

o porwaniu Europy przez Zeusa, powszechnie znanego,

jak dowodzil

JdzefKremer _(Badaczka wskazuje

kilka

znamiennych zastosowari tego

mitu w

tekstach pisarzy _{minorum gentium),} udowadnia tak2e'

i2

nadspodziewanie slabo

w

pamigci

kulturowej polskich

romantyk6w osadzony

byl

_,,mit trojariski" (za kt6rym stal autorytet Wergiliusza), natomiast ,,znaczniejsz4

rolg" odgrywal wielowariantowy ,,mit slowiariski", wyzyskiwany m.in. przez

Dolggg Chodakowskiego

i

Maciejowskiego

(moina by

doda6,

ze

szczeg6lnie

jego

_{nosn4 wersjg}

stworzyl Mickiewicz w

prelekcjach paryskich). Doktorantka potwierdzila

tez

tezg,

ze w

piSmiennictwie

krajowym

rozpowszechniony

byl pogl4d glosz4cy, Iz kolebk4

lud6w

europejskich

byla

Azja (wyrazany m.in. przez Pola, Kraszewskiego, Maurycego Manna czy

Maciejowskiego), natomiast

hrodNa

kultury europejskiej wyrastaj4 z antyku

grecko-

rzymskiego,

uzupelnionego

o tradycjg

chrze5cijansk4

(Anna Dworak w tej

kwestii

szczeg'lnie eksponuje

wywody

Kremera).

Ten

dobrze wywazony, przegl4dowy rozdzial otwiera naturalny pasat?

do dwu

kolejnych, podejmuj4cych kwestig metaforycznych _ujg6 Europy w 6wczesnym dyskursie krajowym orzv sprawg ,,wyznacznik6w europejskoSci,,.

RozdziaN

III (Metafory)

przynosi interesuj4cy

rozbi6r

personifft

acji oraz topiki

organicznej, za poSrednictwem kt6rych pisarze przedstawiali Europg, czgsto

jako

_kobietg,

czasem,,demoniczn4

i

kaprysn+" (m.in. Zmichowskaw pogance), innym razem jako

,Bati',,,

,,matkg" (Eliasz tr ukaszewicz, Karol Frankowski) lub _,,bial4 siostrg"

Afryki

(Zmichowska)

-

albo

w

opozycji do tego ujgcia

jako

mgZczyznQ odwaznego, kreuj4cego wiedzg, tw6rczego (obrazy poznawari ludzkich Antoniego Czajkowskiego).

Nie

zabraklo metafor obrazuj4cych ,,staroS6" Europy-olbrzyma (Kraszewski), aletezEuropg _chor4 (m.in. Rzewuski, Grabowski),

czy to z powodu

_zgody

na rozbiory Polski, czy teL

toczonej przez germa6skiego _raka, nieSwiadomej

skali

zagro2efi ze strony Rosji

-

^{te ostahrie ujgcia sk4din4d wykazuj4} l4cznoS6 mySlenia pisarzy krajowych zkrytycznymi projekcjami wielkich emigrant6w, co moze warto

byloby

podkreslid'

Rozdzial ten,

gruntowny,

zr6dlowy,

wydobywaj4cy

na

powierzchnig szerok4 grup9 tekst6w zapomnianych, nie badanych, tozxzvconych czasem w XD(-wie cznych periodykach, _oceniam wysoko, podobnie

jak i

kolejny

(lY: Granice),wkt6rym

_{Anna Dworak}

m'in'

Swietnie pokazala dylematy pisarzy zwiqzane z wykreSlaniem granic europejskich

i jej

wewngtrznych

podzial6w. Dowiodla, 2e p6lnoc byla najmniej

rczpoznanE

w

polskim piSmiennictwie

granicq kontynentu, a z kolei kierunek wschodni wyznaczal

grarrica

najbardziej ptynn4, prowokuj4c4 pytattra stawiane otwarcie na emigracji i

^mniej

ostentacyjnie

w kraju

(oc4rwiScie poza zasiggiem carskiej cenzury)

- ^o

^{status Rosji,}

^jej

dyskusyjn4

w

^znaczeriu

cywilizacyjnym

przynaleimoSd

do

Europy (Kraszewski

w

okresie emigracyjnym;

w

sugestii Pola, 2e Wotga jest rzek4 azjatyckqtezb,rylasig _aluzja polityczna).

Dobrze zostaNa takze nekapitulowana SwiadomoS6

polskich

pisaruy na temat r6znic,

jakie

zachodz4na osi P6lnoc

-

Poludnie oraz Wsch6d (czgsto kojarzony _{ze stanem} cywilizacyjnego

zap6iniena) i

Zach6d

(synonim Europy

nowoczesnej),

granica migdzy tymi

dwiema przestrzeniami

zazwyczaj

sytuowana

byla na tinii zabor6w pruskiego i

austriackiego (Badaczka m.in. przypomniala opinig Fisza, 2e Zach6d, zaczyna sig od Warszawy). _Wreszcie interesuj4co

w tej partii rozprawy przedstawione

_zostaNy

reakcje pisarzy

m.in.

