Bożena Chrząstowska, Seweryna Wysłouch, Wiadomości z teorii literatury w analizie literackiej - recenzja

R E c E

-

z J ^E

Poznański podręcznik s zk o lnej poetyki

J

Przed pół\vieczem Kazimierz ^Wó'j'r- cicki w znakomitej rozprawie p t .

Historia literatury ⁱ poetyka (1914),

ubolewając nad znikomyrr1 zainte- . r esowaniem " oficjalne j nauki" po- l onistycznej ·problemami teor ii li- teratury, pisał, iż "liczba podręcz­

ników teorii literatury i sty l istyki dla szkoły średniej, rzecz na po- zór d zi vv11a, ^~vvzrasta nieustannie'·.

I nie bez racji vvyjaśniał istnie-

j ący sta11 r zeczy ogron1nyr1.1.i po- trzebami szkoły ^\V tym zal~:resie;

j est to bowiem doda\vał

"[ ... ] skutkiem potrzeby udziele- nia uczniowi całego szeregu pojęć

i wiadomości, niezbędnych przy studiach literackich". \ĄT sk~.zyvvał

przy tym, jaJ\: "bezradni2 biedzi

się szkoła średnia z teorią litera- tury". vVpravvdzie ~,p<)dtęcz11iki

dla szkół średnich nie są povvołE:.­

ne d·o r-ozstrzygania ^zavviłych l{we stii naukowych, przypada im ^\V udzial e jedynie popularyzac ja po-

ważnych badań. Rzecz inna, że le-

kceważyć ich zawartości nie wol- no: historia nauki polskiej i z ^l'li- mi ^w dziejach poetyki liczyć się

będzie musiała' ' .

W diagnozie O\ve j szereg uvvag

zachowało S\Voją aktualną 'vV~lffi'O~

•

BO ZEN A CHRZĄSTOWSKA

SEWERYN_!\. ^\;v-YSŁOUCH

\Viadomości z teorii literatury. w ana- lizie literackiej.

'\iVarsza\va 1974, ss. 432!

vvę, jak chociażby t r v.dne i 11adal pilne potrzeby "szkolne j" teorii li- teratury, jak \vreszcie postulat do ceniania wartości szk:olnych .pod-

ręczników. Natomiast \Viele na roz vvoj1.1 polskiej teorii literatury za-

\Vażyły, jak wiadomo, ^{dzieła ·} ty- pu ^{podręcznikowego} z fundamen- talnym trzytomowym W ^stępem do 1'tattki o literaturze S. Sk\AJarczyń­

skiej na czele. Do tej kategcrii.na-

leży zaliczyć n iezmiernie pożytecz

ne prace: ^Słownik terminóvJ lite - rackich S. Sierotwińskiego i Głó tv

n e problemy wiedzy o literaturze H. Marlrievvicza (by ^pominąć nie

dokończoną encyklopedię Poet yki)

.

a także vvyrosłe z ogromnej eru- dy·cji bada wczej książki o ambic- jacl1 t eoretycznych J. I{.rzyżanow­

skiego (Na11ka o literaturze ^cży Sztuka ^słowa). Znaczne zasługi na- u·kowe p osiada ^róvvnież Za·rys te- orii literatury (M. ^{Gło\vińsl{i,} A.

Okopień-Sławińska, J. ^{Sław iński),} najlepsze opracov.ranie ^\V "szkol-

n·o-podręczniko\vym'' nurcie · (od po-\vojennej Poetyki opisowej M.

R. Maye11o\vej) po kontrovversyj- nie ^{przyj ęty} Zarys poet yki E. Mio

dońskiej-Brookes, 'A. KulawikaJ lVJ. Tatary .

