Alina Celichowska
Restauracja elewacji ogrodowej
pałacu w Kielcach
Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach 19, 275-283
R o c z n ik M u z e u m N a r o d o w e g o w K ie lc a c h T o m 19, K ie lc e 1 9 9 8
ALINA CELICHOWSKA
RESTAURACJA ELEWACJI OGRODOWEJ
PAŁACU W KIELCACH
Wznowione w 1993 roku po kilkuletniej przerwie prace konserw atorskie przy elewacjach pałacu skoncentrow ały się n a elewacji ogrodowej (zachodniej) i obej mowały konserw ację zachowanego frag m en tu sgraffita i rekonstrukcję b ra k u ją cych jego partii, konserw ację kam iennych elem entów gzym su oraz 15 obram ień okiennych, 4 okienek piwnicznych i p ortalu w przyziem iu1. Zakres prac nie obej mował loggii i schodów.
SGRAFFITO
Podczas prowadzonych w latach 1980-1981 badań tynków, n a wszystkich ele wacjach oraz n a wieżach odkryto we fryzach fragm enty dekoracji sgraffitowej po chodzącej z czasu budowy pałacu (ok. 1642 r.)2. Wcześniej o ich istn ien iu nie było żadnych informacji, tym bardziej cieszyło niespodziewane odkrycie, znacznie wzbo gacające zew nętrzny wystrój pałacu. W iększe odcinki dwubarwnego sgraffita od słonięto na elewacji południowej i zachodniej oraz na wieży południowo-wschodniej, m niejsze jego resztki wydobyto spod wtórnych tynków na innych elewacjach. S ta nowiły one w ystarczającą podstawę do rekonstrukcji pierwotnej kompozycji3. Fryz
1 Prace przy elew acjach podjęła w 1982 r. Pracownia Konserwacji D zieł S ztuki przy ówczesnym Przedsiębiorstwie Państw owym Pracownie Konserwacji Zabytków Oddział w Kielcach. W 1991 r. przedsiębiorstw o zostało przekształcone w Pracownię Konser wacji Zabytków sp. z o.o. W 1993 r. roboty prowadził zespół w składzie: A lina Celi- chow ska - kierow nik zespołu, oraz W aldem ar B ałanow ski, Barbara B ieniek, Kry styna Haba, Ewa Jagłow ska, D an u ta Kordowska, M aria Kozakiewicz, W ładysław Podpłoński, M ieczysław a Sternak, E w a W erinkin-C hojnacka, Wojciech W ionczek, T atiana Zmuda.
2 L. M łyńska, O. Chojnacki Kielce - P a ła c biskupi. O rnam entalna dekoracja fryzów na elewacjach korpusu głów nego i w ież. PKZ Kielce 1989. T. 1, s. 5, mps
3 Prace te prowadził zespół pod kierunkiem Lucjany M łyńskiej podczas kilku sezonów letnich: rok 1982 - rekonstrukcja sgraffita na elewacji wschodniej (frontowej); rok 1984 - na w ieży północno-wschodniej; rok 1985 - rekonstrukcja i konserwacja sgraffita na w ieży południowo-wschodniej; lata 1986—1987 - na elewacji południowej i w ieży połu dniowo-zachodniej; lata 198 7 -1 9 8 8 - rekonstrukcje na elew acji północnej i w ieży pół nocno-zachodniej .
2 7 6 A lin a Celichowska
wypełniał, ujęty w gładkie bordiury, pow tarzający się raport groteski z motywem ludzkiej głowy na osi kompozycji i wicią akantow ą w antytetycznym układzie (fry zy pod gzymsami kordonowymi na wieżach nieznacznie się różniły). Poszczególne raporty o długości ok. 3,8 m rozdzielał motyw palm ety. Szerokość dekoracji w a h a ła się od 45 do 55 cm.
W budowie technicznej sgraffita wyróżnić m ożna trzy warstwy:
1. N arzu t wapienno-piaskowy wyrównujący płaszczyznę kamienno-ceglanego m u ru o grubości od 5 do 50 mm.
2. Barw ny podkład wapienno-piaskowy z dodatkiem rozdrobnionego węgla drzew nego. W w arstw ie tej widoczne są liczne grudki nie przetartego w apna; grubość jej wynosi od 5 do 10 mm.
