Dwa portrety Franciszka Gonzagi Wielopolskiego-Myszkowskiego w zbiorach Muzeum Narodowego w Kielcach i zagadnienie twórczości Antoniego Misiowskiego

Barbara Modrzejewska

Dwa portrety Franciszka Gonzagi

Wielopolskiego-Myszkowskiego w

zbiorach Muzeum Narodowego w

Kielcach i zagadnienie twórczości

Antoniego Misiowskiego

Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach 12, 131-150

Rocznik M uzeum N arodow ego w K ielcach Tom X II, K ra k ó w 1982

BARBARA MODRZEJEWSKA

DWA PORTRETY FRANCISZKA GONZAGI

WIELOPOLSKIEGO-MYSZKOWSKIEGO

W ZBIORACH MUZEUM NARODOWEGO W KIELCACH

I ZAGADNIENIE TWÓRCZOŚCI ANTONIEGO MISIOWSKIEGO

W zbiorach M uzeum Narodowego w K ielcach znajd u ją się dw a p o rtre ty przedstaw iające Franciszka Gonzagę W ielopolskiego, w ojew odę krakow skiego, zm arłego w roku 1732. Jeden z nich, nie pu bliko w an y (nie licząc w zm ianki k a ­ talogowej), w yobraża tego dostojnika w całej postaci, drugi zaś* w ielokrotnie publikow any, u jm uje go w półpostaci i jest sygnow anym dziełem Antoniego M isiowskiego. Zachodzące pomiędzy obu p o rtre ta m i podobieństw a su geru ją wspólnego autora, jednakże widoczne m iędzy nim i różnice prow adzą do inn ych wniosków. Z aznaczająca się problem atyka jest tem atem niniejszego arty k u łu .

I

P ierw szy z p o rtretó w przedstaw ia W ielopolskiego w całej postaci, w pe­ ruce, w zbroi i płaszczu narzuconym na ram iona. Ł aciński napis o cechach osiem nastow iecznych umieszczony na odw rociu obrazu id en ty fik u je osobę p o r­ treto w an ą podobnie jak k ró tk i napis um ieszczony u dołu o b ra z u 2. P o rtre t dostał się w roku 1945 do zbiorów ówczesnego M uzeum Św iętokrzyskiego, obecnie N arodow ego w K ielcach, dokąd przyw ieziono go z pałacu W ielopol­ skich w C hrobrzu. N ależy przypuszczać, że do tej rezydencji sprow adzony zo­ stał w rok u 1849 z zam ku w Pieskow ej S kale przez m argrabiego A leksandra W ielopolskiego8. W raz z innym i uległ uszkodzeniu w czasie działań w ojen­ nych w ro k u 1939 4. Aczkolwiek b ra k n a te n te m a t dokładniejszych w iadom

o-W yrażam gorące podziękowanie doc. dr hab. Józefow i Lepiarczykowi za

cenne w skazów ki i okazaną pomoc. .

1 Franciscus Gonzaga SRJ Comes in Pie skow a Skała de Wielopolski in Mirów

Marchio M yszkowski, Palatinus Cracoviensis Generalis Minoris Polonae (Franciszek Gonzaga Świętego Cesarstwa R zym skiego Hrabia na Pieskowej Skale Wielopolski Margrabia na Mirowie M y szk o w sk i W o je w o d a K r a k o w ­ ski General Małopolski).

8 Franciscus Wielopolski Palatinus Cracoviensis.

8 A. M. Skałkow ski W św ietle a rchiw ów rodzinnych, Aleksander Wielopolski, Poznań 1947, s. 141, tabl. 1.

132 Barbara M odrzejew ska

Rye. 1

.

Dwa p ortrety Franciszka Gonzagi Wielopolskiego-Myszkowskiego... 1,33

ści, to jednak stan jego zachow ania przed kon serw acją w ykonaną w roku 1976 w ykazyw ał w iele zgrupow anych odprysków fa rb y i przedziuraw ień, sug eru­ jąc możliwość zniszczenia pow ierzchni m alarsk iej odłam kam i pocisku arm a­ tniego. Bardzo zły stan zachow ania obrazu uniem ożliw iał przez w iele la t jego opracow anie naukow e.

Ja k już w spom niano, p o rtre t przedstaw ia F ranciszka W ielopolskiego w ca­ łej postaci, w peruce à la lion, w zbroi i płaszczu narzuconym na ram iona.