124

Rozwój teorii 1iteratury w I>ol- sce jest więc, zwłaszcza od połowy

lat pięćdziesiątych szybki i coraz szybszy: rozprawy, a nawet mono- grafie (np. Powieść młodopolska

M. Głowińskiego) pośv1ięcone szczegółowym pro·blemom t eore- tycznym, liczne tłumaczenia prac

obcych (w tym książkowych

Teoria literatury

Warrena) zapełniają krajobraz wie dz_y o literaturze coraz większą li-

czb<! prac. Należy także dodać, iż

wiele ^ujęć historycznoliterackich

rozwiązuje niejednokrotnie włas­

ną poważną i rozległą problema-·

tykę teoretyczną i metodologiczną,

co przecież wpływa korzystnie na rozwój współczesnej wiedzy teore- tycznoliterackiej.

W ten bogaty i rozległy krajo- braz wpisuje się także ostatnio

(obok ^książki M. R. Mayenowej,

Poetyka teoretyczna. Zagadnienia

języka, 1974) praca podręczniko­

wa Bożeny Chrząstowskiej i Se- weryny Wysłouch pt. Wiadomoś­

ci

z teorii literatury w analizie li-

terackiej,

świecają jej cele przede wszyst- kim popularyzatorskie oraz dydal{

tyczne o nastawieniu ^zwłaszcza in- strumentalnym, praktyczny·m. W deklaracji odautorskiej bowierr1

czytamy:

"Celem publikacji jest ukazanie instrumentalnej r-oli teorii litera- tury, . jej funkcji w analizie i in- terpretacji dzieła. Dlatego w książ

ce ograniczo·no ^wykład na rzecz analizy utworów. Potrze:ba zade- monstrowania "stosowanej teorii

literatury" rodzi ^się przede wszy- stkim na tle literatury współczes-·

nej, której zaskakujący styl, boga-

ty artystycznie ^kształt, domagajcl

się ścisłej wiedzy o istocie i fun·- kcjonovvaniu ^dzieła literackiego.

(

...

W ,doborze tekstów kierowano

się przede wszystkim ich przydat·-

nością w ·prakty~e nau·czycielskiej.

Wśród tekstów ( ... ) znajdują się

lektury szkolne oraz utwory przy-

·datne

w

"współczesne życie literackie" (s.

3).

Równie ważny jest metodolo- giczny profil książki z peł11ą świa

dom-ością sformułowany i ^dość kon sekwentnie spełniany w dals-zyrn

.

jej toku. Profil ten budzi je.dnak refle·ksje ambiwalentne. Z jednej strony w pełni należy aprubowa(~

generalną koncepcję monizmu me- todologicznego przejawiającego się

w głośno manifestowanym odcię­

ciu od wszelkiego rodzaju naiw- ny;ch genetyzmów, biografizmÓ\V i od dualistycznego traktovvania

dzieła literackiego, na rzecz ujęć

integrujących, respektujących je-

dność i autonomię jego struktury.

"Tok wykładu, a przede wszy- stkim tok przeprowadzanych ana·- liz ^piszą Autorki podpowia·- da sposób pracy nad dziełem lite-- rackim w sz·kole, sugeruje prze-

łamanie dezintegracji nauczania li.teratury i ^języ.ka, akceptuje ^rolę

języka i funkcjonalne ^związki e-- lementów utw·oru. Książka ( ... ) pre

zentuje metody analizy literackiej,

•

•

,

'

125

w której nie ma miejsca na r o z·- d z i a ł (podkr. L. L.) treś·ci, pro- blematy'ki artystycznej i formy

dzieła'' (s. 3).

Z drugiej ^zaś strony ^Chrząs­

towska i Wysłouch, budując swój system na gruncie teorii informa- cji, wedle ·której ^dzieło literackie jest komunikatem językovvym o

"nadmiarze ładu", o "dodatk.owym

uporządkowaniu", odróżniającyrn

"literaturę od innych sposobóvv przekazywania informacji" (s. 29)

wpa·dają ·chyba w sprzecz-

ność metodologiczną. Polega ona bowiem na tym, że "dodatkowe u-

porządk-owanie", owe "wartości

naddane'' stanowią przecież o is- tocie dzieła litera~kiego i ^odróż­

niają go od "zwy.kłego" komu·ni- katu językowego, stanowią funda- :mentalny element, jego 011tologii,

gdy tymczasem z punktu widze- nia teorii i11formacji teorii o- gólnej wydają się one czynni- kiem zgoła drugorzędnym.

