Gleby bielicowe Wzgórz Ostrzeszowskich wytworzone z piasków akumulacji peryglacjalnej. Część I. Warunki środowiska glebotwórczego

R O C Z N IK I G L E B O Z N A W C Z E T . X I X , Z. 1, W A R S Z A W A 1968

A L O JZ Y K O W A L K O W SK I, G ER ARD NOW A K

G LEBY B IELIC O WE W ZGÓ RZ O STR ZE SZO W SK IC H W YTW ORZONE Z PIA SK Ó W A K U M U L A C JI P E R Y G L A C JA L N E J

CZĘŚĆ I. W A R U N K I ŚR O D O W ISK A GLEBOTW ÓRCZEGO

K ated ra U p ra w y i N a w o żen ia R oli W SR , P ozn ań

W ST ĘP

B adania gleboznaw cze p rzepro w adzo n e w la ta c h 1963— 1966 -na leśn y ch o bszarach W zgórz O strzeszow skich w y k azały istn ien ie gleb sk ry to b ielico - w ych, bielicow ych, bielic i gleb glejow o^bielicow ych, w ytw o rzo n y ch w ró żn y ch w a ru n k a c h hydrolo g iczny ch z p iasków a k u m u la cji p e ry g la - cjaln ej. M orfologiczna budow a profiló w ty c h gleb jest częściowo podobna

do opisanych przez P r u s i n k i e w i c z a [24] „ p rz y b a łty c k ic h ” b ielic

i gleb glejow o-bielicow ych, a częściowo do sk rytobielico w ych analizow a­ ny ch przez R z ą s ę [30] w K otlinie T oruńsko-B ydgoskiej i przez C z e r ­ w i ń s k i e g o [4] w K otlinie W arszaw skiej.

W edług T o m a s z e w s k i e g o [36, 37, 38] oraz R z ą s y [30] w w a ­ r u n k a c h b io k lim aty czn y ch N iżu Polskiego z przepuszczalnych piasków nie m ogą się u k ształto w ać k lasyczne gleby bielicow e bez u d ziału wód, p rzy n a jm n ie j okresow o s ta g n u ją c y c h w p ro filu glebow ym . S i u t a [33] uw aża procesy glejow e za podstaw ow e ogniwo bielicow ania gleb. K u ź ­ n i c k i [16] nato m iast tw ierdzi, że bielicow anie nie zaznacza się w p ia ­ sk ach zbyt w y raźn ie ze w zględ u na m ałą zaw artość cząstek ila sty c h po d­ leg ający ch te m u procesow i. P og ląd y te po dzielają tak że M u s i e r o w i c z i w spółpracow nicy [18] u w ażając n a d m ie rn ą przepuszczalność sk ały m a ­

cierzystej za p rzy czy nę osłabienia procesu bielicow ania i w sk u te k tego za najczęstszy pow ód b ra k u bielic w Polsce.

stępow ania bielic z opadow ą gospodarką w odną n a całym obszarze N iżu Polskiego, aczkolw iek pow inny one ko n cen trow ać się głów nie w pasie p rzym orskim . A u to r te n jed n ak su g eru je, że w m iarę postępow ania od zachodu na w schód oraz z północy n a południe może zaznaczać się w pro ­ filach ty ch strefo w y ch gleb ,,pew na ten d e n c ja do zm niejszania m iąższości

i stopnia zorsztynizow ania poziom u ru daw cow ego” (s. 111). G leby glejo -

w o-bielicow e zalicza P r u s i n k i e w i c z [24] do „azo n aln y ch ” , sp o ra­ dycznie w y stę p u ją c y ch na tere n ie praw ie całego k ra ju . W edług poglądów T o m a s z e w s k i e g o [37] m ają to być gleby piaskow e podm okłe z p ro ­ cesem glejow ym po k rew n y m procesow i bielicow ania.

Istn ienie ta k sk ra jn ie ró żn y ch poglądów jest zw iązane n iew ą tp liw ie z n iew ielkim do tąd zasobem dany ch dla c h a ra k te ry s ty k i gleb bielicow ych i bielic N iżu Polskiego. Isto tn ą p rzy czy n ą tego s ta n u rzeczy jest często niezupełnie typow e w y k ształcen ie bielicow ych cech m orfologicznych, co u tru d n ia dokonanie w łaściw ej analizy i sy n tezy w yników badań.

W św ietle pow yższych rozw ażań z w a rty zasięg gleb bielicow ych i bielic pól w ydm ow ych W zgórz O strzeszow skich jest n a d e r in te re s u ją ­ cym obiektem badaw czym .

G łów nym celem p o d jęty ch b ad ań teren o w y ch i la b o ra to ry jn y c h było uzyskanie m ate ria łó w do c h a ra k te ry s ty k i gleb bielicow ych i bielic oraz analizy w zajem n y ch pow iązań pom iędzy u k ład em czynników gleb o tw ó r- czych a p ro filow y m kształto w an iem cech i w łasności ty c h gleb.

Całość opracow ania została p rzed staw io na w dw u częściach. Część I obejm uje c h a ra k te ry sty k ę w a ru n k ó w środow iska glebotw órczego z ogól­ nym naw iązan iem do genezy s u b s tra tu skalnego i k ształto w an ia się w a­ ru n k ó w rozw oju gleb w przeszłości. T em atem części II jest c h a ra k te ry ­ sty k a w łasności b a d an y ch gleb bielicow ych i bielic oraz in te rp re ta c ja ich genezy n a tle w yn ikó w p rzed staw io n y ch w części I.

Wizgórza O strzeszow skie są n ajb ard ziej na w schód w y su n iętą i n a j­ w yższą częścią G ór K ocich na południow o-w schodniej ru b ieży N iziny W ielkopolskiej. Tw orzą one pasm o w zniesione od 210 do 285 m n.p.m ., z w ysokościam i w zględnym i do 100 m , ciągnące się łu k iem długości 38 km od B ram y Sycow skiej na południe do doliny B aryczy na północy. Od w schodu sąsiaduje falista W ysoczyzna M ikorzyńska na w ysokości 180— 190 m n.p.m . i rozległe obniżenie K o tlin y G rabow skiej, zajęte przez po­ ziom y teraso w e P rosny. S ąsiad u jąca od zachodu K o tlin a O dolanow ska opada od 190 m n.p.m . na przedp o lu W zgórz do 120 m n.p.m . koło Odo­ lanow a. P ołudniow e przedpole W zgórz stan o w ią K o tlin y D om asłow ska i K ępińska z dnam i na w ysokościach 165— 185 m n.p.m .

B adaniam i gleboznaw czym i objęto północną część W zgórz w zasięgu obszarów leśn ych N adleśnictw a P aństw ow ego W anda, na pasie długości

G leb y b ie lic o w e W zgórz O strzeszo w sk ich 29

grzbietów . Na obszarze ty m zbadano ponad 40 odkryw ek, spośród k tó ry c h <io szczegółow ych b ad ań w yty p o w an o 6 o dk ry w ek gleb bielicow ych 1 2 —

gleb glejo w o -to rfiasty ch (rys. 1).

R ys. 1. R o zm ieszczen ie o d k ry w ek g leb o w y ch na p o w ierzch n i starszego zrów n an ia p e r y g la c ja ln e g o z p o k ry w ą p ia sk ó w eo liczn y ch i w y d m o w y ch W zgórz O strze­

sz o w sk ich (fragm en t szk icu R o t n i c k i e g o [28])

1 — g r z b i e t y k u l m i n a c y j n e w o b r ę b i e c e n t r a l n e g o o b s z a r u d e n u d a c j i , 2 — p o w i e r z c h n i a ■ starszeg o z r ó w n a n i a p e r y g l a c j a l n e g o , 3 — p o w i e r z c h n i a s t a r s z e g o z r ó w n a n i a p e r y g l a c j a l n e g o p o d p o k r y w ą e o l i c z n y c h p i a s k ó w p o k r y w o w y c h i w y d m o w y c h , 4 — d e n u d a c y j n a p o w i e r z c h n i a B ó w n i n y B u k o w n i c k i e j , 5 — d e n u d a c y j n a p o w i e r z c h n i a m ło d s z e g o z r ó w n a n i a p e r y g l a c j a l n e g o , 6 — s t a r s z a p o w i e r z c h n i a a k u m u l a c j i p e r y g l a c j a l n e j , 7 — p o w i e r z c h n i a a k u m u l a c j i p e r y g l a c j a l - n e j a g r a d o w a n a p r z e z c a ł y W ü r m , 8 — p o w i e r z c h n i a s a n d r u s t a d i u m W a r t y , 9 — I I t e r a s a w d o l i n i e P r o s n y , 10 — I I I t e r a s a , 12 — t e r a s a d e n n a ( h o l o c e ń s k a ) , 12 — b a d a n e o d k r y w k i g l e b o w e