Ryc. 2. Franciszek Gonzaga Wielopolski, A ntoni M isiowski, 1740 r., Muzeum N aro­ dow e w K ielcach

134 Barbara M odrze je w ska

W ojew oda opiera lew ą dłoń na leżącym na stoliku stalow ym szyszaku z czer­ w onym pióropuszem . W praw ej opuszczonej ku dołowi ręce trzy m a fałd y zło­ cistego płaszcza. W głębi po lew ej zaznacza się frag m en t złoconego fotela z p u r­ purow ym siedziskiem . T w arz p o rtreto w aneg o o dum nym w yrazie — jest p eł­ na, o śniadej k arnacji. B runatnozielone oczy, zw rócone w stronę widza, ocie­ nione są czarnym i, lekko w ygiętym i brw iam i, czoło poorane poziomymi zm arszczkam i. P raw y policzek w ykazuje przecięcie ukośną fałdą. Pod w y da­ tnym nosem ry su ją się m ięsiste czerw one w arg i okolone siw ym zarostem i m o­ cno w ysunięta k u przodow i broda z nieznacznie zarysow anym podbródkiem . W ielopolski u b ra n y jest w p a rad n ą zbroję k irasjersk ą w kolorze stalow onie­ bieskim , z k arab elą u boku. P rzez lewe ra m ię .p rz e w ią z a n a jest niebieska w stęga O rd eru O rła Białego, zakończona krzyżem u praw ego boku. Szyję ow ija biały halsband spięty p erłą. Na zbroję narzucony jest złocisty płaszcz z gw iazdą O rderu O rła Białego zapięty wysoko na praw y m ram ien iu perłow ą zapinką. Z asłaniając lew e ram ię spływ a obfitym i fałdam i poniżej p raw ej ręki.

M uzeum Św iętokrzyskie przejęło obraz w rok u 1945 w fataln y m stanie zachow ania. P ow ierzchnia płótna była sczerniała, z m echanicznym i uszkodze­ niam i w postaci zgnieceń, przedarć i ubytków rozproszonych na całej pow ierz­ chni, zgrupow anych zw łaszcza w okolicy praw ego kolana, dolnej części p ła ­ szcza oraz tła po praw ej stronie.

B adania konserw atorskie 6 w ykazały, że zarów no od stro n y lica, jak i na odw rociu płótna widoczne były ślady dwóch poprzednich ko nserw acji w po­ staci przem alow ania tła w górnej strefie obrazu oraz lokalnych przem alow ań rozproszonych na całej pow ierzchni. W czasie ostatniej konserw acji usunięto s ta re płótno dublujące. Po całkow itym oczyszczeniu odw rocia z k la js tru od­ słonił się w dolnej części płótna w spom niany napis łaciński. Mimo ponownego zdublow ania obrazu napis został odsłonięty przez wycięcie okienka w płótnie dublującym . N astępnie usunięto pociem niały w erniks, lokalne przem alow ania i k ity olejne i uzupełniono ubytki. Całość scalono kolorystycznie oraz zaw er- niksow ano. Na skutek przeprow adzonej konserw acji tło obrazu uległo roz­ jaśnieniu i u trzym ane jest w kolorze palonego ug ru p rzenikającego się m iej­ scami z oliw kow ym i zieleniam i. R ozjaśniona została rów nież zielona k otara, płaszcz i posadzka. W trak cie zdejm ow ania przem alów ek usunięto w tórnie do­ m alow any z p raw ej stro n y n a dole pseudorokokow y kartusz, na którym po­ w tórzony był napis z dołu p o rtre tu .

Pom im o trzy k ro tn y ch interw encji ko nserw ato rsk ich zachow ały się znaczne frag m en ty obrazu w stanie oryginalnym , ja k peruka, tw arz (z w yłączeniem lew ej strony podbródka i nieznacznych pun k to w ań z lew ej stro ny nosa i na lew ym policzku), p raw a stron a postaci m niej więcej do linii kolana, praw a ręk a z częścią fałd m niej więcej do linii drugiego poziomego załam ania, w stę­ ga szarfy O rderu O rła Białego w raz z krzyżem , część złoconego stolika i lewej ręk i oraz frag m en t k arab eli i cokół kolum ny. Obecny stan zachow ania pozw ala n a przeprow adzenie analizy form y i sty lu p o rtre tu .

P ostać W ielopolskiego stanow i oś pionow ą kom pozycji. Płaszcz bogato sfał- dow aiły opada n a posadzkę. P ierw o tn a linia płaszcza została z a ta rta w oko­ licy p ra w ej ręki, gdzie m iękko akcentow ała m otyw w yw inięcia podszew ki lub ciemnego fu tra , k tó re to elem enty są obecnie nieczytelne n a sku tek

niefacho-6 W. Zaw adzka-Nikiforow Portret Franciszka Gonzagi Wielopolskiego, „Do­

D w a po rtr ety Franciszka Gonzagi Wielopolskiego-Myszkowskiego... 135

Ryc. 3. August II, Louis de Silvestře, ок. poł. X V III w., Muzeum w W ilanowie

136 Barbara M odrzejew ska

wych konserw acji przeprow adzonych w w ieku XIX. Płaszcz w p ierw o tnej, autorskiej in terp re tacji wzbogacał znacznie kom pozycję, w pływ ał n a ogólne zm iękczenie jej w yrazu i podnosił w yraz reprezentacyjności i łagodził tw a r­ dość broni. Kompozycję uzupełniają umieszczony n a pierw szym planie po p r a ­ wej stronie stolik i kolum na w tle, ak cen tu jące piony oraz k o tara p o d k re śla­ jąca kieru n ek przeciw legły do wstęgi orderow ej. Za postacią po lew ej stronie stoi cofnięty w głąb fotel o faliście ugiętych form ach nóg i poręczy. Tło suge­ ru je bliżej nie określone w nętrze, którego najbard ziej czytelnym i elem enta­ mi są tafle szachownicowej, nieco ku górze uciekającej posadzki i cokół z fr a ­ gm entem kolum ny.

