KAZIMIERZ GELINEK
WIEK PŁOCKA I OKOLICY POD WZGLĘDEM OSADNICZYM
(PRZYCZYNEK DO BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH PŁOCKA) Jakkolwiek Płock znany jest w historii Pol-
ski, to jednak czasy najdawniejszego pobytu człowieka w tym miejscu i jego okolicach nie są dotychczas określone. Z dokumentów jesz- cze nie u j a w n i o n y c h wynika, że Płock i jego okolice pod względem osadniczym sięgają cza- sów neolitycznych. Zabytki w Ośnicy wskazu- ją wprawdzie na późny neolit, ale narzędzia ka- mienne z n a j d o w a n e w bliższych i dalszych okolicach Płocka, jak też odkryte w grobach skrzynkowych i podkloszowych wykazują, że człowiek już wcześniej przebywał na tym te- renie.
W samym Płocku dotychczas nie znaleziono śladów neolitu, może dlatego, że roboty ziemne po okupacji niemieckiej nie były kontrolowa- ne, istnieją natomiast ślady budowy napalowej, jak też grobów skrzynkowych, które mówią, że Płock (być może pod inną wówczas nazwą) ist- niał na przełomie okresu neolitycznego i brą- zu.
Wobec tego pożądanym jest stwierdzenie ist- nienia śladów osadnictwa z epok neolitu, mie- dzi i brązu.
Tabh I
Według nieujawnionych dokumentów stwierdzono, że Płock w czasach starożytnych mieścił się pomiędzy dwoma ośrodkami osad- niczymi, tj. Ośnicą i Osinami.8)
Odległość Ośnicy od Płocka wynosi około 4 km, zaś Osiny oddalone są od Płocka ponad 2 km w linii powietrznej. Byłoby więc rzeczą niemożliwą do przyjęcia twierdzenie, że w tym czasie, w którym rozwijało się osadnictwo oś- nickie, Płock nie istniał. Do dziś dwie drogi, biegnące do siebie równolegle, łączą Ośnicę z Płockiem. J e d n a droga, prawdopodobnie sta- ra, biegnie wzdłuż Wisły, druga zaś w odległo- ści około półtora kilometra od pierwszej.
O b y d w i e zbiegają się w Płocku na Sta- rym Rynku. Uzupełnić należy, że na odcinku Radziwia, w miejscu z w a n y m Osiny, między wsią Radziwie a Popłacinem, piszący znalazł w r. 1924 znaczniejszą ilość wiórów krzemien- nych, w których można było wyróżnić neoli- tyczne narzędzia krzemienne, podobnie jak
śnicy.
Po dokładnym zaznajomieniu się z nimi pi- szący zreferował w r. 1924 odkrycie na posie- dzeniu Towarzystwa N a u k o w e g o Płockiego, pozostawiając cały materiał w miejscowym mu- zeum.
Osadnictwo w Osinach, posiadające podobne warunki jak Ośnica, powstało jednak prawdo- podobnie później niż osadnictwo ośnickie.
W czasie, w którym istniało jeszcze osadnic- two w Ośnicy rozwinięte na wielką skalę, gdyż typowe zabytki spotkać można w Cekanowie') (odległym od Ośnicv około 4 km w linii po- wietrznej) i w innych miejscach (co w dalszych pracach archeolooicznych stwierdzić należy), prawdopodobnie zapoczątkowane zostało rów- nież osadnictwo w Osinach.
Brzeg płocki tej części doliny Wisły, odle- ołv obecnie od Osin przeszło 2 km w linii po- wietrznej. wówczas dochodził do Osin, c o pot- wierdzałoby istnienie śladów budowy napalo- wej przy ulicy Grodzkiej Nr 8, u j a w n i o n e w czasie kopania fundamentów4) pod budowę oficyny tegoż domu.
Wisła, po ^ t a t n i m zlodowaceniu, t o r u j ą c so- bie drogę do morza, korzystała początkowo z erozji wód c o f a j ą c e g o się lodowca a następnie po zniknięciu jego, z erozji o d w a d n i a i a c e j je- ziora oolodowcowe stojące Wiśle na d m d z e na terenie środkowego i dolnego Powiśla. Dno je- zior odwadnianych, dawało odpowiedni poziom k a n t u j ą c y rzekę Wisłę; która następnie dzięki już w ł a s n e j erozji w g ł ę b n e j i bocznej, stabili- zowała swój bieg dalszy. Działaniu bocznej erozji Wisły, przychodziły prawdopodobnie z pomocą osuwiska4) trojakiego rodzaju tj. so- lifluksji, frana i o typie uskokowym, oraz obrywy.