Kraszewskiego,

Tripplina,

Syrokomli, Fisza

- ^na

^zdobycze

cywilizacyjne (rozw6j

kolei,

telegraf), za

spraw4

kt6rych zmienilo sig

postrzeganie przestrzeni Europy,

jej

swoiste ,,pomniejszenio".

o

bezdyskusyjnej _wadze tej rozprawy przesqdzajqimponuj4ce ostatnie dwarozdzialy, przedstawiaj4ce sposoby postrzegania wszystkich krain rodzimego kontynentu,

jakie _moina

odnale26

w pismach pisarzy krajowych.

RozdziaN

V

poSwigcony

zostal tym,

kt6re powszechnie zaliczarto do europejskiego centrum, zFruncjq/Paryzemna pierwszym _miejscu.

Anna Dworak dobrze

wykazara,

2e w pismiennictwie krajowym, podobnie jak _w

emigracyjnym, Pary2 ogniskuje

mity

pozytywne

i

negatywne, oba nierzadko powtarzane

przez tych

samych

pisarzy. Te

pierwsze,

pozytywne, stolica Francji ukazywaly

jako

najwazniejsze miasto kontynentu, kolebkg wolnoSci, centrum europejskiego

Zycia towarzyskiego,lrodlo nowoczesnego oSwiecenia, nowych pr4d6w

i

idei, odkry6 naukowych

-

tego rodzaju ujgcia Doktorantka odnalaz\am.in. u Kraszewskiego,

Tripplin4 pol4

_Kremera,

Fisza- Rautenstrauchowej,

czyli

pisavy najczgsciej przyrvotywanych

w

rozprawi e,

i

zarMem

u

wigkszoSci

z nich

mo?sta odnale2(, teZ ujgcia ciemne, nawiqzuj4ce

do

metafory bliskiej Slowackiemu

i

Krasiriskiemu, ParyZa jako nowoirytnegowcielenia Babilonu, stolicy _rozpusty, upadku

religii,

ateizmu; _,,studium

paryskie" zaliczyt

_mozna

niew4tpliwie do

najbardziej pasjonuj4cych fragment6w rozprawy.

Na tym tle

zgzebntej

w

rodzimym pi5miennictwie wypadaj4 Anglia

i

Londyn (czasem okreslany

jako

_{,,stolica Swiata,'}

z

racjikolonizatorskiego rozmachu Brytyjczyk6w),

jedno z

niew4tpliwych centr6w

Europy,

zarazem miejsce przez polskich pisarzy odwiedzane

vadziej,

rozpoznane slabiej (Anna Dworak najczgsciej _bodaj przywotuje tu opinie Tripplina

i

Fisza). Wigcej pisano o krajach niemieckich,

lepiej

znanych,

ale

obok uznania

dla

niemieckiej

filozofii i

literatury, czasem go5cinnoSci

i

pracowitoSci

(Badaczka

_odnalazla

tego rodzaju ujgcia w tekstach m.in.

Kraszewskiego, _odyrica, Dembowskiego)

r6wnie silnie ujawnialy sig

stereotypy nieprzychylne, m6wi4ce

o

nudzie porz4dku, materializmie Zyciowym, a

w

prz.ry)adku Austrii

jako imperialnym

,,zgrzybiaNym

starcu", panuj4cym nad wieloma narodami.

hoe

barwg uczuciow4 miaty opinie poSwigcone

Italii,

nasycone

podziwem dla urody

krajobrazu

i rangi

starozytnej

or.v

renesansowej spuscizny

kulturowej Anna Dworak w tym fragmencie

_uloLryla

swoisty

_,,bedeker

turystyczny", na plan

^p

erwszy wyprowadzaj4c kilkanaScie miejsc

powszechnie odwiedzanych

i

opisywanych, odwoluj4c sig

przy tym do opinii

kilkudziesigciu _polskich pisarzy;

w tej partii na

uwagg zasluguje takke dobrze

wydobyty temat

analogii migdzy polozeniem Polski

i

podporz4dkowanych

Aushii

krain wloskich, podejmowany przezwielu pisarzy'

W

przypadku Szwajcarii Doktorantka

trafnie

wykazala,

ze

^jej

polski

obraz

byl w

sumie dosd powierzchowny, skupiony na wizualnych, krajobrazowych _aspektach.

Z

tozdzialem poSwigconym centrom dobrze koresponduje nastgpny

i

ostatni, opisuj4cy peryferia Europy. Anna Dworak dowiodla, _2e

w

tej przestrzeni istniej4 tez swoiste gradacje rozpoznaria

-

^{sporo pisano}

^o

^krajach skandynawskich, Niderlandach, Hiszpanii

czy

Grecji (sporo, ale niepor6wnanie mniej, niz o krajach zaliczonych do centrum), znacznie rzadziej, na ptzyklad, o

Irlandii

czy Portugalii.