M odelunek jest m iękki, m alarski, św iatłocieniow y w p artiach płaszcza, peruki, obrzeży zbroi, k arn acji (tw arz i dłonie) i detali (nogi stołu). Szczegól­ nie silny m odelunek w ykazuje tw arz, gdzie a rty sta zastosow ał delikatnie ko n ­ tra sty św iatła i cienia. C h a ra k te r d ekoracyjny p o rtre tu zaznacza się przede w szystkim w zastosow aniu dużej plam y złotego, bogato udrapow anego płasz­ cza, połyskliw ości zbroi, szarfie i pięknej form ie stolika. Ogólnie biorąc, k o ­ loryt obrazu utrzy m an y jest w przyciszonej tonacji o przew adze ciem nych ugrów obok plam niebiesk ostało wych, żółci i zieleni. B arw a żółta płaszcza pow raca w p a rtii stolika i fotela. Zieleń określa części k o tary , zaś ciem na, zróżnicowana plam a barw na, złożona z tonów szarości, czerni i błękitów, w y­ stępuje na zbroi. P lam y b arw n e zróżnicow ane są walorowo.

Typ kom pozycji om aw ianego p o rtre tu ujętego en pied wrykazuje bliższe analogie z p o rtretem A ugusta II m alow anym przez Louisa de S ilv e stre’a w pierw szej ćw ierci X V III w.® Dotyczą one całopostaciowego przedstaw ienia i pozy portretow anego, u b io ru (zbroja k ira s je r s k a 7, płaszcz, wstęga o rd ero ­ wa), p eru k i à la lion i akcesoriów tła (kotara, kolum na, stolik i fotel), przy czym zw raca uw agę podobne w obu w ypadkach ich um ieszczenie (z w yjątkiem kotary). Na uw agę w portrecie W ielopolskiego zasługuje stolik ze względu na pierw szoplanow e usytuow anie, w ierne odtw orzenie oraz oryginalną fo r­ mę, w ykazującą zbieżności z m eblarstw em angielskim z czasu ok. 1720 r.8 Wśród akcesoriów stroju w ystępuje identyczny w obu p o rtre ta ch szyszak typu „pappenheim er” 9, k tó ry n a p o rtrecie A ugusta II leży u stóp m onarchy.

Istn ieją także cechy różniące oba w ym ienione p o rtre ty . Obraz p rzed sta­ w iający A ugusta II to typow y p o rtre t m onarszy, ukazujący władcę w płasz­ czu podbitym gronostajem , w pozie suw erena, zaakcentow anym odm iennym ujęciem rą k (lewa w sp arta na boku, praw a o berło). Tło stanow ią nadw ieszone kotary, u k ładające się m iejscam i w bogato udrap ow an e fałdy. Kom pozycja p o rtre tu W ielopolskiego jest spokojniejsza, m niej pom patyczna, choć u trz y ­ m ana w tej sam ej konw encji.

Nie tylko twórczość S ilv e stre’a dostarcza analogii do p o rtre tu W ielopol­ skiego. W ykazują je też p o rtre ty m alow ane przez H iacynta Rigaud oraz nie­ znanych m alarzy z saskiego k ręg u dw orskich arty stó w w 2. ćw ierci XVIII w.

W w ypadku naw iązań do R igauda jako p rzy k ład posłużyć może p o rtre t

• P o rtre ty osobistości polskich znajdujące się w pokojach i galerii pałacu

w Wilanowie (katalog, opracowanie zbiorowe), W arszawa 1967, s. 27.

7 Z. Zygulski jun. Broń w d a w n e j Polsce, Warszawa 1975, s. 216, 217, ryc. 86a. 8 J. Setkow icz Zarys historii mebla, W arszawa 1969, s. 189, il. 205.

• Z. Żygulski jun., op. cit., s. 215, il. 85c. Pow stał w latach 1640— 1650 w N iem ­ czech i używ any był jeszcze w XVIII \y.

D w a p ortrety Franciszka Gonzagi Wielopolskiego-Myszkowskiego... 1I.37

Ryc. 4. August III, H yacinthe Rigaud,

przed 1733 r.