S itu a tio n of so il p its on th e su rfa ce of old er p e r ig la c ia l p ed im en t w ith cover of e o lia n san d s and dunes of O strzeszów H ills (a fr a g m e n t of sk etch by R o t

-n i c k i [28]) I — c u l m i n a t i o n c r e s t s w i t h i n t h e c e n t r a l d e n u d a t i o n r e g i o n , 2 — s u r f a c e o f o l d e r p e r i g l a c i a l p e d i m e n t , 3 — s u r f a c e o f o l d e r p e r i g l a c i a l p e d i m e n t u n d e r e o l i a n s a n d c o v e r a n d d u n e s , 4 — d e n u d a t i o n s u r f a c e o f B u k o w n i c a P l a i n , 5 — s u r f a c e o f y o u n g e r p e r i g l a c i a l p e d i m e n t , -6 — o l d e r s u r f a c e o f p e r i g l a c i a l a c c u m u l a t i o n , 7 — s u r f a c e o f p e r i g l a c i a l a c c u m u l a t i o n a g g r a d e d n e a r l y o v e r t h e w h o le W ü r m , 8 — e s k e r p l a i n o f t h e W a r t a S ta g e , 9 — I l - n d t e r r a c e in t h e P r o s n a V a lle y , 10 — I I I - r d t e r r a c e , 11 — b o t t o m t e r r a c e (H o lo c e n e ) , 12 — i n v e s t i g a t e d s o il p i t s M ETO DY B A D A Ń

P o d staw ą do p rzeprow adzenia b adań gleboznaw czych było w cześniej­

sze rozpoznanie zbiorow isk ro ślin n y ch przez B i e r n a c k i e g o [2].

W m iejscach w ystęp ow ania ty p o w y ch zespołów ro ślin n y ch zo stały odsło­ n ię te dw u m etro w ej głębokości profile glebow e, pogłębione o 1,25 m w ie r­ ceniem w celu poznania litologii podłoża.

no rm aty w ó w opisu p ro filu glebow ego” [11]. Z poszczególnych w a rstw i poziom ów glebow ych pobrano p ró b k i do analiz la b o ra to ry jn y c h . M etody opisu p ro filu i analiz la b o ra to ry jn y c h omówiono w części II.

S k ały m acierzyste badano n astęp u jący m i m etodam i: fra k c je m ech a­ niczne < 0,1 m m m etodą B ouyoucosa w m od y fik acji C assagrande i P ró ­ szyńskiego [23]; fra k c je > 0,1 m m przez odsianie na sitach; w spółczynnik rów nom ierności u ziarn ien ia (D) wg sposobu H azena [10]; stopień zaok rą­ glenia ziarn fra k c ji piaskow ej 1,0— 0,5 m m m etod ą m orfoskopow ą w op ar­

ciu o k lasy fik ację w izu alną P o w e r s a [22]; ciężar objętościow y i poro­

w atość ogólną w p ró b k ac h p o b ran y ch z zachow aniem n a tu ra ln e g o u k ład u

do stalo w ych p ierścien i o pojem ności 100 cm3 w 3— 5 pow tórzeniach;

porow atość m ia ro d a jn ą obliczono z w arto ści porow atości ogólnej i w ody

higroskopow ej; pojem ność w odną m in im aln ą (P W min) i m ak sy m alną

(P W max) oraz szybkość k ap ilarn eg o n asycenia w odą ( V kap) i przepuszczal­ ność (V) za pom ocą zestaw u a p a ra tu ry „ P o lik e it” do b ad an ia w odnych

w łaściw ości gleb; sk ład chem iczny sk ał w sto pach z N a2CC>3 oraz po roz­

łożeniu krzem ianów kw asem fluorow odorow ym .

MORFO GEN EZA W ZGÓRZ I K SZ T A Ł T O W A N IE SIĘ W A R U N K Ó W RO ZW O JU GLEB

Z agadn ien ia genezy i w ieku W zgórz O strzeszow skich b y ły przez w iele la t k w estią sporną. E tap zasadniczej d y sk u sji zam y k a ją w n ik liw e p rac e R o t n i c k i e g o i T o b o l s k i e g o [27, 28, 29, 35]. W edług R o t n i c-

k i e g o1 [27, 28, 29] w spółczesne W zgórza O strzeszow skie są pozostało­

ścią niegdyś zw artego i nieprzerw an eg o w ału m orenow ego, spiętrzonego u czoła lądolodu sta d ia łu W a rty zlodow acenia środkow opolskiego (Riss), podczas jego tra n s g re s ji na obszary ówczesnej K o tlin y O dolanow skiej. Bardzo duża zm ienność litologiczna tego w a łu jest u w aru n k o w a n a w y ­ tw orzen iem s tr u k tu r m on o k lin aln y ch w sk u te k glacitektonicznego zab u ­ rzen ia neogeńskich iłów, pyłów , piasków , żw irów , piaskow ców i w ęgla b ru n atn e g o z p lejstoceńskim i glinam i, p iaskam i i żw iram i.

W d alszy m p rzeb iegu zdarzeń m o rfo g enety czny ch w y różn ia R o t n i c - k i [28, 29] n a stę p u jąc e fazy:

1. P ó ź n y R i s s — w okresie recesji lądolodu sta d iu m W a rty om a­

w ian y obszar z n a jd u je się w zasięgu p e ry g la c ja ln e j s tre fy k lim aty czn ej z in te n sy w n y m i procesam i den u d acji liniow ej. P o w sta ją liczne niecki i doliny erozyjne, rozcin ające odosiowo w ał m orenow y.

1 P an u D o k to ro w i K. R o tn ick iem u sk ła d a m y serd eczn e p o d zięk o w a n ie za ży cz­ liw e u d o stę p n ie n ie n ie o p u b lik o w a n y ch jeszcze w y n ik ó w badań oraz za szczerą dysk u sję.

G leb y b ie lic o w e W zg ó r z 'O str z e sz o w sk ic h 31

2. I n t e r g l a c j a ł e e m s k i — procesy d e n u d a cji są b ardzo słabe

w sk u te k rozw oju zw artej p o k ry w y roślinności leśnej w w a ru n k a c h o k re­ sowo um iarkow anego k lim a tu chłodnego, ty p u borealnego. W do linach rzecznych ro zw ija się erozja w głębna.

3. W c z e s n y W ü r m — początkow o chło dn y i w ilgotny k lim at stopniow o pogarsza się i n a b ie ra cech k o n ty n en ta ln y c h . Z anika pok ry w a ro ślin na, p o w staje w ieczna zm arzlin a oraz ro zw ija ją się in te n sy w n e p ro ­ cesy d e n u d acji p e ry g la cja ln e j. W b rzeżn ych częściach w ału zary sow uje się rozległa pow ierzchnia starszego zrów nania, n achylona w k ie ru n k u przedpola. W o taczających k o tlin ac h p o w stają płask ie pow ierzchnie s ta r ­ szej a k u m u la cji p ery g la cja ln e j.

4. S t a r s z y o k r e s p e ł n i W i i r m u — surow y, p ó łsuchy zim ny k lim at o cechach k o n ty n e n ta ln y c h n a d a l sp rz y ja in te n sy w n y m procesom k o n g eliflu k cji i sp łu k iw ań m ate ria łó w m in e raln y c h . W początkow ej fazie n a stę p u je k ró tk o trw a łe p rze rw a n ie procesów d e n u d a cji w sk u te k n ie­ znacznego ocieplenia i w kroczenia roślinności tu n d ry k rzaczastej n a niżej położone obszary.

5. I n t e r s t a d i a l P a u d o r f u — po ociepleniu k lim a tu w kracza roślinność tu n d ry su b a rk ty c zn e j. N a stęp u je w zględna stab ilizacja po ­ w ierzch n i stokow ych. D alszy rozw ój p ow ierzchni starszego zró w n an ia zo­ s ta ł p rze rw a n y . W zrastające ilości opadów w zm ag ają erozję pow odując pow stanie licznych dolin ero zy jn y ch głębokich do 15— 25 m.

6. M ł o d s z y o k r e s p e ł n i W i i r m u — odznacza się n aw ro tem

surow ego k lim a tu zim nego w okresie m ak sy m a ln e j tra n s g re s ji zlodow a­ cenia bałtyckiego. W stad iu m leszczyńskim W zgórza z n a jd u ją się w za­ sięgu p e ry g la cja ln e j p u sty n i gruzow ej z ożyw ionym i procesam i k on ge­ lifluk cji. W poznańskim i pom orskim sta d iu m istn ieje w ieczna zm arzlina oraz p rzeb iega in te n sy w n a den u d acja p e ry g la cja ln a . W w y n ik u u pod­ nóża W zgórz pow staje rozległa po w ierzch n ia m łodszego zró w nan ia i od­ po w iad ająca m u p ow ierzchnia a k u m u la cji n a przedpolach.