To

rozpoznarie,

choi

nie zaskakuj

e,to

przecie1mawalor badawczego potwierdzenia hipotezy, kt6rej wczesniej

nikt

r6wnie rzetelnie

nie

sprawdzil.

osobna kwestia

to

Rosja

i

Slowianszczyzna

(z wggrami).

Spodziewalem _sig,

izobrazowi Rosji - ^choiby

^{przez sentyment}

^do

swojej monografii magisterskiej

-

Badaczka poSwigci wigcej uwagi (zaledwie 4 strony), obszerniej potraktowan

y

zostaN

na

przykJadKaukaz, _a to z

tej

przycryny,

2e

Anna Dworak dobrze

wykorrystala

_dziela zeslaric6w

(m.in.

Wincentego Dawida, Andrzejkowicza-Butowt4 poet6w kaukaskich),

w kt6rych

znalazNa wartosciowy

material

egzemplifikacyjny.

w

analizowanych przez Badaczkg tekstach,

w duzej

czgsci pisanych pod presjq carskiej _cenzury, materii rosyjskiej rzeczywiscie niewiele moima znale?6, dlatego

w tym

przypadku nare?aloby siggn4i,

po

pierwsze, jednak

po teksty

zeslafrc1w, z

kt6rych

czg56

wydano w obiegu krajowym (w _{tym tak}

frrndamentaln

e rzeczy, jak

wspomnienia Ewy Feliriskiej

i

pamigtniki Rufina Piotrowskiego), bo

w

nich

- ^gdyby

^jeszcze

doda6

zeslancze

ksiggi Gillera znalazlby sig przebogaty material

obserwacyjny, historiozoficzny,

socjologiczty, etc. Po wt6re, w tym

przypadku szczeg6lnie _przydatne

byloby odwolanie do perspektywy emigracyjnej, bowiem

zttvlaszcza _wypowiedzi

Mickiewicza (rrI

czg56 Dziad6w, prelekcje) ksztahowaly myslenie polskich

elit o Rosji -

dowodem przypadek Kraszewskiego, na

kt6ry

Badaczkaslusznie zwr6cilauwagg: pisarz ten, po v'ryjeadzie na emigracjg o Rosji zacz4l m6wi6 jgzykiem bardzo zblikonymdo _tego, kt6rym wczesniej postugiwala sig emigracja.

w

mojej opinii,

w

sprawachzasadriczych,

jesli

_{chodzi o} postrzeganie

Rosji,

znacT4ca czgs(,

inteligencji krajowej podzielala

_{spos6b mySlenia} dominuj4cy na emigracji, _r62nice migdzy krajem

i

emigracj4 pojawialy _sig

w

sferze refleksji

na temat

postaw,

jakie wobec Rosji w istniej4cym stanie rzeczy

_nare1y przyjmowa6.

Natomiast fragment poSwigcony Slowiariszczyinie oceniam

w

sumie wysoko, _cho6

i fu

nie zaszkodziNoby nawiEzanie

do

ujg6 emigracyjnych, zwlaszcza Mickiewic za;

za

szczeg6lnie

wazne uwazam

spostrzezenia

tyczqce konflikt6w

miEdzry

wggrami i

pohrdniovyymi Slowianami' bowiem ta okolicznosd w duzym stopniu przes1dzilao przebiegu

wiosny

Lud6w

w tej

czgsci kontynentu' _sprawa tatak2e

w

r6znych srodowiskach polskiej emigracji budzila

zywy odbi6r, Polacy pr6bowali mediowai na rzecz kompromisu, bez

powodzenia.

Dostrzezone

w tej ^rozprawie

zainteresowanie antagonizmem wggiersko-slowiariskim potwierdza, _2e europejska Swiadomos6 inteligencji

w kraju i

na wychodzstwie rniala wiele punkt6w wsp6lnych.

Podkreslg ruz jeszcze, przechodz4c do podsumowania: jest

to

rozprawao bardzo duzej

wartosci

poznawczej'

w tradycji

badawczej

nie bylo dot4d

opracowania,

kt6re

tak wielostronnie ukazywaloby swiadomosd europejsk4 polskiej inteligencji w pierwszej polowie

XIX wieku' iej

^wiedzg

^na

^temat poszczeg6lnych

kraj6w,

spos6b postrzegania

historii i

zwlaszcza wsp6lczesnej

kondycji wszystkich bez mala

europejskich

krain. od

strony zr6dlowej jest to rzecz imponuj4ca, stanowi znakomite swiadectwo dociekliwosci

i

rzetelnej pracowitoSci. Uwazam,

ze komisja

doktorska

powinna

rozwuiryl wniosek

o

wyr62nienie rozprawy.

Wniosek koricowy, w swietle wyrazanych powyzej ocen, jest

jedno znacznyi

rozprawa mgr Anny Marty Dworak z naddatkiem

_spelnia

rvymogi

stawiane pracom

doktorskim,

okreslone

w

Ustawie

o

stopniach naukowych

i tytule naukowym,

_dlatego wnioskujg o dopuszczenie

jej Autorki

do dalszych etap6w przewodu doktorskiego.

?-rr*;, ln

^-gC,

QslT