A ugusta III przedstaw iający go jako następcę 'tro n u , nam alow any w czasie pobytu królew icza w P aryżu w roku 1715 przez wspom nianego arty stę i spo­ pularyzow any przez rycinę w ykonaną po elekcji dokonanej w 1733 r.10 Zw raca uw agę analogiczna poza i strój portretow anego, a więc kirasjersk a zbroja p rze­ pasana w stęgą O rderu O rła Białego z K rzyżem u dołu i płaszcz podbity grono­ stajem z w yhaftow aną gwiazdą orderową.

Ja k o przy k ład naw iązań do p o rtre tó w z k ręgu nieznanych nadw ornych m alarzy saskich posłużyć może p o rtre t A ugusta A lek san dra C zartoryskiego

10 M iedzioryt J. Ballechou z r. 1715 w g H. Rigaud, ze zbiorów drezdeńskich (A. R yszkiewicz Francusko-polskie zw ią z k i a rty sty czn e, W arszawa 1967, s. 14).

138 Barbara M odrzeje wska

R yc. 5. August Aleksander Czartoryski, m alarz n iem ieck i, p o ­

Dwa p ortréty Franciszka Gonzagi Wielopolskiego-Myszkowskiego... 1139

Ryc. 6. Aleksander Jabłonowski, Antoni M isiowski, 1740 г., Muzeum Narodowe w Kielcach

ze zbiorów w W ilanowie u , w ykonany w 2. ćw ierci X V III w., pow tarzający ty p p o rtre tu m onarszego. P rzedstaw ia księcia w całej postaci, w pełnej zbroi ty p u zachodnioeuropejskiego, w czerw onym płaszczu narzuconym na ram io ­ n a, ze w stęgą O rd eru O rła Białego. W tle widoczne tro fe a w ojenne i k ra j­ obraz.

140 Barbara M odrzejew ska

Przytoczone tu analogie nie w yczerpują zagadnienia. S ta ra ją się tylko za­ sygnalizować oczywistą zależność typologiczną i fo rm aln ą om awianego w ize­ ru n k u Franciszka W ielopolskiego od p o rtre tu francuskiego, w ykształconego przez H iacynta R igaud i pow tarzanego w całej Europie.

Z kolei należałoby odpowiedzieć na pytanie, kiedy pow stał nasz p o rtre t. W zw iązku z tym w ypada przypom nieć n iek tó re w ażniejsze dane z życia F ra n ­ ciszka Wielopolskiego. A. M. Skałkow ski ch a rak tery zu je go jako pana m oż­ nego i wpływowego, k tó ry już przed objęciem m a jo ra tu

posiadał 47 w si przynależnych do Żywca, a nadto liczne starostwa, był genera­ łem małopolskim, posłow ał do A nglii i Rzymu w r. 1702 i w łaśn ie m iał postąpić na wojew ództwo krakowskie, gdy ze spadkiem po M yszkowskich zw aliły się nań procesy i długi narosłe od kilku pokoleń. W r. 1729 w prowadzony w posiadanie

czę-Ryc. 7. Franciszek

Gonzaga Wielopol­ ski, Antoni Mi- siowski, ok. 1740 r., Muzeum Narodo­

Dwa portrety Franciszka Gonzagi Wielopolskiego-Myszkowskiego., 141

Ryc. 8. August III, Louis de Silvestře,

ок. 1732 r., Muze­ um w W ilanowie

ści dóbr m argrabstwa musi ucierać się na w szystkie strony [...] umiera ten pierwszy z W ielopolskich ordynat w r. 1732 pośród rozgardiaszu pozwów, m anifestów i za­ jazdów, o tyle jednak spokojniejszy o przyszłość, że z Teresy Tarłów ny kancle- rzanki koronnej i Anny Lubomirskiej pozostaw ił trzech s y n ó w 12.

Jego całopostaciowy p o rtre t m iał na pew no uśw ietnić jakiś znaczący mo­ m en t w jego życiu, być może objęcie ordynacji w roku 1729 lub urzędu w oje­ wody krakow skiego w ro k u 1728, o k tó rej to godności in fo rm u je napis um ie­ szczony u dołu p o rtre tu / W ydarzenia te m iały m iejsce 4—5 la t przed jego śm iercią, W ielopolski mógł w tedy liczyć około pięćdziesięciu lat, co odpow ia­ dałoby jego w yglądow i na portrecie. Zgadzałoby się to także z w iadom ością o jego posłow aniu w ro k u 1702 do A nglii i Rzymu, kiedy m ógł mieć około la t trzydziestu. T ak więc m ożna przyjąć, że p o rtre t e n p i e d pow stał w latach 1728— 1729.

142 Barbara M odrzeje wska

Pozostaje do w y jaśnienia spraw a jego au to rstw a. Należy to rozważyć w zw iązku z drugim , półpostaciow ym p o rtre te m w ojew ody zachow anym w zbiorach M uzeum N arodow ego w K ielcach i sygnow anym przez Antoniego Misiowskiego.