7. P ó ź n y W ü r m — stopniow o zam iera spraw ność procesów d e n u ­ dacji p e ry g la cja ln e j, p rzesu w ającej się k u w yższym p a rtio m W zgórz. Jednocześnie ro zw ijają się in ten sy w n e p rocesy eoliczne i p o w sta ją liczne w ydm y, w k raczające na starsze fo rm y d en u d acyjne. P okryw ow e p iaski ak u m u la cji eolicznej są często w tó rn ie przem ieszczane ze stoków do dolin przez w o d y pow ierzchniow e. W okresie ty m pow staje także większość p e ry g la c ja ln y c h utw o ró w po k ry w o w y ch o m iąższości 0,3— 2,5 m, w y stę ­ p u jąc y c h w spółcześnie na stok ach W zgórz O strzeszow skich.

8. H o l o c e n — ocieplenie k lim a tu i rozw ój zw a rte j szaty ro ślin n ej

j-ne. N astęp u je rozcięcie dolin p ery g lacjaln y ch , sięgające p rzeciętnie do

głębokości 2— 3 m.

P rz y n a jm n ie j 3 -kro tn ie więc W zgórza O strzeszow skie znajdow ały się, od chw ili ich pow stania, w zasięgu in te n sy w n y c h procesów d enu dacji pe ry g la cja ln e j. O ro zm iarach ru ch ó w m asow ych w ty ch ok resach św iad ­ czy bilans dokonany przez R o t n i c - k i e g o [28], wg którego objętość osadów W ürm skich zd enudow anych ze W zgórz do K o tliny D om asław skiej i K ępińskiej jest ok. 1,7 raza w iększa od dzisiejszej objętości W zgórz. Miąższość autochton iczny ch i allochtonicznych, niekiedy nieciąg łych po­ k ry w p e ry g la cja ln y c h różnego w iek u w aha się od 0,3 do 1,5 m na k u lm i­ n a c y jn y c h grzbietach szczytow ych oraz 0,3— 2,3 m na zboczach i po­

w ierzchniach zrów nań do ok. 20 m n a rez y d u a ln y c h płaskow zgórzach

zew n ętrzn y ch części W zgórz.

W a ru n k i sp rzy jające rozw ojow i gleb istn ia ły n ato m iast podczas in- te rg la c ja łu eem skiego i w P a u d o rfie oraz od p rzełom u W ü rm u i holocenu. G leby w ym ienionego in te rg la c ja łu i in te rsta d ia łu oraz późnego W ü rm u i w czesnego holocenu k sz ta łto w ały się w w a ru n k a ch klim atów chłodnych i w ilgo tny ch pad w pły w em roślinności ta jg i lub tu n d ry a rk ty c zn e j, p rz y udziale procesów m rozow ych. W p ełn i zachow ane gleby ty c h okresów w y s tę p u ją w spółcześnie p rzew ażnie w stan ie k o p a ln y m pod m łodszym i osadam i p ery g la cja ln y m i i holoceńskim i. W p ro filach gleb w spółczesnych na zachow anych fra g m en ta ch pow ierzchni zrów nań oraz n a odpow iada­ jący ch im p o w ierzchniach a k u m u la cji p ery g lacjaln ej m ogą znajdow ać się ślady gleb in te rg la c ja ln y ch lub in te rsta d ia ln y c h , o ile nie zostały one całkow icie zniszczone przez późniejsze procesy m rozow e i d eflacji k lim atu p ery g lacjaln eg o . T ak w ięc an aliza i in te rp re ta c ja w spółczesnych gleb m in e raln y c h W zgórz O strzeszow skich pow inna uw zględnić w iek i genezę .su b stratu glebotw órczego.

SK A Ł Y M A C IE R ZY STE I W A R U N K I H Y D RO LO G IC ZN E

Litologiczne cechy i w łasności sk ał m acierzysty ch b ad an y ch gleb zw iązane są z procesam i d enu d acji i ak u m u la cji p e ry g la cja ln e j na po­ w ierzch n i starszego zrów nania, n achylonej pod k ą te m 0,5—4,0° w k ie­ r u n k u w schodnim . P ow ierzch n ię tę p o k ry w a ją , wg R o t n i c k i e g o

[28, 29], cienka i nieciągła seria allochtonicznych, dobrze w yso rto w an y ch i d e lik a tn ie lam in o w an y ch piasków , pyłów i żw irów pochodzących ze spłu k iw an ia stokow ego oraz seria k o n g e liflu k c y jn y c h , słabo w y so rto w a­ n y ch m ate ria łó w piaszczysto-żw irow ych. P o k ry w y te zostały u schyłk u zlodow acenia bałtyckiego (W ürm ) p rz y k ry te nieciągłą w a rstw ą piasków eo licznych o bardzo zróżnicow anej miąższości, często w tó rn ie p rzem iesz­ czonych przez procesy sp łukiw an ia stokow ego lub spełzyw ania.

R o c z n ik i g le b o z n a w c z e t.

Rys. 2. K rzy w e u ziarn ien ia oraz w sp ó łczy n n ik i jed n orod n ości u ziarn ien ia (D) p ia sk ó w ak u m u la cji p ery g la cja ln ej a — p i a s k i k o n g e l i f l u k c y j n e ( o d k r y w k i 1 i 2), b — p i a s k i e o lic z n e ( o d k r y w k i 3 i 4, с — p i a s k i e o lic z n e ( o d k r y w k i 5 i 6), d — p i a s k i

e o lic z n e ( o d k r y w k i 7 i 8)

G ran u lation cu rves and c o e ffic ie n ts of gran u lation h o m o g en eity (D) in san d s of p erig la cia l accu m u lation a — c o n g e l i f l u c t i o n s a n d s ( p it s 1 a n d 2), b — e o l i a n s a n d s ( p i t s 3 a n d 4), с — e o l i a n s a n d s ( p it s 5 a n d 6), d — e o l i a n s a n d s ( p it s 7 a n d 8) G le b y b ie li c o w e W zgórz O s tr z e s z o w s k ic h

K rzyw e u ziarnien ia na rys. 2a, b, c, d, opracow ane na podstaw ie p rze­ prow adzonych analiz g ran u lo m etry czn y ch w skazują, że badane gleby uk ształto w ały się z dw u różnych skał m acierzystych. Są to k o n g e liflu k - cyjne, w arstw o w ane i różn o ziarn iste piaski luźne, z dom ieszką żw irów

i kam ieni w odkryw k ach 1 i 2 oraz różn o ziarn iste piaski luźne pochodze­

nia eolicznego z przew agą ziarn p iasku średniego i drobnego w o d k ry w ­

kach 3, 4, 5, 6, 7 i 8. W yrazem różnic u ziarn ienia obu skał są w arto ści

w spółczynnika rów nom ierności uziarn ien ia — D, obliczone wg sposobu H azena [10]. W piaskach kon g eliflu k cy jn y ch w skaźnik D w aha się od 2,5 do 4,7, a w piaskach eolicznych — od 0,2 do 3,5 (rys. 2).

W yniki analiz stopnia obtoczenia ziarna fra k c ji piaskow ej 1,0— 0.5 m m

(tab. 1) w yraźnie po tw ierd zają różną genezę om aw ianych piasków .

W skład ró żn o ziarn istych osadów k o n g eliflu k cy jn y ch wchodzi m ianow icie 23,3— 48,3% ziarna graniastego, gdy w p iaskach eolicznych ziarno to w y­ stę p u je m ak sy m aln ie do 4%, a dom inuje ziarno zaokrąglone. Uw agę

T a b e l a 1 S t o p i e ń o b t o c z e n i a z i a r n a p ia s k ó w a k u m u la c ji p e r y g l a c j a l n e j H o u n d n ess d e g r e e o f g r a i n s o f p e r i g l a c i a l a c c u m u la tio n s a n d s Od- 1 kryw -l к a i P i t No. Z ia r n o w :/'o G r a in i n % G łę b o ­ k o ść D ep th cm b a rd zo g r a n i a s t e v e r y a n g u la r g r a n i a s t e a n g u la r p ó ł - g r a n i a s t e ' s u b тa n g u la r i I p ó łz a o ­ k r ą g lo n e <sub - rou n ded

z a o k r ą g lo n e ' ro u n d ed

1 b a r d so i сагк гл^х оп е Iv .'sll-r o u n d ed Ś r o d o w isk o so d y n er.ta c j i - ;sedirr.ent a t i o n en v ir o n m e n t

wodne - w a te r lodow cow e_{g l a c i a l} e o l i c zn e - e o l i a n S tokow e p i a s k i k o n g e l i f l u k c y j n e - S lo ;pe c o n g e l i f l u c t i o n s a n d s 1 0 - 5 0 , 9 2 3 , 2 1 6 , 4 1 4 , 5 3 6 , 8 с ,2 1 0 0 - 1 1 0 0 , 6 3 1 , 2 1 6 , 5 i 2 5 , 5 i 2 5 , 9 ^ »3 2 2 0 - 2 5 0 , 5 5 , 8 1 7 , 0 2 5 , 4 4 1 , 5 9 , 8 1 1 0 - 1 2 0 0 , 6 2 5 , 0 2 0 , 6 2 6 , 3 2 5 , 6 1 ° ;— --- i. P i a s k i wydmowe - Dune s a n d s I i-3 7 - 1 2 0 , 0 0 , 0 1 1 , 6 1 1 5 , 6 1 6 0 , 5 1

!

i

1,5

j

G leby b ie lic o w e W zgórz O strzeszo w sk ich 35

zw raca znacznie w iększa obecność ziarn zaokrąglonych i m niejsza ziarn g ran ia sty c h w stropow ej części osadów k o n g eliflu kcy jny ch. Je st to p ra w ­ dopodobnie sk u tek procesów eolizacji, na k tó re w skazują p o k ry w y eolicz- ne i w ały w ydm ow e w najbliższym otoczeniu. Także ziarno piasków eolicznych jest w w arstw ach górnych bardziej zaokrąglone niż w głęb­ szych. Św iadczy to o zw iększającym się z czasem natężen iu procesów tra n s p o rtu eolicznego, co stw ierdzono rów nież w osadach lessopodobnych W zgórz D ałkow skich [13, 14], w chodzących w skład pasm a Gór Kocich.