Konsekwencją takiej postawy jest naduż.ywanie terminologiczne- go dziwolągu w rodzaju "nadwyż­

ki uporządkowania'', eliminujące­

go powszechnie ^{przyjęte określe­}

nia "cechy", "wartości'', "artysty- czne", "estetyczne", używane prze-

cież nie tylko w nau·ce o literatu- rze, lecz w ogóle, we wszy·stkich dziedzinach wiedzy o sztuce. Kur- czowe trzymanie ^się teorii infor- macji podważa właściwie autono-

mię dzieła literackieg·o, poddaje

w

wątpliwość również szereg war-

tościowych, wypróbowanych i uz- nanych narzędzi analitycznych

oraz metod badawczych. ^Byłoby

oczywiście niesprawie·dliwie od-

mawiać teorii informacji jej przy-

datn·ości w badaniach dzieła lite- rackiego, jej możliwości stymulo- wania strategii analitycznej (zre-

sztą próby takie już poczyniono z- pewnymi pomyślnymi rezulta- tami, np. w problematyce socjo- logii literatury), jednak wydaje ^się

jeszcze przedwcześnie apostoło­

wać na rzecz totalnego stosowania tej teorii w nauce o literaturze.

N a tym bowiem terenie równo- pra \Vna wielość różny·ch metod wydaje ^{się mieć} nadal otwarte perspektywy. Zresztą każdy mo- nopol ·metodologiczny, ^każda me- tQdologiczna nietolerancja jest dla nauki ^naprawdę szkodliwa. I na

szczęście też Autorki w przyto- czonych w swej książce pl·zy.kła­

dach, przeprowadz·onych w opar- ciu o ^założenia strukturalizmu

(jednej z najdoskonalszych metod badawczych ·dzieła literackiego) -

przedstawiły na ^ogół trafne oraz

interesujące analizy wielu utvvo- rów, ^zwłaszcza lirycznych.

Z tego też względu ro·zTnażania

zawarte w rozdziale V (liryka) na-

leżałoby ocenić najwyżej. Nato- miast ^{ujęcie zagadnień} w rozdzia-

łach poświęconych swoistości li- teratury (II), stylistyce (III) oraz wybranym zagadnieniom wersyfi- kacji (IV) · wydaje się zbyt spo- pularyzowane, czy też przynosi

wręcz uproszczony "przekład"

stanu współczesnej, ,,oficjalnej"

nauki na język podręcznikowych znaczeń. Z podobnych ^względów

..

.,

•

126

---~---·---

nie zado\valają rozdziały o

(VI) ⁱ drarnacie (VII).

en1ce _-• •

W roz\vażaniach o ^e1Jice zbyt

skromnie potraktowar1o IJ.toblerny narracji, jako struktury st..s.l1:0\vią-

cej ^{ontologiczną p~dstavvę} tral1S-

misji świata przedsta\vion.8go ^\V

epice. Pcr1adto przesadnie vv-yeks ·- ponovvano elernent "czasu przed - stawionej sytuacji odbioru^{5' .} Zo-

stał on a\vansov1any do kategorial-

. " t . ^~ -..

neJ rang1 " ... rzecleJ ^{p:tsszcz~/zn:l}

dzieła l ^{i _t.. +e"'L a ck ..i. .. · ..... ł :->(-o J o " \ (;:;o ._).} 326), która ^{n1oże być tlsytuo -",;.Tana}

w strukturze niektórycl1 tylk:o

dzieł fabularn)rch. Z n.ie7viado-

.

rnych po-vvodÓ\V l l.utorki ^{111e •}

pektują Vv:-skazane ^j C7..'1Sl'ł

przez Kazimierza ^·\i\Tykę

czneJ • _·d r-,la _{:- d},u.!. "-- l. l";;'~ ^p}a. ^'=\ f ^{Ci. n} ·bu ^{· . ... 1 .l~} ~ r '" ^{i l p ... t:,) CJQ} (""" n

'\V leC • .. epiki i dramatu/·) kat e_'-' gorii

C⁷ asu ^~ .... ^{~o r1 n1:-\rl~} sk- ^r'l"

, , ~ .::>J. \..-t. v ^{v .... .} a .