II

P o rtre t w ykonany przez M isiowskiego w ykazuje bliską analogię typologi­ czną do omówionego poprzednio p o rtre tu całopostaciowego. P odobieństw a do­ tyczą pozy modela, u k ład u fałd czerwonego płaszcza, zwłaszcza w w yw inięciu fałdy pod lew ą ręką. Należy przy tym wspom nieć, że ręk a ta by ła podobnie upozow ana w pierw otnej koncepcji a rty sty 13. Tło w obu p o rtre ta c h m a cha­ ra k te r zbliżony. Z aakcentow ano je kolum ną i k otarą, p rzy czym w p ortrecie Misiowskiego wzbogacono je pejzażem z chm u rn ym niebem i sceną oblężenia m iasta. P o rtre t całopostaciowy jest n iew ątp liw ie starszy. W p orów n an iu z p o r­ tretem M isiowskiego kom pozycja p o rtre tu en p i e d jest spokojniejsza, bardziej m onum entalna i w yw ażona. Odnosi się to zarów no do pozy m odela, ja k i do układu fałdów płaszcza. A kcesoria, ja k stolik i szyszak, p rzem aw iają także za datow aniem go na lata dw udzieste lub trzydzieste X V III w.

P o rtre t całopostaciow y n iew ątpliw ie posłużył za w zór do p o rtre tu pół- postaciowego, w ykonanego pośm iertnie. M isiowski w prow adził n iew ielkie zm iany i w ykorzystał ponadto p o rtre t A ugusta III pędzla S ilv e stre’a 14 oraz dostosował się kom pozycją do znacznie starszego p o rtre tu A lek sand ra Jab ło ­ nowskiego, któ ry równocześnie kopiow ał.

Należy się zatem zastanow ić, jaka jest relacja m iędzy obu p o rtre ta m i W ie­ lopolskiego i innym i w izerunkam i podpisanym i przez Misiowskiego. W k a ­ talogu z roku 1971 w zw iązku z p o rtre te m całopostaciow ym stw ierdzono, że tw arz portretow anego w ykazuje analogie z p o rtre te m F ranciszka Gonzagi W ie- lopolskiego-M yszkowskiego pędzla A ntoniego M isiow skiego15. W dokum en­ tacji ko nserw atorskiej zn ajdujem y potw ierdzenie hipotezy co do autorstw a Misiowskiego odnośnie do pierw szego p o rtre tu w słowach: wspólne ja ­ kości ch arakteryzujące całopostaciow y p o rtre t F ranciszka Gonzagi W ielopol­ skiego z innym jego p o rtretem w popiersiu, sygnow anym przez M isiowskiego [w zbiorach M uzeum Narodowego w K ielcach] sug eru ją, że rów nież om aw iany p o rtre t mógł w yjść spod pędzla tego m alarza” ie.

Analogie pom iędzy dwom a p o rtre ta m i F ranciszka W ielopolskiego dotyczą typu przedstaw ienia i kom pozycji. W ystępują w p a rtii głowy, w p eru ce à la lion, w tw arzy i całej postaci m odela pow tórzonej w iernie w p o rtre cie po­ śm iertnym do linii pasa i łokci. Zw raca uw agę podobny u k ład płaszcza spię­ tego dość wysoko na praw y m ram ieniu. P onadto w portrecie en p i e d istnieją 13 Portret konserwowano w ostatnim czasie dwukrotnie, w r. 1967 i w r. 1978.

W trakcie pierwszej konserwacji odsłonięto inny układ rąk, zmieniony pó­ źniej przez samego artystę. W trakcie drugiej konserwacji powrócono do układu rąk sprzed pierwszej konserwacji.

14 P o rtre ty osobistości polskich..., op. cit., s. 52, il. 40.

15 В. Modrzejewska, A. Oborny Zbio ry m a la r stw a polskiego w M u zeu m Ś w ię­ to k r z y s k im w Kielcach, katalog, Warszawa 1971, s. 47.

D w a p o rtr e ty Franciszka Gonzagi Wielopolskiego-Myszkowskiego... |143 Ryc. 9. Portret da ­ m y z rodziny Pstrokońskich, A n­ toni M isiowski, 1743 г., Muzeum w Sieradzu

cechy w ystępujące także w innych p o rtre ta c h zw iązanych z M isiowskim. Do­ tyczą one operow ania św iatłem , podobieństw a d rap o w an ia szat i form y n ie­ k tó ry c h detali. Mogą być w ynikiem pow stania w jed n y m w arsztacie lub też pow szechnie stosow anej m aniery.