Istnienie okrzesek wzgl. wiórów osińskich8! 8
mo
(do a r t y k u ł u K. Gelinka) „ W i e k P ł o c k a i okolicy pod w z g l ą d e m osadniczym").
¿j 'banu
d a t u j e się od czasu, w k t ó r y m wysoki brzeg doliny Wisły z n a j d o w a ł się przy Osinach po- dobnie, iak dziś jeszcze brzeg Imielnicy przy O ś n i c y .
Ośnica i Osiny są częścią składową dna doli- ny Wisły. Różnica leży w tym, że k o r y t o W i - sły oddziela Osiny od w y s o k i e g o brzegu, n a - tomiast to samo koryto o m i j a tylko a nie od- dziela Ośnicy od w y s o k i e g o brzegu doliny W i - sły. W tym czasie (w neolicie) istniało p r a w - d o p o d o b n i e na przestrzeni — od dzisiejszego Płocka ku Osinom jezioro, którego brzeg k o ń - czył się w okolicach dzisiejszej ulicy Grodz- kiej, przy k t ó r e j na t e r e n i e posesji Nr 8 n a t r a - fiono w roku 1937 na b u d o w ę napalową.4) W i ó - ry i narzędzia osińskie d a t u j ą się p r a w d o p o d o b - nie na przełomie neolitu i brązu to znaczy, że gdy gdzieniegdzie b r ą z wchodził już w użycie, O s i n y k o n t e n t o w a ł y się jeszcze neolitem. Z n a j - d u j ą c e się zaś p o w y ż e j Osin jezioro nad k t ó - rym o d k r y t e w roku 1937 ślady istnienia bu- d o w y n a p a l o w e j , zapasami swymi — rybami i obronnością, nęciło osadników. Czv o s a d n i - kami byli przybysze, czy też mieszkańcy Osin, n a l e ż a ł o b y zbadać.
W czasie, oddziela nas przestrzeń około czte-
rech i pół t y s i ą c a lat, w k t ó r y c h n i e u s t a n n a praca e r o z y j n a Wisły, s p o w o d o w a ł a zmiany — jakich dziś jesteśmy świadkami. Brzeg Wisły przesunął się od Osin ku Płockowi na odległość około 2 km. Nurt Wisły m e a n d r u j ą c , oddzie-
lił Osiny od Płocka, a n a w e t zniszczył i u p r z ą t - nął mury Kazimierzowskie p r o w a d z ą c nadal, dzieło zniszczenia, a z nim zmiany k r a j o b r a z u . W a r u n k i tektoniczne oraz tak z w a n e r a f y d e n - ne Wisły, s p o w o d o w a ł y o d s y p i s k a w okolicach Płocka na przestrzeni od Ośnicy po W i n i a r y , a z nimi b r ó d u ł a t w i a j ą c y przejście na za- chód pomiędzy dwiema pradolinami Wisły.
Płock z a j ą ł od tego czasu d o m i n u j ą c e stano- wisko z a r ó w n o pod względem gospodarczym, jak i strategicznym, k t ó r e g o u k o r o n o w a n i e m było podniesienie Płocka na pewien czas do godności stolicy Polski.
Geneza powstania Ośnicy i Osin a z nimi Płocka, da się w y t ł u m a c z y ć w ten sposób, że r y b o ł ó w s t w o na Wiśle, którą rokrocznie od- wiedzają jesiotry, zachęcało człowieka w tych czasach do osiedlania się z a r ó w n o w O ś - nicy jak i w Osinach. P r a w d o p o d o b n i e spośród przybyszów, o s i e d l a j ą c y c h się na t e r e n i e Ośni- cy z n a j d o w a l i się specjaliści, którzy byli twór- cami narzędzi ośnickich. Po zaznajomieniu się
10
Tab 11.
P/on- n. ¡ erf. />0JcJ/O
'ß. -•> - óme/żńsk xj fit/oiewejroiusĄ
«j Ps'oùa/
z t e r e n e m i okolicą, i w a r u n k a m i , p ó ź n i e j s z e p o k o l e n i a O ś n i c z a n z a c z ę ł y powoli p r z e n o s i ć się do Osin, w k t ó r y c h b y ł y p o d o b n e w a r u n k i g o s p o d a r c z e i tu zastał ich o k r e s b r ą z u a z nim, o s a d n i c t w o n a p a l o w e , k t ó r e u j a w n i ł o się na w y s o k i m b r z e g u d z i s i e j s z e g o Płocka. Umożli- wiło to, i s t n i e j ą c e w t y m m i e j s c u w s p o m n i a n e j u ż j e z i o r o k o ń c z ą c e się w o k o l i c a c h dzisiej- s z e j u l i c y G r o d z k i e j .