Z kolei ^{v.1 roz\vażaniach.} o drc:- mac, ^,.l· e A .L ..l. ,. U. t·OI"K¹ l. Z^10V J ^t V C\. ^~po ..._.,.. ^~ Y¹ l.~ ^{7 t \}J ^{l e}._, ⁷,:-J -'· .o.. ^{·;1 ~} ~ ^{P ' -}

l • • ^{r r 1 ~-~~a}

za eCaJą vVYZSZOSC naUl{OVvq ^{r.,i .r...__··}

ciej teorii dramatl-l "t9orii prze -

].)Jadu'' (av.torstwa

,f.. aatr "' ^{1-~ ... ł ",}

"Le: a _1~cz:

-..l·.

l \.1 p

...

--

• ^{• F' • • ~ • ' • •}

"'"r'y-z· ^g-:."'n,...r-1 1nr1y19J ^·r· oo' ^,..11

m ^l o ^Vv ... \J~""- <J'- v~ -~ ..._ J..'···

•1 , ^{• r • ł r • '1}

l!. e rn.OvVlC O l C 1. rOZl1V C.n,

•J

1nną, • _C^·..a.. • _ii""O-.l

p e"Yvnego stopnia

• •

c raz do rovvno-^,

ważnych

czy ch.

·możli vvościacl1

w

ski ej nadto

Po r; _'-"· ^J"'e_• ... ^n'_{\." L..~} ^{7l~l· r·lru} .o. l.. B.

1 •

.L S. Vłysłouch bral<~uje -^{P O··~}

vvyodrębnior1yc h ^VJ _-postaci osobnego frag1nen.tu 1"'" _- ^{. .}'--" .L..J ^{. ry-, . •} V • ^{... •: ;.-,} ~"" ^''"l z "" """' ^{. . -}- ;c. '""" ^{• i ! ,} ,,. o

ge11ologii. Problen1atyl\:a ^ger1o1o-..,

giczna pojavvia ^się raczej ^{P - .Lv -~ nJ.: ·r '-"' ~ -}

•

•

vv·ach n1argir1alióvv ^v1 _... ^nos7r7oc: ~.:""'" w - ^li-J o ^{f:Jo~ ,} ··-^{"f •-}

n ych fragrnentach ("gatunki epic- 1-<:ie", ^,,₀^{Cfac tun v .l.:. 1Kl.} a^:~ r'"' ^ct.H rn a.J-^t, u' ') ^, _navvet

z pewnyrn lel\:cevJażenieln ^lS-o

·^J _t - r t ,.... ^{r 1 •} •

0 _.no:sc..~. 1 _{\ "} t"'L_{V v} e_u ⁷ r11e 1na potrz^J eoy ^.,

spravvą" ^{p1szą •}

. ,., + . .. ) ^"1J

·--· \V ^{ZV11ąz~~ll z} pyvan1e m o ^{ksz ~a:rc}

gatu11kO\VY

vviadanie")

I"" _..) ^{0 . ...} _l ~"""" ^{,..., 6)} ,, ^{'-!.',oo A _ ;'-.... ~ )}

.... u ... '