Istn ie ją także cechy różniące p o rtre t całopostaciow y od w izerunków sy­ gnow anych przez M isiowskiego. I tak np. w p ortrecie p ośm iertnym F ran c i­ szka W ielopolskiego zw raca uw agę tendencja do pan egiry zm u i heroizacji m odela. O dm ienny jest także kolor — ostry i bardziej nasycony. Złocista p la­ m a płaszcza z p o rtre tu en pied zastąpiona tu została p u rp u rą płaszcza k ró ­ lew skiego. Z broja k irasjersk a p o trak to w a n a jest b ard ziej ozdobnie. Tw arz W ielopolskiego, aczkolw iek pow tórzona z p o rtre tu en pied, m odelow ana jest nieco inaczej, z m niejszą subtelnością i precyzją. Z aobserw ow ać to m ożna

głó-144 Barbara M odrzeje wska

Ryc. 10. Portre t da­

m y z rodziny Pstrokońskich, An­

toni M isiowski (?), 1750 r., Muzeum

w Sieradzu

wnie w p a rtii ust i brody, w górnym odcinku nosa, pozbaw ionym ch a ra k te ­ rystycznych zmarszczek, w reszcie w b ra k u św iatłocieniow ego m odelunku le­ wego policzka.

M isiowski rozbudow ał kom pozycję, akcent położył na dekoracyjności p rzed ­ staw ienia, podkreślił ruch, uczynił p o rtre t jeszcze b ardziej reprezentacyjnym . Zapew ne postąpił ta k w m yśl zam ów ienia otrzym anego od syna zm arłego w o­ jewody, tj. Ja n a W ielopolskiego i jego żony M arianny z Jabłonow skich. P o ­ w stały w tedy — tj. w ro k u 1740 — dw a p o rtre ty pośm iertne: Franciszka W ie­ lopolskiego, ojca Jan a , i jego teścia — A leksandra Jabłonow skiego I7. Podo­ bne w form ie i układzie kom pozycyjnym , zapew ne przeznaczone były do za­ wieszenia w tym sam ym w nętrzu w ram ach sym etrycznej aranżacji.

Dwa p ortrety Franciszka Gonzagi Wielopolskiego-Myszkowskiego... 145

Różnica pom iędzy oboma p o rtre ta m i Franciszka W ielopolskiego dotyczy także ich form atu. P o rtre t en pied m a kształt wysokiego prostokąta, natom iast p o rtre t pośm iertny jest zbliżony do k w ad ratu . Stanow i on pen dan t do po­ śm iertnego p o rtre tu A leksandra Jabłonow skiego. O bydw a w izerunki noszą na odw rociu podpis Antoniego Misiowskiego, jednakże różnią się zasadniczo swym stylem. W portrecie Jabłonow skiego w ysuw a się na czoło środków w y­ razu artystycznego płaska, czerw ona plam a kontusza i tw ard y m odelunek. Z napisu pod p o rtre te m sądzić należy, że pow stał on na podstaw ie kom po­ zycji pochodzącej z roku 1705. Obydwa p o rtre ty uznane były za najciekaw sze przykłady twórczości Misiowskiego. O kazują się jed n ak oparte na w cześniej­ szych w zorach i stanow ią interesujący przykład kopiow ania oraz rzucają św ia­ tło n a stosunek do sztuki przeciętnego środow iska m agnackiego późnego okresu sarm atyzm u.

Pozostałe znane p o rtre ty Misiowskiego w ykazują znacznie niższy poziom

Ryc. 11. Franci­

szek Pstrokoński,

A ntoni Misiowski (?), 1745 r., Muze­ um w Sieradzu

146 Barbara M odrzejew ska

artystyczny. O kreśla je tw a rd y m odelunek postaci, w y raźny k o n tu r odcina­ jący ostro sylw etkę od tła oraz w ystępow anie błędów anatom icznych. Od­ nosi się to zwłaszcza do p o rtre tó w rodziny P strokońskich zn ajd ujący ch się obecnie w Muzeum w S ie ra d z u 18.

III

W św ietle dotychczasow ych rozw ażań można nieco bliżej sch arak tery zo ­ wać Misiowskiego, którego twórczość była dotąd dość wysoko oceniana. P ie r­ wszy w spom niał o nim Tadeusz D obrow olski w rok u 1848 stw ierd zając m. in., że „pewnego rodzaju rew elacją są przechow yw ane w M uzeum Ś w iętokrzy­ skim p o rtre ty cechowego m alarza krakow skiego A ntoniego Misiowskiego z la t 1739— 1740” 19. P onadto m ówi o w pływ ie na jego twórczość ówczesnego m alarstw a oficjalnego „w rodzaju u p raw ian y m przez S ilv e stre’a, rozcieńczo­ nym jednak jakościam i plastycznym i m alarstw a krajow ego” 20.

K saw ery Piw ocki recenzując w ro k u 1951 książkę T. D obrow olskiego wspo­ m ina o „pom patycznych, pełnych realiów obrazach A ntoniego M isiowskiego z XVIII w. w zbiorach M uzeum Św iętokrzyskiego” 21. S tw ierd za ponadto, że

obrazy tego typu nie należą do produkcji seryjnej, są dziełam i najw ybitn iej­ szych artystów dworskich i zdolnych m alarzy cechowych. Tworzą pierwszą w ar­ stw ę portretu sarmackiego, odskakując w yraźnie od tendencji w spółczesnej sztuki eu rop ejsk iej22.