O s a d n i c t w o pod Płockiem w o k r e s i e neolitu i b r ą z u , k o r z y s t a ł o z w a r u n k ó w , j a k i e d a w a ł a W i s ł a o r a z g ę s t e lasy — b o g a t e w z w i e r z y - n ę ; j e z i o r a , zaś m o c z a r y i r z e k a d a w a ł y bez- p i e c z e ń s t w o i p o d s t a w ę do s t w o r z e n i a grodzisk o b r o n n y c h .
N a r a z i e c z t e r y d o k u m e n t y z a s a d n i c z e rzu- c a j ą ś w i a t ł o na s ę d z i w e i s t n i e n i e P ł o c k a : 1. Sia- d y i s t n i e n i a b u d o w y n a p a l o w e j , 2) g r ó b s k r z y n - kowy"), 3) trzy p o z i o m y o s a d n i c z e o d k r y t e p r z y r o b o t a c h z i e m n y c h pod szalet n a Placu N a r u t o w i c z a , 4) pięć studni1 0), o d k r y t y c h na g ł ę b o k o ś c i 2 m 38 cm — 4 m 40 cm, na d n i e k t ó r y c h , p i s z ą c y znalazł s k o r u p y n a c z y ń ó w - c z e s n y c h , s i e k i e r ę z r o d z i m e g o żelaza, s z c z ą t - ki w i a d r a itp.
J e s t t o c z ę ś ć d o k u i m n t ó w Płocka o d k r y t y c h i z e b r a n y c h p r z e z j e d n e g o t y l k o c z ł o w i e k a w l a t a c h 1924—1939 i dziś c z ę ś c i o v o u j a w n i o - n y c h .
l ) P i s z ą c y zebrat w l a t a c h 1925—1939 dwie skrzyn- ki wiórów krzemiennych, j a k : skrobacze odłupkowe, dra-
pacze, świdry, przekłuwacze, narzędzia wałeczkowe, świderki, g r o t y do s t r z a ł , sercowe oraz t r ó j k ą t n e . Była to zaledwie c z ą s t k a tego, co na wydmach ośnickich jeszcze pozostało. Z e b r a n y ten m a t e r i a ł naukowy umie-
czony z o s t a ł w płockim muzeum f i z j o g r a f i c z n o - e t n o - g r a f i c z n y m .
2) P a t r z m a p k a na s t r , 9.
3) Dalsze badania powinny sprawdzić zasięg osad- nictwa ośnickiego.
4) Tablica I. m a t e r i a ł z e b r a n y w roku 1937, umiesz- czony został w płockim muzeum FizjogTaficzno-etno- g r a f i c z n y m .
•>) Z r e f e r o w a n e przez piszącego na Zjeździe G e o g r a - fów Słowiańskich w W a r s z a w i e w r . 1928.
1) Osiny — wydma piaszczysta między Radziwiem a Popłacinem, w k t ó r e j z n a j d u j ą się wióry i narzędzia neolitu.
") w s p o m n i a n e r a f y s t a w i a j ą jesiotrom przeszkody do przekroczenia tych raf p r z y niskim poziomie wody w okresie t a r ł a — zwłaszcza w drodze p o w r o t n e j do A t l a n t y k u .
8) piszący zdobył okaz j e s i o t r a złowionego pod Płockiem — u s i ł u j ą c e g o przeskoczyć r a f ę i umieścił w płockim muzeum f i z j o g r a f i c z n o - e t n o g r a g r a f i c z n y m .
Długość t e g o okazu wynosi 3 m 06 cm.
9) Tabl. II.
i") studnie odkryto w czasie robót ziemnych w ro- ku 1937 na przestrzeni od tzw. odwachu poza wieżę ciśnień, opracowane przez piszącego.