3. Pobiała w apienna grubości ok. 1-2 mm.
R ysunek nanoszono na pobiałę przy użyciu przepróchy, po czym płytko cięto tło ornam entu, odsłaniając szary podkład.
W trakcie w stępnych badań w 1980 roku stwierdzono, iż n a elewacji ogrodo wej pałacu, o długości 44 m etrów , zachow ał się jedynie niekom pletny frag m ent sgraffita n a odcinku 5,81 m. Znajduje się on pośrodku fasady, pomiędzy 23 a 29 m etrem , licząc od północy. W ierzchnia w arstw a pobiały uległa na nim zniszcze niu, a ornam ent był czytelny dzięki zagłębieniom powstałym przy cięciu sgraffita. B arw ny podkład u tra c ił w ytrzym ałość m echaniczną, rozw arstw ił się, k ru szy ł i pudrował. N a dużych płaszczyznach u trac ił też przyczepność do m uru; występo wały w nim rozległe pęcherze i ubytki. W innych częściach fryzu dekoracja sgraf- fitowa nie zachowała się; obecne były jedynie resztki barwnego podkładu wzdłuż kraw ędzi gzymsu, a w dość regularnych odstępach pozostawiono wąskie, pionowe pasy podkładu, w yznaczające poziom w tórnych tynków (ryc. 1). W pozostałych partiach (w trakcie wcześniejszych rem ontów pałacu) oryginalną zapraw ę skuto, a pow ierzchnię m u ru pokryto nowym tynkiem cem entow o-w apiennym . R esztki podkładu sgraffita pokryto pobiałam i i przecierkam i tynkarskim i.
Prace konserw atorskie przy zachowanych resztkach dekoracji na elewacji ogro dowej rozpoczęto w m aju 1993 r. Rozszerzono zakres odkrywek pasowych w obrę bie fryzu, aby mieć pewność, że tynki nie kryją już innych fragm entów sgraffita. N astępnie oczyszczono powierzchnię szarego podkładu z wtórnych pobiał i tynków, podklejono pęcherze i rozw arstw ienia oraz nasycono stru k tu rę tyn ku wodą w apien ną celem jej wzmocnienia. Ubytki barwnego podkładu uzupełniono kitem w apien no-piaskowym z węglem drzewnym, o składzie i barw ie zbliżonej do oryginału. Zre konstruow ano pobiałę, k tó rą naniesiono w kilku w arstw ach.
Na pozostałych partiach fryzu skuto resztki oryginalnego podkładu (bez śla dów dekoracji) oraz w tórne tynki. M echanicznie doczyszczono podłoże i usunięto zapraw ę z fug na głębokość 1-2 cm, powierzchnię zmyto dokładnie wodą i pokryto środkiem grzybobójczym.
O statnim etapem prac była rekonstrukcja brakujących p artii fryzu. Dokładnie rozmierzono długość ściany z uw zględnieniem zachowanego fragm en tu sgraffita i ta k rozplanow ano raporty dekoracji, aby naw iązyw ały do istniejącego odcinka. Po zabezpieczeniu folią gzym su belkow ania i dolnego półwałka założono n a fryzie w arstw ę wyrównawczą z n arzu tu wapienno-piaskowego. Po upływie czasu niezbęd nego dla właściwego zw iązania zapraw y przystąpiono do rekonstrukcji ornam en talnej dekoracji fryzu. W system ie dniówkowym n a odcinki fryzu narzucano barw ny podkład, który pokrywano pobiałą. N astępnie za pomocą przepróchy przenoszono rysunek i płytko w ydrapywano tło ornam entu. Należy tu zaznaczyć, iż re k o n stru owane p artie różnią się nieznacznie od oryginału, zarówno szczegółami
kompozy-R estauracja elew acji ogrodow ej pałacu w Kielcach 2 7 7
Ryc. 1. Elewacja ogrodowa pałacu w Kielcach, fragm ent belkow ania - stan w trakcie u su w a nia wtórnych naw arstw ień tynku. W idoczne profilowane ciosy w partii gzym su i w ąskie pio
nowe pasy barwnego podkładu w partii fryzu
cji, ja k też barw ą podkładu. W uzupełnieniach konsekw entnie stosowano projekty rekonstrukcji i technologię, ja k ą opracowano przy pracach na pozostałych elew a cjach. Z astany tu fragm ent oryginalny charakteryzow ał się nieco odm iennym i ce cham i (inaczej zakomponowane fryzury w motywach głów, w podkładzie wyraźnie widoczne grudki nie przetartego w apna - rozjaśniające jego barwę). W ystępujące różnice są mało widoczne w całości fryzu, a pozwalają na łatw iejszą identyfikację pierwowzoru (ryc. 2).