Oprócz w skaźników w tórnego oddziaływ ania procesów eolicznych z n a jd u jem y w stropow ej części serii k o n g e liflu k cy jn y ch piasków i żw i­ rów s tr u k tu ry in te rp re to w a n e przez w ielu au toró w jako re z u lta t p e ry - g lacjalny ch procesów głów nie m rozow ych w w a ru n k a ch istn ienia w iecz­ nej zm arzliny. Je st to jednolicie b ru n a tn o zabarw iona w arstw a b e z stru k - tu ra ln a o m iąższości 60— 80 cm, przechodząca n ieró w n ą linią w niżej leżące, niezakłócone osady w arstw ow ane. Na głębokości 30— 35 cm p rze­ dziela ją sm uga żw irow o-kam ienista o g irlandow ym przebiegu. Także na s ty k u z niezakłóconym podłożem zaznacza się w zbogacenie części szkiele­ tow ych, w y raźn ie oddzielające obie serie osadów.

W edług R o t n i c k i e g o [27, 28] w a rstw y kam ieniste m ogą być po­ zostałością po ro zm yty ch bądź ro zw ianych stokow ych p o k ryw ach k o n ­ g eliflu kcy jn y ch , później p rz y k ry ty c h m łodszym i m ate ria ła m i p o k ry w o ­ w ym i, albo też m ogły pow stać w procesie k o ngeliflukcji. In te rp re ta c ja ta

jest w pew nym sensie zgodna z poglądam i B ü d e l a [3], T r o l l a [3 9,

40], D ü c k e r a [6], F i e d l e r a , A l t e r m a n n a i N e b e [8],

S c h u l z a [32], D y l i к a [7], S c h i l l i n g a [31], M a n i k o w ­

s k i e j [17] i innych.

К o p p [12] dzieli w arstw ę b e z stru k tu ra ln ą na stropow ą „p e ry g lac ja l-

ną stre fę p o k ry w o w ą” (periglaziäre Deckzone — P DZ), sięgającą do pierw szej w a rstw y k am ienisto-żw irow ej, oraz spągow ą ,,stre fę przejścio ­ w ą p ery g la cja ln ie zab u rzo n ą” (periglaziär u m g elagerte Ü bergangszone — PU Ü) nad m a te ria ła m i w arstw o w any m i. P o w stanie ty c h stre f, określo­

n ych przez L e m b k e g o [15] łącznym m ianem „p ery g lacjaln ej serii

p o k ry w o w e j” (periglaziale Deckserie), wiąże K opp z in ten sy w n y m i p ro ­ cesam i m rozow ym i, podczas k tó ry c h kam ienie i żw iry w cześniej n ag ro ­ m adzone na pow ierzchni d e n u d a cy jn e j zostały przem ieszczone do dolnej gran icy s tre fy czynnej zm arzliny i tam zakum ulow ane w postaci ciągłej; w a rstw y 2.

2 K o m itet C zw artorzędu A N N R D p rzy ją ł w 1967 r. term in „strefa p erstru k cji p e r y g la c ja ln e j” (p eriglaziäre P erstru ction szon e), o k reśla ją cy łą czn ie w a r stw y sk a ł zm ien io n y ch i p rzek szta łco n y ch przez p ro cesy p e r y g la c ja ln e (ustne don iesien ie. D. K oppa, 1968).

Pom im o d yskusyjności p rzed staw io n y ch poglądów zw rócenie uw agi na pow szechnie w y stę p u ją c ą w osadach zlodow aceń p lejsto ceń sk ich stre fę p ery g la cja ln ie zaburzoną pow inno doprow adzić do rew izji poglądów na zagadnienia genezy gleb holoceńskich z dw u p u n k tó w w idzenia: po w sta­ nia ty ch p o k ry w już w późnym g lacjale po P au d o rfie oraz reliktow ości poziom u b ru n atn ego , w ytw orzonego syngenety cznie w w arstw ie czynnej zm arzliny [13, 14]. B ru n a tn e zabarw ienie w spółczesnej w a rstw y czynnej z m arzliny w strefie północnej tajg i, opisane przez D i m o [5] i В i e 1- c z i к o w ą [1] jest dow odem p o tw ierd zający m powyższe poglądy. N ależy jeszcze nadm ienić, że w p ro fila c h b ad an y ch osadów eolicznych stw ierd zo­ no także obecność w a rstw y b e z stru k tu ra ln e j, o m iąższości osiągającej 60— 80 cm, jed n ak geneza jej nie została dotąd w w y starczający m stopn iu poznana. W edług U r b a n i a k [41] i M a n i k o w s k i e j [17] eoliczne piaski b e z stru k tu ra ln e są bogatsze w m in e rały bardzo odporne na czyn­ niki niszczące i uboższe w m in e rały łatw o w ietrzejące od piasków w a rs t­ w ow anych. Obecność w a rstw b e z stru k tu ra ln y c h jest więc jed n ą z cech um ożliw iających u stalen ie w ieku skał oraz przebiegu procesów w ietrzenia i u łatw ia ją c y c h in te rp re ta c ję późniejszego rozw oju gleb.

Z genezą om aw ianych osadów w iąże się ich zróżnicow any sk ład che­ m iczny, zestaw iony na podstaw ie analizy całkow itej prób ek skał p o b ra ­

ny ch z głębokości 75— 150 cm (tab. 2). P rzed staw ion e cy fry w skazują, że

obie sk ały sk ła d a ją się w 95— 79% z SiO-2, a pozostałe sk ład n ik i m in e ra l­

ne w y stę p u ją w niew ielkich ilościach. Słabo p rzeso rto w an e piaski

k o n g eliflu k cy jn e są jed n ak w yraźn ie bogatsze w tle n k i Al, Fe, Mg, K, Na oraz uboższe w tle n k i Si w p o ró w n an iu z p iask am i eolicznym i.

T a b e l a 2

S k ła d c h em iczn y p ia s k 6 w a k u m u la c ji p e r y fjła c j a ir .e j C h e m ica l c o m p o s it io n с* p e r i g l a c i a l a c c u m u la tio n s a n d s Odk ryw -f -f t No. G łęb o ­ k o ść De-oth cn S i 0 2 T i0 2

A12 ° 3 F e 2 ° 3 LlnO kco CaO К20 Na20 Р 2° 5

*

G leb y b ie lic o w e W zgórz O strzeszo w sk ich 37 T a b e l a 3 K ie k t ó r e w ła ś c iw o ś c i f i z y c z n e p ia s k ó w a k u m u la c ji p e r y g l a c j a l n e j Some p h y s i c a l p r o p e r t i e s o f p e r i g l a c i a l a c c u m u la tio n s a n d s Odkrywka P i t IÎ0 G łę b o k o ść D ep th cm Poziom H o r izo n H ig r o s k o ­ p i j n c ś ć zw y k ła H ig r o s c o - p i c i t y /o C ię ż a r o b j ę t o ś ­ c io w y Volume w e ig h t P o r o w a to ść o g ó ln a T o t a l p o r o s i t y % P o r o w a to ść m ia r o d a jn a C om petent p o r o s i t y % P i a s k i k o n g e l i f l u k c y j n e - C o n g e l i f l u c t i o n s a n d s 1 1 0 0 -1 1 0 С 0 ,1 1 I 1 ,6 0 4 0 ,9 3 4 0 ,7 5 2 1 1 0 -1 2 0 D 0 ,1 8 1 ,6 0 4 0 ,2 5 3 9 ,9 6

P i a s k i wydmowe p o z a z a s ię g ie m wód g ru n to w y ch - Dune s a n d s b eyon d ground w a te r r e a c h