O NAJPILNIEJSZYCH POTRZEBACH NAUKOWYCH MAZOWSZA
P o r ó w n a n i e zasobu w i e d z y jaką p o s i a d a spo- ł e c z e ń s t w o p o l s k i e o p o s z c z e g ó l n y c h dzielni- c a c h n a s z e g o k r a j u , p o z w a l a bez t r u d u s t w i e r - dzić, że istnieją w Polsce p r o w i n c j e p o d tym w z g l ę d e m u p r z y w i l e j o w a n e , jak np. Pomorze, Ś l ą s k c z y ziemia K r a k o w s k a i p o k r z y w d z o n e , jak c h o c i a ż b y Lubelszczyzna, P o d l a s i e c z y M a - z o w s z e . A c z k o l w i e k Wincenty Pol z a p e w n i a ł , że„najlepsze i najzdrowsze dla Polaka jest M a - z o w s z e " , a c z k o l w i e k w ł a ś n i e n a r ó w n i n a c h m a - z o w i e c k i c h o d p a r u w i e k ó w z n a d u j e się stolica p a ń s t w a — W a r s z a w a , to j e d n a k d z i e j e t e g o
„ n a j z d r o w s z e g o " , „ u s t o ł e c z n i o n e g o " Mazow- sza nie b u d z i ł y w o s t a t n i c h k i l k u d z i e s i ę c i u la- t a c h w i ę k s z e g o z a i n t e r e s o w a n i a ogółu polskie- go.
Z j a w i s k o t o w y t ł u m a c z y ć d a j e się łatwo.
W w a l c e z a g r e s j ą n i e m i e c k ą p o l s k o ś ć P o m o - rza, Ś l ą s k a i P o z n a ń s k i e g o b y ł a z a g r o ż o n a b a r - d z i e j o d p o l s k o ś c i ziem K i e l e c c z y z n y c z y M o - zowsza. S t ą d z w r a c a n o pilniejszą u w a g ę na t a m t e t e r y t o r i a i n a u k a p o l s k a z a j m o w a ł a się nimi w p i e r w s z y m rzędzie, p o n i e w a ż k a ż d a d o b r z e n a p i s a n a k s i ą ż k a n a u k o w a o polskości z a g r o ż o n y c h dzielnic, k a ż d y n o w y t o m d o k u -
m e n t ó w m ó w i ą c y c h o n a s z y c h , n i e p r z e d a w n i o - n y c h p r a w a c h h i s t o r y c z n y c h do ziem n a d O d r ą ,
W a r t ą i B a ł t y k i e m miał, poza w a g ą n a u k o w ą , także z n a c z e n i e p o l i t y c z n e i w z m a g a ł ś w i a d o - mość n a r o d o w ą ogółu p o l s k i e g o o r a z ś w i a d o - mość b r o n i ą c y c h s w e j p o l s k o ś c i Ś l ą z a k ó w , Po- morzan c z y W i e l k o p o l a n . Ziemia K r a k o w s k a z a w d z i ę c z a ł a z n o w u o b f i t o ś ć w i a d o m o ś c i o s w y c h l o s a c h b o g a c t w u ź r ó d e ł , j a k i e p r z e c h o - wały się na j e j t e r e n a c h , a t a k ż e i s t n i e n i u w K r a k o w i e d w u p o w a ż n y c h i n s t y t u c j i n a u k o - w y c h : U n i w e r s y t e t u J a g i e l l o ń s k i e g o i A k a d e - mii U m i e j ę t n o ś c i , k t ó r e o d d r u g i e j p o ł o w y X I X w i e k u m i a ł y możność, m i m o z a b o r u , p r a c o w a ć po polsku i dla polskości.
M a z o w s z e , m n i e j n a r a ż o n e na a g r e s j ę z a b o r - ców, u b o ż s z e g o s p o d a r c z o nie k i e r o w a ł o k u so- bie u w a g i p o w s z e c h n e j . Fakt zaś, że na zie- miach m a z o w i e c k i c h leżała stolica, p o w o d o w a ł r a c z e j z m n i e j s z e n i e z a i n t e r e s o w a n i a t y m i zie- miami. Uczeni b o w i e m i n n y c h d z i e l n i c u w a - żali za s w ó j o b o w i ą z e k b a d a n i e i o p r a c o w a n i e n a u k o w e p r z e d e w s z y s t k i m d z i e j ó w s w y c h r e - gionów, w z g l ę d n i e t a k ż e , jak to czynili b a d a - cze k r a k o w s c y , t w o r z e n i e s y n t e z o g ó l n o p o l - skich. H i s t o r y c y w a r s z a w s c y , j a k o r e p r e z e n - tanci s t o l i c y i o ś r o d k a c e n t r a l n e g o p o l i t y c z n e j i n a u k o w e j myśli p o l s k i e j z a j m o w a l i się p r z e - de w s z y s t k i m d z i e j a m i c a ł e j Polski, a s p r a w o m
12