A ndrzej Ryszkiewicz pisze o M isiowskim jako o „w p raw n y m i zręcznym eklektyku, um iejącym przystosow ać założenia kom pozycyjne dw orskich w ize­ runków reprezentacyjnych o typie zachodnioeuropejskim do środków w yrazo­ wych polskiego p o rtre tu ” 23. Opinię swą oparł na znajom ości pięciu p o rtre tó w arty sty :

Oprócz znanych trzech w Muzeum Narodowym w K ielcach na dwóch portre­ tach kobiecych w Muzeum w Sieradzu, z czego jeden (portret damy z rodziny Pstro­ końskich) jest tylko przypisyw any M isiow sk iem u 24.

18 Portrety rodziny Pstrokońskich, znajdujące się obecnie w M uzeum Okrę­ gow ym w Sieradzu:

1. Portret damy z rodziny Pstrokońskich (I) 2. Portret damy z rodziny Pstrokońskich (II)

3. Portret Franciszka Pstrokońskiego, starosty szadkowskiego.

lł T. Dobrowolski Polskie m a larstw o portr eto w e. Ze stu diów nad sztuką epoki

sarm atyzm u, Kraków 1948, s. 135.

20 Ibidem, s. 135.

21 IŁ Piwocki, Recenzja książki T. Dobrowolskiego Polskie m a la r stw o portre­

towe, „B iuletyn H istorii Sztuki” 1951, nr 1, s. 122.

22 Ibidem.

*• W. Tom kiewicz, M. W alicki, A. R yszkiew icz Mala rstw o polskie. Manieryzm.

Barok, Warszawa 1977, s. 402.

D w a p o r tr e ty Franciszka Gonzagi Wielopolskiego-Myszkowskiego... 147 Ryc. 12. A leksan ­ der Mączyński, A n­ toni M isiowski, 1735 г., Muzeum Narodowe w War­ szawie

P on ad to znane są jeszcze dw a p o rtre ty M isiowskiego, znajdujące się obec­ nie w M uzeum N arodow ym w W arszaw ie i w M uzeum w Sieradzu. P o rtre t w arszaw ski przedstaw iający A leksandra M ączyńskiego 25 jest podpisany na od­ w rocie 2e. P o rtre t w M uzeum w Sieradzu, przed staw iający Franciszka P stro - końskiego staro stę szadkowskiego, jest podpisany n a odwrocie: „A nt Josef Mi­ siow ski”. P o rtre ty te nie wnoszą now ych elem entów do oceny twórczości

85 A leksander Mączyński, własn. Muzeum Narodowe w Warszawie, nr inw. 232 609.

*• A leksan der de Mącznik Mączyński Kapitan[us] Lubolensis / A eta tis suae 22 /

148 Barbara M odrzeje wska

artysty. Podobnie jak inne p o rtre ty w ykazują błędy anatom iczne i p ersp ek­ tyw iczne oraz tw ard y m odelunek, św iadcząc o nieudolnym w arsztacie M isiow­ skiego, któ ry okazuje się być przede w szystkim kopistą i kom pilatorem . Niskim poziomem w ykonania odbiegają znacznie od p o rtre tu Franciszka W ielopolskie­ go en pied.

Na podstaw ie cech fizjonom icznych, typologicznych, kom pozycyjnych i ko­ lorystycznych p o rtre t ten można by przypisać A ntoniem u M isiowskiem u ze względu na podobieństw o z p o rtre te m pośm iertnym , natom iast m odelunek, styl i ogólna popraw ność zbliżają go do m alarstw a oficjalnego i w ykluczają tę atrybucję. N iem niej na obecnym etapie nie jesteśm y w stanie wskazać autora p o rtre tu całopostaciowego.

Tak więc w wyriiku poczynionych rozw ażań okazuje się, że p o rtre t F ra n ­ ciszka W ielopolskiego en pied pow stał około roku 1728—29 pod w pływ em sztu­ ki francuskiej i należy do typu ustalonego przez H iacynta Rigaud. N ajbardziej zbliża się do portretó w m onarszych i m agnackich pędzla Louisa de S ilv estre’a, jednakże jego autorstw o pozostaje spraw ą otwrartą . A try b u cja na rzecz Mi­ siowskiego nie wchodzi w grę, gdyż m alarz ten w ykazuje zdecydow anie niski poziom oraz uzdolnienia kopisty i kom pilatora.