GZYMS
W ydatny, profilowany gzyms wieńczący ukształtow any je s t z cegły pokrytej zapraw ą. W regularnych odstępach (ok. 2,3 m) zam ontowane są profilowane ciosy; w narożniku pn.-zach. z czerwonego piaskowca, pozostałe z w apienia pińczowskiego (ryc. 1). E lem enty te wyznaczały profil ciągnionej wyprawy tynkarskiej. Poniżej fryzu znajduje się półwałek z ty nku n a ceglanym podkładzie wzbogacony od spodu ząbkam i wyciętymi w zaprawie. W obu elem entach belkow ania występował tynk nieoryginalny, cem entowo-wapienny, o stru k tu rz e identycznej z uzupełnieniam i
2 7 8 A lin a C elichowska
Ryc. 2. Elew acja ogrodowa pałacu w Kielcach. Fragm ent belkow ania po konserw acji. Z lewej strony w idoczny styk zrekonstruow anego odcinka fryzu z partiam i zachow anym i
ty n k u na fryzie. Był on n a bardzo rozległych powierzchniach odspojony od m uru, silnie spękany i z dużymi ubytkam i.
Zabiegom konserw atorskim poddano wyłącznie kam ienne fragm enty gzymsu. Po odsłonięciu ciosów spod ty n k u kam ień oczyszczono, partie osłabione m echanicz nie zaim pregnowano powierzchniowo, ubytki uzupełniono kitem w apienno-piasko wym. Pozostałe p artie gzym su i półwałek — pokryte 'wtórnymi, źle zachowanymi tynkam i - oczyszczono z naw arstw ień do ceglanego podkładu. Odcinki gzym su po między kam iennym i ciosami oraz półwałek z ząbkam i zrekonstruow ano techniką ty n k u ciągnionego4. Końcowym etapem tych prac było scalenie kolorystyczne gzym su elewacji zachodniej z gzymsami pozostałych elewacji i wież. Zastosowano tu la- serunkowo kładzioną czerw onobrunatną farbę o spoiwie syntetycznym , k tó rą po kryto zarówno elem enty kam ienne (oprócz ciosu narożnego), ja k też tynkow ane. Półwałek z ząbkam i pomalowano farbą akrylow ą na kolor szary (ryc. 2).
KAMIENIARKA OKIEN
O bram ienia okien na piętrze (prócz gzymsów nad bocznymi oknam i) i w przy ziem iu w ykonane są z piaskowca kwarcowo-krzemionkowego średnioziarnistego o spoiwie krzemionkowym i pstrym zabarw ieniu (od szaroróżowego do czerwono- brunatnego). Kam ień pochodzi z kamieniołomów okolic Tum lina5. Gzymsy nad bocz
4 W szystkie prace tynkarskie w ykonała firma „Piasecki” pod kierunkiem W itolda Bąka. 5 Identyfikacja kam ienia dokonana została przez mgr inż. E ugenię Fijałkowską.
R estau racja elew acji ogrodow ej p a ła cu w Kielcach 2 7 9
nymi oknam i n a piętrze oraz obram ienia bocznych okien p arte ru wykute są z w a pienia pińczowskiego i pochodzą z okresu XIX- i XX-wiecznych adaptacji.