3 1 4 5 -1 5 0 С 0 ,1 8 1 ,6 1 4 2 ,8 6 4 2 ,5 7

4 1 5 5 -1 4 0 С 0 ,1 3 1 , 6 4 4 1 ,2 1 4 1 , ОС

P i a s k i wydmowe w z a s ię g u wód g ru n to w y ch - Dune sar.ds w iłл lir: jr c u n d w ater* r e a c h

5 9 0 - 9 5 CG 0 ,2 6 1 , 6 4 3 4 ,3 2 3 3 ,8 4 6 9 5 -1 0 0 CG 0 ,2 2 1 , 7 4 3 8 ,0 2 3 7 , 6 4 7 8 0 - 8 5 DG 0 ,1 6 1 ,7 9 3 7 ,0 8 3 6 ,7 9 T a b e l a 4 'W skaźniki wodne s k a l m a c ie r z y s t y c h p o w i e t r z n i e s u c h y c h W ater i n d i c e s o f a i r d r y p a r a s it a i r o c k s Odkryw­ k a P i t No. G łęb o ­ k o ść D epth cm Ftf m in F.V max Ś r e d n ia sz y b k o ść n a s y c e n ia k a p ila r n e g o wodą | Mean r a t e o f c a p i l l a r y w a te r s a t u r a t i o n I P r z e p u s z c z a ł- 1 I10ŚĆ Roc]: rerm e -w % p o r o -w a t o ś c i o g ó ln e j i n % o f t o t a l p o r o s i t y m l / s e k / 1 m2 i w p o czą tk o w y ch 3 0 m in u ta ch i n i n i t i a l 30 m in u te s V/ n a s tę p n y c h 110 m in u ta ch i n f o l l o w i n g 110 ir.in u tes ! a b i l i t y I m l/cc-l:/ 1 m2 1 1 0 0 -1 1 0 7 0 , 1 7 6 , 2 1 0 ,9 0 , 9 3 0 3 ,6 4 1 3 5 -1 4 0 3 7 , 1 6 6 , 6 7 , 5 0 , « 4 3 5 ,0 5 9 0 - 9 5 7 4 , 8 8 1 , 6 1 5 ,1 0 , 4 1 ! 1 0 2 ,2

C h a ra k te ry sty c zn ie zróżnicow ane są rów nież w łasności fizyczne om a­ w ian y ch skał, choć w p rz y p a d k u piasków eolicznych dodatkow y w pływ w y w iera p ły tk o w y stęp u jące lu stro wód gru nto w y ch. Z porów nania w iel­ kości ciężaru objętościow ego i porow atości ogólnej z szybkością k a p ila r­ nego ssania w ody (V kap— tab. 3, rys. 3) oraz z n iek tó ry m i w ażniejszym i w skaźnikam i w łaściw ości w odnych (tab. 4) m ożna wnioskow ać, że V kap i P W min w p orow aty ch piask ach eolicznych bez w pły w u wód g ru n to w y ch

są najm niejsze, a przepuszczalność najw iększa. P iaski eoliczne w zasięgu w ód gru n to w y ch m ają n ato m iast ponad cztero k rotnie m niejszą p rzepu sz­ czalność w odną, a V kap jest d w u k ro tn ie w iększa niż w uprzednio s c h a ra k ­ tery zo w an y ch piaskach. P o śred n ie w łasności wodne m ają piaski konge- liflu k cy jn e, jed n ak o stosunkow o dużej jeszcze przepuszczalności.

Obecność wód g ru n to w y ch w przepuszczalnych piaskach eolicznych, pow odujących często zabagnienia w lo k alny ch zagłębieniach i nieckach, jest zw iązana z litologią pow ierzchni zrów nania peryg lacjalnego w pod­ łożu. S tąd też duża ilość lokaln y ch poziom ów w odonośnych, m ający ch swe ujście w w ychodniach glacitek to niczn y ch s tru k tu r. W ody te są zasilane z opadów, w zw iązku z czym lu stra ich podlegają znacznym w ahaniom .

C zos w m inutach - Time in m in u tes

R ys. 3. S zyb k ość k a p ila rn eg o n a sy ca n ia w od ą p o w ietrzn ie su ch y ch p ia sk ó w a k u ­ m u la cji p ery g la cja ln ej

R ate of ca p illa ry w a ter satu ration of a ir-d ry sands of p erig la cia l a ccu m u la tio n

W skutek dużej przepuszczalności piasków oraz obecności lo k alny ch poziomów w odonośnych pow stało w iele typów stosunków glebow o-hydro- logicznych :J. Na płaskich i w zniesionych p ow ierzchniach zrów nań pocię­ ty ch dolinam i oraz w pagórach w ydm ow ych p a n u je zazw yczaj p rzem y w - n y ty p stosunków w odnych. W lo k aln y ch nieckach i zagłębieniach oraz w płaskich dolinach p e ry g la cja ln y c h u k sz ta łto w ały się kom pleksy typów przem yw no-glejow ego, glejow ego i bagiennego, zależnie od głębokości

In terp reta cję ty p ó w w a ru n k ó w g le b o w o -h y d r o lo g ic z n y c h oparto na k la s y fik a ­ cji podanej przez P r u s i n к i e w i с z a i K o w a l k o w s k i e g o [25].

G leb y b ie lic o w e W zgórz O strzeszo w sk ich 39

w y stępow an ia lu stra wód g ru n to w y ch o znacznych n ieraz am p litu d ach w ah ań w okresie w egetacyjn ym .

Oprócz w ah ań cyklicznych, uzależnionych od p rzebiegu w aru n k ó w atm o sfery czn y ch i rozw oju w egetacji, w dynam ice stosunków w odnych m ogą następow ać znaczne i rad y k a ln e zm iany w sk u tek zabiegów gospo­ darczych o niew ielkiej n aw et intensyw ności.

Duża zm ienność jest w ięc cechą c h a ra k te ry sty c z n ą gospodarki w odnej om aw ianych piasków .

KLIMAT I STOSUNKI FLORYSTYCZNE

U m iark ow an y k lim at W zgórz O strzeszow skich odznacza się rocznym i opadam i w ynoszącym i p onad 600 m m [42], w iększym i w p o ró w n an iu z obszaram i otaczających kotlin. P rzy czy n ą tego jest w g P a s z y ń s k i e ­ g o [21] i F l o h n a [9] w ystęp o w an ie zjaw isk zastoiskow ych o u m ia r­ kow anym n a tężen iu p rz y w ia tra c h z k ie ru n k ó w SW i NW. P o rów n an ie ro zkład u opadów w okresie rocznym za lata 1954— 1959 [20] dla K alisza, O strow a W lkp., O strzeszow a i K ępna (rys. 4) w skazuje, że zw iększenie opadów p rzy p ad a na m iesiące V—V III, gdy tym czasem w pozostałych m iesiącach nie w y stę p u ją istotn iejsze różnice z te re n a m i otaczającym i. T en niew ątp liw ie k o rzy stn y d la rozw oju flo ry i fa u n y glebow ej rozkład

Miesiące - Months

R ys. 4. R ozkład śred n ich m iesięc zn y ch op ad ów w la ta ch 1954— 1959 na obszarze W zgórz O strzeszow sk ich (O strzeszów ) oraz na obszarach są sia d u ją cy ch od p ó ł­

n ocy (K alisz, O strów W lkp.) i od p ołu d n ia (K ępno)

D istrib u tio n of m ean m o n th ly r a in fa ll in 1954— 1959 in O strzeszów H ills (O strze­ szów ) and in areas a d ja cen t in north (K alisz, O strów W lkp.) and in south

T a b e l a 5 O g ó ln a c h a r a k t e r y s t y k a z b io r o w is k r o ś l i n n y c h borów /w e d łu g B ie r n a c k ie g o - 2 / G e n e r a l c h a r a c t e r i s t i c s o f p la n t co m m u n itie s i n c o n i f e r o u s f o r e s t s /a c c o r d in g t o B ie r n a c k i - 2 / Z b io r o w is k a r o ś l i n n e F i a n t c o m m u n itie s F e u ced a n o - P in etu m t y p ic u n L'at 1962 P r o f i l - P r o f i l e L eu co b ry o - rin e tu m c la d p n ie t o s iiia P r o f i l - P r o f i l e le u c o b : mo l i n i e - F r o f: ryo - bosun i l - : P in etu m I L'.at 1962 P r o f i l e 1 2 o g ó ie c t o t a l 5 4 ogółem t o t a l 5 6 7 ogółen: t o t a l I l o ś ć z d j ę ć Amount o f s u r v e y s 1 1 17 1 1 11 1 2_ ₁ 15 P o k r y c ie w a rstw y d rzew a % C over o f t r e e l a y e r a 70 60 6 0 - 8 0 70 60 6 0 - 7 0 60 70 70 6 0 -7 0 P o k r y c ie w a rstw y krzewów b /о C over o f shrub l a y e r b - - do 40 - - - 10 5 5 C -2C P o k r y c ie w a rstw y ru n a <f/o