("no-v-vela'' czy "opo- Ikara I-vvaszkievvicza,

a ^tal{że z programov-vą możli"Yvość dokonania

• •

nle\Vlarą _... YV

'"'O· ⁷ _",..0' 7n i p-.1,-~, t·-yp-olog·~ r ⁷ D V C'11 ·u\7 o-pa'"-

l. ^.::...! l. """' ~ - - '-• .L. "" ... LA .J .ł. ^Y ~ ^- .l

ciu o k ryteria ogól norodzajo\ve, oraz ^{nier110żność} definio\iVa:nia bv-· _V

' , ... • '1 1 ). .

tov1 geno1og1eznycn. "fvvocec SC\Vler-

1 · · h ' 1 • ) , ^~· ..

a zerleJ lC ... _ 1'1lscorycznoscl 1 ^ZIYl~.e11-

sz~;rszycl1

o kategoriach l iterackiego, a

o zasaa¹ nlczeJ, ^{• •} pro(Hema'f-y^{1 i ł} --^.

- . l ^{l ,}

•~1 •.7'."_!\r<::l

l ),. ' J.:~. ^{1_, V Ct} spravvia Vliele ^{tru dn.o.:~ci}

(i ^{UCZ11iOn1) Vv' cU1a-}

.. . .

1.!."--.L ^{~ 7, e}

l l •

SZEOil1.eJ , proble111atyl-ci ,

1_'l..^~-~- ;~-."'P_{IJU..l ~} J. _.l n _{.... ~c} i ^{n SD0°0~ 1}0 ^{~~~o'~·;·-,· ;} ... ^l> (."< ~..lns ...,.~ T

4 0 · ll.L ~v~J -'-' v u·~ .... .J VV-

, . . d . ¹ l" ,J ^{1 '}

r10SCl pozna vvan1a .z1e1a lteracKie- te

stały

, 1

ogo:r _~

trafl13.e.

J._ecina.r( - ¹ _szereg ¹ _Kons"a

t-t ..

n1e • ^1-ra-t ^{1. ...,}

"' l. a.

n1a. • na sposroet ^{r ' 1}

• , 1

n_.l ^~ C _-~ n ^z•_v ^-;;.!I·f:? _{.t-l o::)} ^c z-_· ,__,,../a -...,._~::", ••

"t' T ..

1\ _'>! .... _{• , ...} ""'

-~ ..:.\..-

r ..

s p o so f.)

- przy-

stać na t\vier dzenie Autorek:,

k:obv

..

ną polexi'lil(ę z lu~do,Ną balladą ro-

l^')_-~ ^!~ ... -ntv•·zn J "-' ----C.."t ^{'-4 n} r ,s. l 2

· D,,

vvym cytacie Vllersza / ^• _~" ^Sł .. .

.tlchaJ

'

.

RECENZJE

127

dzieweczko! ^01~a nie ^słucha ... ")

podejmował "polernikę" (!) z 1\/Iic- h::ie\viczem (por. s. 126). Vvpravv- dzie vv ^{późnie jszych} uwagach (s.

273, 394, 395) ^{Ó\V sąd} zostanie ^wy-

raźnie zmodyfikowany ("wiersz ( ... ) Bronie-vvsl~iego ( ... ) ukazuje

nieprzydatność w świecie ol~u­

pacji ^pojęć moralnych, jakich

nośnikien1 była ballada romanty- czna", s. 273), ale ⁱ tal< l<•vvestio- novvana analiza cierpi na znaczne niedointerpreto•vVanie, nie tylko

wskutek myli1ych ustale:ó, lecz ró--

wnież vvsl<utek pominięcia styli- zacji biblijnej, wyznaczającej

strukturę trzech os ta tnicl1. strof,

potęgującej tragizm i patos final- nych obrazóvv vviersza.

Przy~ład drugi dotyczy general- nie przypisanej I;rylogii motyvva- cji baśniowej, w l{tórej "[ ... ] losy postaci podporządk-owane są pra-

vvom ^baśni. [ ... ]", ^(s. 336). ^Sąd tego rodzaju trudno ^pomil1ąć rr1ilcze- niem, chodzi bowiem w istocie ^o

spravvę doniosłą, o sp:)sób intei'- pretacji znakomitego ^dzieła naro- do\vej literatury. Czytelnika obez- nanego ze stanem ^{współczesnej} sien·kiewiczologii ^sąd ten razi svvo-

j ą j e d n o s t r o ^r1 n o ^ś c i ą .