Kamień w pierwotnych oprawach okien je st dość staran n ie dobrany kolorystycz nie. Każde z wielkich okien p iętra złożone je st co najm niej z 16 ciosów. P arapety, węgary, n adproża i gzymsy osadzone zostały w m u rach n a zapraw ę w apienną. Węgary i odcinki słupków w wielkich oknach oraz wykute tu osobno k artu sz e m on towano przy użyciu żelaznych bolców osadzonych na ołów. Siem iona spoczywają w gn iazdach w yciosanych w ościeżach węgarów. U kośne naczółki w sp a rte są n a podmurówce ceglanej pokrytej tynkiem . Nadproże środkowego okna złożone je s t z dwóch ciosów spiętych od dołu żelazną klam rą.
Boczne okna p iętra złożone są z 5 ciosów. P arap ety, węgary i nadproża osa dzone w m urze n a zap raw ę w apienną, w ęgary dodatkowo klinow ano ołowiem. Gzymsy wraz z kartu szam i odkute są z jednego bloku.
O kienka piwniczne złożone są z 4 ciosów gładko obrobionych, nieprofilowanych, osadzonych w m urze na zapraw ę w apienną; podobnie opracowano portal w przy ziemiu.
S ta n zachowania kam ieniarki był zły. Najw iększem u zniszczeniu uległ kam ień w gzymsach. Prawdopodobnie okna przez dłuższy czas nie były „oblachowane”, w wyniku czego naczółki i gzymsy nad wielkimi oknam i oraz gzymsy obram ień na p arterze silnie skorodowały. W partiach powierzchniowych zostały częściowo wy płukane. S tały się chropowate, a ich kraw ędzie wyoblone. Nieporównanie lepszy sta n zachow ania gzymsów nad m niejszym i oknam i p iętra je st argum entem prze m aw iającym za późniejszym czasem ich pow stania.
W pozostałych p artia ch obram ień w szystkie kraw ędzie profilowań i reliefów uległy wyobleniu, a od lica widoczne były liczne w yszczerbienia zniekształcające pierw otną rzeźbiarską obróbkę powierzchni ciosów. Występowały tu tak że liczne ubytki m echaniczne, miejscam i flekowane, w większości uzupełnione zapraw ą ce m entow ą podbarw ioną n a kolor kam ienia. Tym sam ym m ateriałem wypełniono w szystkie połączenia ciosów, a także wykonano spadki odprowadzające wodę na w szystkich parapetach i ślem ionach. Powierzchnia kam ienia na dużych p artiach pokryta była szlichtą cementową. Silnie zw iązany z piaskowcem cem ent spowodo wał daleko posuniętą destrukcję w arstw przypowierzchniowych kam ienia, który pod cementowymi naw arstw ieniam i kruszył się i proszkował.
W najgorszym stan ie dotrwało obram ienie dużego okna z prawej strony ele wacji - słupki i ślemiona wysunęły się częściowo z ościeży i zostały spięte żelazny mi k lam ram i i płaskow nikam i, mocno już skorodowanymi (ryc. 3). W edług nie po tw ierdzonych hipotez okno to służyło niegdyś do tra n s p o rtu m ateriałów , k tóre wciągano za pomocą liny owiniętej wokół ślem ienia. Proceder tak i uwieczniony je st na starej fotografii, ukazującej jed n ak przeciwległą elewację pałacu. Tarcza h e r bowa nie zachowała się, w spękanym gzymsie pozostał po niej jedynie żelazny bolec.
Całość kam ieniarki pokryta była grubym i, szczelnymi naw arstw ieniam i b ru du, nalotam i zanieczyszczeń organicznych oraz resztkam i pobiał, farb klejowych i olejnych, pod którym i kam ień uległ silnej dezintegracji granularnej. W ew nętrzna s tru k tu ra przypowierzchniowych w arstw kam ien ia była silnie zasolona.