C over o f h erb l a y e r с 100 90 5 0 -1 0 0 10 10 do 10 100 ICO 100 7 0 -1 0 0 P o k r y c ie w a rstw y m s z y s t e j d ^ C over o f m oss l a y e r d 90 60 4 0 - 9 0 7 0 60 6 0 -8 0 50 50 50 2 0 -9 0 W ysokość d rzew w m H e ig h t o f t r e e s i n m 22 20 1 6 -2 7 9 16 9 - 1 6 22 20 13 1 1 -2 5 Ś r e d n ia p i e r ś c i e n i c a d rzew cm Kean d i a n e t e r o f t r e e s i n cm 26 29 1 6 -5 5 1 4 25 1 1 -2 5 5 4 29 25 2 1 -5 9 K la s a w iek u T ree age c l a s s IV IV I I - V I I I V I I -V V г / ji I I I I I I - V I l o ś ć g a tu n k u w' z d j ę c i u Number o f s p e c i e s i n t h e s u r v e y 41 29 2 0 -4 1 25 25 1 9 -2 9 50 20 15 1 5 -5 0

opadów sp rz y ja w w a ru n k a c h przep u szczaln y ch skał i gleb piaskow ych p ow staw aniu przem yw nego ty p u w aru n k ó w w odnych. To p rzem yw anie m a w iększą niż zazw yczaj częstotliw ość, chociaż nie zawsze duży zasięg w głąb.

K lim atyczn ie u w aru n k o w an e jest też zbieganie się na obszarach W zgórz O strzeszow skich granic zasięgów jo d ły pospolitej, św ierka pospo­ litego, b u k a zw yczajnego, jaw o ra, ja rz ą b u b rek in ii i trz m ie lin y b ro d aw ­ kow ej ( S z a f e r [34]). O dbiciem tego są sk up ien ia lasów bukow ych z do­ m ieszką jodły i św ierka oraz elem entów a tla n ty c k ich na siedliskach bogatszych. Rozległe pow ierzchnie ubogich piasków p o k ry te są boram i sosnow ym i. Na podstaw ie b adań O ł t u s z e w s k i e g o [19] i T o b o l ­ s k i e g o [35] m ożna przypuszczać, że w łaśnie sosna była na ty ch obsza­ rac h głów nym g atun kiem k sz ta łtu jąc y m środow iska glebow e n iep rz erw a ­ nie od późnego p lejstocenu.

Szczegółowszą c h a ra k te ry sty k ę zbiorow isk borów oprzem y głów nie na

w y n ik ach b a d ań B iernackiego 4 [2] (tab. 5).

4 P anu D row i A. B i e r n a c k i e m u serd eczn ie d zięk u jem y za ż y c z liw e w p r o ­ w a d z e n ie w za g a d n ien ia flo r y sty c z n e W zgórz O strzeszo w sk ich i za u d o stęp n ien ie n ie o p u b lik o w a n y ch m a teria łó w ręk o p iśm ien n y ch [2].

G leb y b ie lic o w e W zgórz' O strzeszo w sk ich 41 R ys. 5. Bór so sn o w y św ie ż y (Р е й с е - d a n o - P i n e t u m Mat. 1962) z dobrze ro zw in iętą p ok ryw ą z ie ln o -m sz y stą . Fot. A. K o w a l k o w s k i , 1966 F resh p in e fo rest (Р ей с е d a n o -P in e tu m Mat. 1962) w ith w e ll-d e v e lo p e d h erb -

m oss cover

R ys. 6. S u ch y bór so sn o w o -c h r o b o tk o - w y (L e u c o b r y o - P i n e t u m c l a d o n i e t o s u m Mat. 1962) z bardzo skąpą pok ryw ą runa na w a ła ch w y d m o w y ch . F ot.

A. K o w a l k o w s k i , 1966

D ry p in e cu p -m o ss fo rest (L e u c o b r y o -

P i n e t u m c la d o n i e to s u m Mat. 1962)

w ith v e r y poor herb cover on d u n es

R ys. 7. S łabo w ilg o tn y bór so sn o w y (L eu co­

b r y o - P i n e t u m m o l i n i e t o s u m Mat. 1962)

z b u jn ie r o zw ija ją cą się paprocią o rlicą

{ P t e r i d iu m a ą u i l i n u m ) Fot. A. K o w a l k o w s k i , 1966

S lig h tly hum id p in e fo rest (L e u c o b r y o -

P i n e t u m m o l i n i e t o s u m Mat. 1962) w ith

b rack en fern (P t e r i d i u m a ą u ilin u m ) g ro w ­ in g in a b u n d an ce

Duże pow ierzchnie ró żn o ziarn isty ch piasków k o n g eliflu k cy jn y ch po­ k ry te są zbiorow iskam i b oru sosnowego świeżego — P eucedano-P inetu m M at. 1962 w ich typow ym podzespole z szeregiem gatu nk ów zespołu

L euco bryo -P inetum . Obok do m in u jącej sosny zw yczajnej w y stę p u je

w sztucznych i jed n o stro n n y ch drzew o stan ach pojedynczo Betula v e r r u ­

cosa, Quercus robur i Picea excelsa. Słabo w ykształcon a jest w a r­

stw a krzew ów z Picea excelsa, J un ip e ru s c o m m u n is, Frangula alnus, i Quercus robur. W arstw a ziół jest dobrze ro zw in ięta z przew agą g a tu n ­ ków acidofilnych w jej składzie (rys. 5). W jed n o stro n n y m ru n ie w y stę ­ p uje k ęp am i P te ridium a q u ilin u m , w ysokie do 0,4— 1,0 m, oraz liczny jest udział Vaccinium m y r tillu s i Calluna vulgaris. P te rid iu m a qu ilinu m tw orzy w m iejscach w ilg o tniejszy ch zw arte p ła ty z w ielu gatu n k am i to ­ w arzyszącym i. Bogato jest rozw in ięta w a rstw a m szysta. Łącznie w zbio­

row isku ty m w y stęp u je 88 gatunków , k tó ry c h gęste system y korzeniow e

p rz e ra sta ją całą m iąższość gleby.

Na piaskach eolicznych i w ydm ow ych rozw inęły się dw a podzespoły borów sosnow ych, zależnie od głębokości w ystępow ania w ód grun tow y ch . G łębokie i suche piaski w ydm ow e p o k ry w a zbiorow isko suchego boru sosnowego chrobotkow ego — L e u c o b r y o -P in e tu m cladonietosum M at. 1962. Składa się ono ty lk o z 48 gatunków , w ty m 35 p rzy p ad a na w arstw ę m szysto-porostow ą. W y stęp u ją w niej głów nie D icranum u n d u l a tu m ,

L e u c o b r y u m gla u cu m , H y p n u m cupressiform ae, Entodon Schreberi oraz

ilościowo p rzew ażające Cladonia rangiferina, Cladonia silvatica i Clado-

nia gracilis (rys. 6). Zaledw ie k ilk a sk a rla ły c h g atu nk ów w y stęp u je

w w arstw ie zielnej. P rzero śn ięcie gleby k orzeniam i jest przeto słabe i ogranicza się głów nie do górn ych 10— 20 cm. G łębiej sięgają ty lk o po­ jedyncze korzenie.

Rozległe i płaskie obniżenia oraz lokalne niecki i obrzeża w ałów w y d ­ m ow ych z p ły tk im lu stre m wód g ru n to w y ch z a jm u ją zbiorow iska słabo w ilgotnego boru sosnowego L e u c o b r y o -P in e tu m m o linietosum M at. 1982 z udziałem św ierka i brzozy bro d aw k o w atej. W podszyciu w y stęp u je św ierk z sam osiew u oraz k ru szy n a. G łów nym i elem entam i składowTymi b u jnej i w ielow arstw ow ej p o k ry w y zielnej są: P te rid iu m a q u ilin u m , w ysokie do 1,5 m, Vaccinium m y r tillu s osiągające wysokość 50 cm oraz kępowo w y stęp u jące Molinia coerulea i Vic cin iu m vitis idaca (rys. 7). Te o statnie tw orzą średnio duże sk up ien ia i kobierce w m iejscach w ilgot­ niejszych z to rfia sty m podłożem . W przyziem nej w arstw ie z n a jd u ją się m iędzy in n y m i M a ja n th e m u m bifolium, Oxalis acetosella i Trientalis

europaea. W stosunkow o silnie ro zw in iętej w a rstw ie m szystej z 19 g a tu n ­

kam i p a n u je Entodon Sc hreb e ri. M ałe k ępy tw orzy S p h a g n u m acutijo-

l iu m , w skazujące n a stosunkow o dużą w ilgotność i ubogość siedliska

G leb y b ie lic o w e W zgórz O strzeszo w sk ich 43

ru n a w skład om aw ianego zespołu wchodzi ogółem 50 gatunków . S ystem y korzeniow e tw orzą dlateg o sieć gęsto p rz e ra sta ją c ą ty lk o górne poziom y glebow e do głębokości 20— 25 cm. Niżej ich rozwój ograniczony jest nie sp rzy jający m i w a ru n k a m i w odno-pow ietrznym i.