· vl

rasta bo\vien'l z zupełnie arbitral-

nego

cj~ baśnioV\rości jako jedynie pra\V- dzivlego i ^vvażnego trybu interpre-

.

tacji sienkievviczovv,s.kiego cyklu

pov;ieściovvego, przy całl\:o~vvityn'l pominięciu odmiennych (i jak vviad:om·o) ^\V a r t oś c i o ""'vV y c l1.

-vvspółczesny ch koncepcji, ^ujmują­

cyc11 ^{Trylogię bądź}

to

riach ^powieści ludowej, eposowej, czy ^zwłaszcza strukturalnej sumy gatunków. ^{Stąd też} w dziele Sien- kiewicza ist:nieje nie jedna, l ecz (jak to vvykazano w ^różnych pra- cacl1) szereg vvzajemnie ^dopełnia­

jących i krzyżujący·ch sposobów motywacji realisty-cznej z pevvny- mi tylkó el e1nentami motywacji arealistycznej, uzależnionych tak-

że od dominant strukturalno-ga- tunkowych poszczególnych ^skład­

ników owej sumy, składników ro- dzajowych, gatunkowych, subga- tunkowych oraz stylizac:yjnych, zintegrowanych w architekturze artystycznej 1,rylogii. Oczywiście

podręczniki tego typu "n1e ^{są pa-}

wołane jak ^pisał cytovva11y na

początku .. recenzji K. W óycicki

do rozstrzygania ^zawiłych k\vestii n-auk·uwych'', ^są jednak ^povvołane do za-chovvania (gdzie to ^możliwe i potrzebne) obiektywnej _informa-

cji naukovvej.

Zresztą recenzowaną książkę ce- chuje duża pewność siebie, pe-

Vv'"ność własnych racji, kategorycz-

ność, a nawet apodyktyczność tvvierdzeń, przy nien1al ^zupełnym

braktl ^ujęć alternatyvvrnych. Do t e-

go ^{-dodać należy} charal{tery-stycz-

ną jednostronność vv doborze ma-

teriału: Autorki preferują, g.dzie tylko ^możliwe, prace autoró-vv po-

znańskich, powołują się -vv ^więk­

szości na poznaiiskie imprezy kul- tural ne, co powoduje, że Wiado-

mości z ^teo1~ii literatury... nabie-

rają sensacyjnego posmal{U. .. re- gionalnego podręcznika. Ani razu 11ie jest tu cytowany ^Wstęp do ^?la-

•

128 ^RECENZJE

uki .o literaturze (a mógłby być przywołany z pewnością tom III), ani razu Nauka o literaturze, ani o dwa lata wcześniejszy (posiada-

jący zwłaszcza duże walory dy- daktyczne) krakowski Zarys poe- tyki. Dziwne!

Czytając podręcznik Chrząstow­

skiej i Wysłouch ma się wrażenie, że przed Wiadomościami z teorii literatury... nie było właściwie żadnej teorii na użytek szkoły.

Podręcznik poznańskich Auto- rek adresuje do nauczycieli "upro- szczony" przekład teorii literatu-

ry, jakby trochę nie dowierzając

ich intelektualnym możliwościom

poznania prac nieadaptowanych.

Podręcznik poznańskich Autorek jest (po warszawskich i krakow- skich Zarysach) trzecią zbiorową pracą podręcznikową z zakresu poetyki. Jest pracą na pewno am-

bitną. To dobrze. Czy w obecnym kontekście, we współŻawodnictwie ze starszymi rywalami zdoła ode-

grać rolę konkurencyjną - okaże przyszłość.

LECH LUDOROWSKI