Zabiegi konserw atorskie rozpoczęto od w stępnego oczyszczenia i usunięcia s ta rej blacharki. W szystkie naczółki, gzymsy i nadproża w wielkich oknach oraz gzym sy w oknach na p arterze z lewej strony były silnie skorodowane, rozw arstw iały się i osypywały. Poniew aż oczyszczenie ich bez zniszczenia przypow ierzchniow ych w arstw kam ienia byłoby niemożliwe, w partiach tych przeprowadzono w stępną im pregnację s tru k tu ra ln ą . N astępnie przystąpiono do mycia kam ieni wodą pod
ci-2 8 0 A lin a Celichowska
Ryc. 3. Elewacja ogrodowa pałacu w Kielcach. Fragm ent w ielkiego okna z prawej strony. Stan po oczyszczeniu i usunięciu żelaznych płaskowników
śnieniem i słabym i roztw oram i detergentu. U szczelniające n aw arstw ien ia b ru du usuw ano przy użyciu środków chemicznych. Końcowy efekt tych zabiegów w przy padku wapieni nie był w pełni zadowalający; m iejscami pozostały ciemniejsze pla my, których usunięcie nie było możliwe bez naruszen ia patyny. W tej sytuacji zde cydowano się nie kontynuow ać procesu oczyszczania, gdyż pozbawiony patyny kam ień byłby bardziej wrażliwy na niszczące działanie czynników chemicznych, a ponadto znacznie szybciej uległby ponownemu zabrudzeniu.
W kolejnym etapie prac przystąpiono do usuw an ia uzupełnień cementowych w ubytkach oraz cementowej szlichty, zalegającej na powierzchni parapetów , czę ści węgarów i gzymsów. Ze względu na silne zw iązanie cem entu z podłożem zabieg był bardzo pracochłonny i wym agał dużej ostrożności, ponieważ p artie kam ienia tuż pod nim były znacznie osłabione.
Resztki farb olejnych i pobiał usuw ano m etodam i m echanicznym i i chemicz nymi. Po całkowitym oczyszczeniu przeprowadzono zabieg odsolenia w szystkich obram ień. Z uwagi na dużą ilość soli konieczna okazała się w ielokrotna zm iana kompresów odsalających (od 4 do 10 razy). Po tym etapie prac wszystkie obram ie nia osłonięto szczelnie folią celem zabezpieczenia ich powierzchni przed zabrudze niem w trakcie robót tyn karskich n a elewacji.
R estauracja elew acji ogrodow ej pałacu w Kielcach 2 8 1
Budzące niepokój z racji stan u technicznego obram ienie dużego okna z prawej strony elewacji poddano ekspertyzie konstrukcyjnej6, w wyniku której stwierdzo no, że przesuniętym elem entom nie grozi sam oistne wypadnięcie, a zam ontowane od lica żelazne płaskowniki nie spełniają żadnych funkcji nośnych i pozornie tylko usztyw niają słupki okna. Od w n ętrza cała ta solidnie w yglądająca ko n stru k cja umocowana je s t wyłącznie w futrynie okna, niem al całkowicie już spróchniałej. Wykonawcy proponowali przeprowadzenie prac mających na celu właściwe osadze nie słupków i ślem ion, je d n a k inw estor nie w yraził n a nie zgody, obaw iając się uszkodzenia drew nianych ram . Prace te m ają być wykonane przy okazji przewi dywanej wym iany stolarki okiennej. Ograniczono się zatem do usunięcia szpecą cych okno płaskowników. Pozostałe klam ry żelazne odrdzewiono i pokryto powło k ą antykorozyjną oraz farbą olejną w kolorze zbliżonym do barw y piaskowca.
Ryc. 4. Elewacja ogrodowa pałacu w Kielcach. Stan po zakończeniu prac konserw atorskich przy sgrafficie i obram ieniach okien oraz w ym ianie tynków
O statn im etapem prac było uzupełnienie ubytków kam ienia. Dokonano tego w dwojaki sposób. B rakujący k artu sz wielkiego okna odkuto z czerwonego piaskow ca i zamontowano na tkwiącym w gzymsie bolcu. Stanowi on kopię k artu sz a z wiel kiego okna z lewej strony, nieznacznie mniejszego niż herb zamontowany nad oknem