Szata ro ślinna om aw ianego obszaru, łącznie z ubogim i i przepuszczal­ nym i skałam i, stw arza w a ru n k i odpow iadające b o rea ln sm u typow i w ap- niow o-azotow ego obiegu składników m in e raln y c h i su b stan cji organicz­ nych lasów ig lasty ch ta jg i wg R o d i n a i B a z i l e w i c z a [26]. L u stro w ody g ru n to w ej, zjaw iające się lokalnie w dolnej części p rofilu glebow e­ go, m o d y fiku je natężenie tego obiegu. Jego cechą c h a ra k te ry sty c z n ą jest wg Z o n n a [43], nie w y ró w n an y bilans su b stan cji popielnych i azotu w skutek częściow ych s tra t w procesie bielicow ania. P ow stanie tego p ro ­ cesu jest u w a ru n k o w an e dom inow aniem g atu n k ó w sp rz y ja ją c y ch a k u ­ m u lacji kw aśnej i słabo shum ifikow anej ściółki, biologicznie m ało a k ty w ­ nej i ubogiej w sk ład n ik i m in eraln e.

W N IO SK I

Sw oisty kom pleks w a ru n k ó w środow iska glebotw órczego gleb bielico- w ych i bielic, u k ształto w an y ch w obrębie W zgórz O strzeszow skich, m ożna sch ara k te ry zo w a ć następu jąco :

1. S k ałam i m acierzy sty m i b ad an y ch gleb bielicow ych i bielic są słabo w ysortow ane, o strokraw ędziste, żw irow o-piaszczyste m a te ria ły kongelif- lu k cy jn e oraz dobrze obtoczone i w ysortow ane p e ry g lacjaln e piaski eolicz- ne, często w tó rn ie przem ieszczone przez procesy sp łukiw ania stokow ego lu b spełzyw ania. M ateriały sk aln e ak u m u lacji p e ry g lacjaln ej zostały osa­ dzone w a rstw am i różnej m iąższości na litologicznie zróżnicow anej po­ w ierzchni starszego zrów nania p ery g lacjaln eg o wczesnego W ürm u i s ta r ­ szego o k resu p ełni W ürm u.

2. W arstw ow ane piaski k o n g eliflu k cy jn e i eoliczne posiadają często

w stropie w tó rn e s tru k tu ry , uw ażane za re z u lta t procesów m rozow ych w w a ru n k a c h w iecznej zm arzliny u sch y łku W ürm u. J e st to b ru n a tn a i b e z stru k tu ra ln a w a rstw a relik to w a m iąższości 60— 80 cm, przedzielona w m a te ria ła c h ró żn o ziarn isty ch sm ugą k am ien istą o girlandow ym p rze ­ biegu na głębokości 30— 35 cm. Sm uga ta oddziela silnie zw ietrzałą p e ry - g lacjaln ą w arstw ę pokryw ow ą w stropie od m niej zw ietrzałej w arstw y przejściow ej p e ry g la cja ln ie zaburzonej w spągu, przechodzącej w yraźnie i nierów n ą linią w niżej leżące, nie zakłócone i nie zw ietrzałe osady w yjściow e.

3. G łów nym i sk ład n ik am i w arstw o w an y ch i nie zw ietrzałych piasków k o n g e liflu k c y jn y c h oraz piasków eolicznych są tle n k i Si, stanow iące 95— 97% ogólnej m asy skalnej. Pom im o ubogości w sk ład n ik i m in eraln e,

będące elem en tam i obiegu geobiologicznego, słabo przesortow an e piaski k o n g eliflu k cy jn e są w yraźnie bogatsze w tle n k i Al, Fe, Mg, K, Na i uboż­ sze w SiCb w p oró w n an iu z dobrze p rzeso rtow an ym i piaskam i eolicznymL 4. Z litologią pow ierzchni zrów n an ia wiąże się uk ształto w an ie lo k al­ nych poziom ów w odonośnych tw o rzący ch dużą m ozaikę p rzestrzen n ą sto ­ sunków glebow o-hydrologicznych, od ty p u p rzem yw nego w m iejscach w zniesionych do glejow o-przem yw nego, glejow ego i bagiennego w lo k al­ ny ch zagłębieniach i nieckach. P rzepuszczalne piaski eoliczne z m ałą pojem nością k a p ila rn ą i niew ielką siłą kapilarn ego ssania wody posiadają w zasięgu w ód g ru n to w y ch cztero k ro tn ie m niejszą przepuszczalność i d w u k ro tn ie w iększą siłę ssania. W łasności wrodne ró żn o ziarn isty ch pia­ sków k o n g eliflu k cy jn y ch są zbliżone do piasków eolicznych, z n a jd u jąc y c h się pod w pływ em wód gruntow y ch.

5. P rz em y w n y ty p w aru n k ó w glebow o-hydrologicznych rozw ija się pod w pływ em sp rzy jająceg o ro zk ład u opadów um iarkow anego k lim atu W zgórz O strzeszow skich. Z jaw iska zastoiskow e o u m iark o w an y m n a tę ­ żeniu zw iększają ilość opadów głów nie w m iesiącach V—V III z n a jin te n ­ sy w n iejszy m rozw ojem flo ry i fa u n y glebow ej. O pady pozostałych m ie­ sięcy nie odbiegają od ich ilości w obniżonych tere n ac h sąsiad ujący ch.

6. M ała zasobność piasków oraz zróżnicow ane sto su n k i glebow o-hy-

drologiczne są p rzy czy n ą rozw oju zbiorow isk ro ślin n y ch borów od pod­ zespołów środow isk such y ch do w ilg otn y ch i podm okłych. R óżnoziarniste i bogatsze piaski ko n g eliflu k cy jn e porośnięte są boram i sosnow ym i św ie­ żym i Peuced an o-P inetum ty p ic u m M at. 1962, z licznym i g a tu n k a m i p rze­ ra sta ją c y m i korzeniam i całą m iąższość gleby. Na suchych piaskach eolicz­ nych rozw inęły się ubogie w g a tu n k i naczyniow e bo ry sosnowe ch ro b o t- kowe L e u c o b r y o -P in e tu m cladonietosum M at. 1962, a b ory sosnow e w il­ gotne L e u c o b ryo -P in etu m m o lin ie to su m M at. 1962 w m iejscach z p ły tk ą wodą g run tow ą. S ystem y korzeniow e roślin obu podzespołów z n a jd u ją w głębszych p a rtiac h gleb w a ru n k i nie sp rz y ja ją c e ich rozw ojow i i obej­ m u ją swoim zasięgiem ty lk o niew ielkie m iąższości p rzy pow ierzchni.

7. Splot czynników glebotw órczych W zgórz O strzeszow skich stw arza w a ru n k i odpow iadające b orealn em u typow i w apniow o-azotow ego obiegu składn ikó w m in eraln y ch i su b sta n c ji organicznych, m odyfikow anego przez lokalnie zjaw iające się lu stra wód grun to w ych.

L IT E R A T U R A

[1] B i e l c z i k o w a N. P.: O sob ien n osti prirody gu m u so w y ch w ie sz c z e s tw ta ie ź - nych p oczw sried n ej S ib irii r a zw iw a ju szczich sja na osn ow n ych porodach. P o c z - w o w ied ien ., nr 10, 1966, s. 46— 55.

G leb y b ie lic o w e W zgórz O strzeszo w sk ich 45

[2] B i e r n a c k i A.: Z esp o ły le ś n e p ó łn o cn o -w sch o d n iej części W zgórz O strze­ szo w sk ich . P ozn ań 1964 (rękopis).

[3] B i i d e l J.: D ie K lim a -M o rp h o lo g isch en Z onen der P olarlän d er. E rdkunde, t. 2, B on n 1948.

[4] C z e r w i ń s k i Z.: G leb y b ie lic o w e le ś n e i u p ra w n e w y tw o r z o n e z p iask ów różn ego p och od zen ia g eo lo g iczn eg o . W arszaw a 1965 (m aszynopis).

[5] D i m o W. N.: Ob o b razow an ii g u m u so w o -illu w ia ln o g o g orizon ta w p o czw a ch na m n o g o letn iem ierzły ch porodach. P o c z w o w ie d ie n ., nr 9, 1965, s. 1— 10. [6] D ü c k e r A.: D ie P er ig la z ia le r sc h e in u n g e n im h o lste in isc h e n P le isto z ä n . Gött.

G eogr. A bh., z. 16, G ö ttin g en 1954, s. 5— 54.