D w a p ortrety Franciszka Gonzagi Wielopolskiego-Myszkowskiego... 149 ДВА ПОРТРЕТА ФРАНЦИШ ЕКА ГОНЗАГИ ВЕЛОПОЛЬСКОГО-МЫШКОВСКОГО, ХРАНЯЩ ИЕСЯ В НАЦИОНАЛЬНОМ МУЗЕЕ В Г. КЕЛЬЦЕ, И ВОПРОСЫ ТВОРЧЕСТВА АНТОНИ МИСЁВСКОГО В собраниях келецкого Национального музея имеются два портрета, изобра­ ж аю щ ие Францишека Гонзагу-Велопольского, краковского воеводу, умершего в 1732 г. Один из портретов, до сих пор не публиковавшийся, воспроизводит са­ новника во весь рост, второй, многократно публиковавшийся, помеченный под­ писью Антони Мисёвского, изображает Белопольского вполроста. Портрет кисти Мисёвского обнаруживает близкое типологическое родство с портретом во весь рост. Аналогии касаются позы сановника, складок красного плаща, в частности ж е складки, расположенной ниже правой руки, которая, по первоначальному замыслу худож ника, долж на была находиться в несколько ином положении. Фон обоих портретов тож е обнаруживает аналогии. Как в пер­ вом, так и во втором случае в его состав входят колонна и драпировка, притом на портрете кисти Мисёвского дополнительно изображен пейзаж с батальной сценой. Портрет во весь рост, несомненно, возник раньше портрета кисти Мисёв­ ского. Его композиция отличается большей монументальностью и уравновешен­ ностью. Это относится и к позе сановника и к драпировке складок плаща. Аксес­ суары, такие как столик и шишак, позволяют датировать его 20-ми или 30-ми годами XVIII в. Портрет во весь рост послужил, несомненно, образцом для создания портрета вполроста, написанного после смерти сановника. Мисёвский ввел некоторые и з­ менения, использовал в качестве дополнительного образца портрет Августа III кисти Сильвестра, хранящийся в настоящее время в Вилянуве, и кроме того под­ раж ал композиции более раннего портрета Александра Яблоновского, над копией которого в то время работал. На основании подробного анализа картин и данных из биографии Франци­ шека Белопольского автор статьи приходит к выводу, что портрет сановника во весь рост возник примерно в 1928— 1929 гг. под влиянием французской живописи и относится к ж анру, созданному Гиацинтом Риго. Портрет этот во много бли­ зок к портретам монархов и вельмож кисти Луи де Сильвестра, вопрос о его ат- трибуции остается, однако, открытым. Авторство Мисёвского исключено, так как худож ник этот, не обладая ярким дарованием, являлся скорее копистом и компи­ лятором.

TWO PORTRAITS OF FRANCISZEK GONZAGA WIELOPOLSKI-MYSZKOWSKI TN THE COLLECTIONS OF THE NATIONAL MUSEUM IN KIELCE AND THE

PROBLEM OF ANTONI MISIOWSKI’S ART.

The collections of the N ational Museum in K ielce contain tw-o portraits of Fran­ ciszek Gonzaga W ielopolski — a Krakow voivode, who died in 1732. One of them unpublished, represents the dignitary in fu ll length and the other, frequently pu­ blished, represents his torso and is signed by Antoni M isiowski.

The subject of the article is the problem of sim ilarity b etw een the two portraits, w hich suggest the sam e author, yet visible differences lead to different conclusions.

150 Barbara M odrzejew ska

The portrait painted by M isiow ski shows a close typological analogy to the fu ll — length portrait. Sim ilarity refers to the m odel’s poise, arrangement of folds on his red coat, particularly introversion of a fold under the left hand, which w as sim ilarly sim plified in the artist’s original conception. The background in both por­ traits has a sim ilar character. It is em phasized by a colum n and a curtain — in M isiow ski’s portrait it is enriched by a landscape w ith a battle scene. The fu ll — length portrait is undoubtedly older., In comparison with M isiowski’s portrait the com position of the ”en pied” portrait is calmer more m onumental and balanced. This refers also to the m odel’s pose as w ell as to the arrangem ent of folds on the coat. Such accessories as a sm all table and a helm et support the hypothesis of dat­ ing the portraits to the 20’s or 30’s of the l«8th century.

The full — length portrait m ust have served as model for the torso portrait made posthum ously. M isiowski introduced some minor changes and, moreover, made use of the portrait of king A ugust III painted by Silvestře, now being ex h i­ bited in the W ilanów palace, and adjusted the com position to a much older por­ trait of Aleksander Jabłonow ski, w hich he copied sim ultaneously.

A s a result of considerations expressed in this article, taking into account the biographical data, of the model, it appears that the portrait of Franciszek W ielo­ polski ”en pied” w as m ade in ca. 172t8—29 under the influence of the French art and belongs to the type established by H yacinthe Rigaud. It bears the closest re­ sem blance to the m onarchs’ and m agnates’ portraits painted by Louis de Silvestře, however its authorship still rem ains an open question. Attribution to M isiowski is excluded, since he w as d efinitely a m ediocre artist, copyist and compiler.