6 E kspertyzę wykonał inż. Julian Słoń; dokum entacja przechowywana w M uzeum N a rodowym w Kielcach.
2 8 2 A lin a Celichowska
środkowym. Jednocześnie w tym sam ym obram ieniu wymieniono stary flek z w a pienia (we fragm encie gzymsu) n a odkuty z czerwonego piaskowca. Nowy elem ent osadzono na mosiężne bolce i zapraw ę cementowo-wapienną. Mocno zniszczony flek z w apienia w gzymsie środkowego okna z lewej strony loggii zastąpiono nowym, wykonanym z tego samego m ateriału . W szystkie pozostałe ubytki i spoiny u zu pełniono kitem sporządzonym n a bazie w apna dołowanego, podbarwianym w m a sie; w dużych ubytkach - na zbrojeniu z prętów i drutów mosiężnych. Opracowano fak turę kitów, upadabniając ją do powierzchni oryginalnego kam ienia. Elem enty z w apienia pińczowskiego w oknach p iętra scalono kolorystycznie z pozostałym i partiam i z piaskowca, analogicznie ja k gzyms koronujący.
Prace zakończono 20 października 1993 r. (ryc. 4).*
Kielce, 9 grudnia 1994 r.
* Przy pracach tynkarskich zapom niano o odtw orzeniu opasek tynkowych w linii para petów okien piętra i parteru w naw iązaniu do elew acji bocznych i fasady, widocznych na rycinie z ok. 1870 r., przedstawiającej elew ację ogrodową [przypis redakcji].
R estau racja elew acji ogrodow ej p a ła cu w Kielcach 2 8 3
RESTORATION OF THE GARDEN ELEVATION OF THE PALACE IN KIELCE
The conservation work o f the palace elevations resum ed in 1993 concerned the w estern elevation and comprised th e conservation of the preserved fragm ent of sgraffiti and recon struction of its m issin g parts, conservation of the stone elem en ts o f the cornice and fifteen window fram es, four sm all cellar window s, and then portal in the ground floor.
D uring the earlier investigation of the palace elevation, fragm ents of two-colour sgraffiti from the tim e of the construction of the palace (ca 1642) were found in the part of friezes (also in the towers). They w ere a sufficient basis for the reconstruction of the original decoration of friezes. On the w estern elevation w as preserved a segm ent of original sgraffiti o f the length of 5.81 m. ( in the centre of th e facade). The external w hitew ash w as destroyed, and the colour ground w ith th e ’’engraving” of the ornam ent w as poorly bound w ith the wall; cracked and w ith considerable losses. In other parts of the frieze w ere only found traces of colour plaster w ithout decorations. The surface of th e sgraffiti w as cleaned, air-holes and stratifications being glued, and the plaster structure reinforced; losses of colour ground were supplem ented and w hitew ash w as reconstructed. On th e rem aining parts of the frieze secondary plasters w ere removed and th e m issin g parts of th e sgraffiti w ere reconstructed.
The crowning cornice w as alm ost all m ade of plaster on brick underpinning. In intervals of ca 2.3 m. along the whole length were fixed in it profiled Pińczów lim estone and sandstone blocks, which facilitated plastering work. U nder the frieze w as architrave in the form of a baston with dents m ade of mortar. All non-original plasters were in a very bad state; strongly cracked, detached from th e brickwork, w ith considerable losses.
The stone elem en ts of th e cornice w ere cleaned, desalted and locally reinforced on surface, losses being filled w ith putty. Secondary plasters w ere removed and cornice segm ents betw e en the stone blocks and th e lower baston w ere reconstructed in new plaster. Cornice w as com pleted colouristically w ith red-brown h a lf opaque paint of synthetic adhesive. The baston under the frieze w as painted in colour resem bling the background of the sgraffiti.
The original elem en ts of th e window fram es w ere m ade of spotted sandstone, secondarily from the Pińczów lim estone. The surfaces o f all fram es w ere covered w ith a thick and tight layer of dirt and other layers, in parts also cem ent, under which stone underw ent a sign ifi cant destruction. Conservation work w as carried out in a sim ilar m anner as in the stone elem en ts of th e cornice.
A separate problem w as the state of preservation of th e frame of the large window from th e right-hand side (on th e upper floor), w here part of stone blocks w as displaced and w as fixed w ith m etal clasps and flat iron bars. Construction expertise showed th at there w as no danger of spontaneous fall o f the loose elem ents. For technical reasons, correction of a ssem bly w as postponed until th e window woodwork would be changed. At present only u seless iron bars w ere removed. The work w as com pleted on 20 October 1993.