[7] D y l i k J.: О p er y g la c ja ln y m ch a ra k terze rzeźby środ k ow ej P o lsk i. A cta G eogr. U n iv. L o d zien sis, III, 1953.

[8] F i e d l e r H. J., A l t e r m a n n M. , N e b e W.: B em erk u n g en zum G e sc h ie ­ b ed eck sa n d , t. 2, W iss. Z. T echn. U n iv. D resd en , 12, 3, D resd en , 1963.

[9] F l o h n H.: W itteru n g und K lim a in M itteleu rop a. S tu ttg a rt 1954, s. 214. 110] H a z e n A.: S o m e p h y sic a l p rop erties of sands and g ra v els, w ith sp ecia l r e ­

fe r e n c e to th eir use in filtr a tio n . M assa ch u setts S ta te B oard of H ealth . Ann. Rp., 24, 1892.

[11] K o m o r n i c k i T., K o w a l k o w s k i A. , U g g l a H. , W ł o c z e w s k i T.: P ro jek t n o rm a ty w ó w op isu p ro filu g leb o w eg o . W arszaw a 1963, s. 118.

112] K o p p D.: D ie p erig la ziä re D eck zo n e (G esch ieb ed eck san d ) in n ord ostd eu tsch en T iefla n d und ih re b o d en k u n d lich e B ed eu tu n g. Ber. G eol. Ges. D DR, t. 10, z. 6, B erlin 1965, s. 739— 771.

[13] K o w a l k o w s k i A.: G łó w n e k ieru n k i rozw oju g leb w w aru n k ach śro d o w i­ ska m o r fo g en ety czn eg o W zgórz D a łk o w sk ich . R oczn. G lebozn., t. 16, z. 2, 1966. [14] K o w a l k o w s k i A.: Z a gad n ien ia g en ezy gleb u tw o rzo n y ch z u tw o ró w le s s o -

p od ob n ych W zgórz D a łk o w sk ich . R oczn. W SR P oznań, t. 31, 1966.

[15] L e m b k e H.: P ro b lem e des G esch ieb ed eck sa n d es im J u n g - und A ltm o rä n en ­ g eb iet. Ber. G eol. Ges. D DR, t. 10, z. 6, 1965, s. 721— 726.

[16] K u ź n i c k i F.: W ła ściw o ści d a r n io w o -b ie lic o w y c h g leb p ia sk o w y ch w y tw o ­ rzon ych z p ia sk ó w różnego p och od zen ia g eo lo g iczn eg o . Roczn. G lebozn., t. 5, 1956.

[17] M a n i k o w s k a B.: G leb y m ło d szeg o p le jsto c e n u w ok olicach Ł odzi. Łódź. T ow . N auk., W ydz. III; A cta G eogr. L od zien sia, 22, 1966, s. 166.

[18] M u s i e r o w i c z A. , O l s z e w s k i Z., K u ź n i c k i F., Ś w i ę c i c k i C., K o n e c k a - B e t l e y K. , L e s z c z y ń s k a E.: G leb y w o je w ó d z tw a w a r ­ sza w sk ieg o . R oczn. N auk R oln., t. 75, D, 1956, s. 5— 237.

[19] O ł t u s z e w s k i W.: P o lo d o w co w a h isto ria la só w p o łu d n io w o -za ch o d n iej W ielk o p o lsk i w ś w ie tle a n a lizy p y łk o w e j. P ozn. Tow. P rzyj. N auk., P ra ce Kom . M at.-P rzyr., s. B, t. 10, z. 7, 1948, s. 315— 355.

[20] P a ń stw o w y In s ty tu t H y d ro lo g iczn o -M eteo ro lo g iczn y : O pady a tm o sfery czn e 1954. W arszaw a 1955, s. 262; 1955, W arszaw a 1959, s. 283; 1956, W arszaw a 1960, s. 287; 1957, W arszaw a 1962, s. 279; 1958, W arszaw a 1963 s. 259; 1959, W arsza­ w a 1964, s. 294.

[21] P a s z y ń s k i J.: O pady a tm o sfery czn e dorzecza O dry i ich zw ią zek z h ip so - m etrią i za lesien iem . W arszaw a 1955, s. 90.

[22] P o w e r s M.: A n ew rou n d n ess sca le for sed im en ta ry p a rticles. J. Sed. P etrol., 23, 1953, s. 117— 119.

[23] P r ó s z y ń s k i M.: Sposób rozb ioru u zia rn ien ia gru n tu (gleb y). W arszaw a 1949 (p ow ielon e).

[24] P r u s i n к i e w i с z Z.: Z agad n ien ia le ś n o -g le b o z n a w c z e na obszarze w yd m nadm orskich B ram y Ś w in y . Bad. F izjogr. nad P olsk ą Z achodnią, t. 3, Poznań 1961, s. 25— 127.

[25] P r u s i n к i с w i с z Z., K o w a l k o w s k i A.: S tu d ia gleb o zn a w cze w B ia ­ ło w ie sk im P arku N arodow ym . Roczn. G lebozn., t. 15, z. 2, 1964, s. 161— 304. [26] R o d i n L. E., В a z i 1 e w i с z I. N.: D in am ik a organ iczesk ogo w iesz c z e stw a

i b io ło g iczesk ij krugooborot w o sn o w n y ch tipach r a stitie ln o sti. M osk w a—L e n in ­ grad 1965, s. .253.

[27] R o t n i с к i K.: F e rig la cia l sed im en ts and eq u ip la n a tio n su rfa ces in the O strze­ szów H ills (push and end m orain e of th e W artha stage). Rep. of th e V lth Int. Congr. on Q uaternary. W arsaw 1961, t. 4, Łódź 1Ô64, s. 139— 142.

[23] R o t n i c k i K.: R zeźba W zgórz O strzeszow sk ich jako rezu lta t rozw oju stoku podczas W iirm u. Poznań 1965 (rękopis) oraz Pozn. T ow . P rzyj. N auk, W ydz. Mat. Przyr., P race Kom . G eogr.-G eol., t. 5, z. 2, 1966, s. 259.

129] R o t ii i с к i K.: G eneza W zgórz O strzeszow sk ich . P ozn ań 1966 (rękopis). [30] R z ą s a S.: B ad an ia te r e n o w e i la b o ra to ry jn e nad p ro d u k ty w n o ścią gleb le ś ­

nych w y tw o rzo n y ch z p ia sk ó w lu źn y ch w N a d le śn ic tw ie O siek. F olia F o r e sta lls P olon ., s. A, z. 8, 1962, s. 83— 171.

[31] S c h i l l i n g W.: In terferen zen zw isch en q u a rtä rg eo lo g isch en und p ed o lo g i- schen P ro cessen in den M ittelg eb irg en der D DR . A bstr. of Pap. V. V llt h Int, Congr. of S oil Sei., B u ch arest 1964, s. 771— 772.

[32] S c h u l z H.: Der G esch ieb ed eck sa n d als sp ä tg la zia le W an d ersch u ttd eck e im B ran d en b u rgisch en A lt- und J u n gm orän en geb iet. P eterm . M itt., t. 1, G otha 1956, s. 16— 28.

[33] S i u t a J.: W p ły w procesu g le jo w e g o na k sz ta łto w a n ie się cech m o rfo lo g ic z­ n ych i w ła śc iw o śc i ch em iczn ych p rofilu g leb o w eg o . R oczn. G lebozn., t. 10, 1961, s. 367— 396.

[34] S z a f e r W.: Szata roślin n a P o lsk i, t. 2, W arszaw a 1959, s. 333.

[35] T o b o l s k i K.: P ó źn o g la cja ln a i h o loceń sk a h isto ria ro ślin n o ści na obszarze w y d m o w y m w7 d o lin ie środ k ow ej P rosny. Pozn. Tow . P rzyj. N auk, W ydz. M at.- Przyrod n ., t. 32, z. 1, s. 1— 68.

[36] T o m a s z e w s k i J.: S tu d ia nad g leb a m i le ś n y m i w o k o licy P u ław . Pani. P a ń stw . Inst. N auk G osp. W iejsk. w P u ła w a ch , t. 9, z. 1, 1928.

[37] T o m a s z e w s k i J.: D y n a m ik a ty p o lo g iczn a p ro cesó w g leb o w y ch . R oczn. G lebozn., t. 6, W arszaw a 1957.

[38] T o m a s z e w s k i J.: O p rocesach g leb o tw ó rczy ch . R oczn. G lebozn., t. 8, 1959, s. 17— 38.

[39] T r o l l C.: D er su b n iv a le oder p e r ig la z ia le Z yk lu s der D en u d ation . E rkunde, t. 2, B onn 1948, s. 1— 21.

[40] T r o l l C.: D ie F orm en der S o liflu k tio n und die p erig la zia le B od en ab tragu n g. E rdkunde, t. 1, B onn 1947, s. 162— 175.

[41] U r b a n i a k U.: S k ład m in era ln y p ia sk ó w w y d m o w y ch w K o tlin ie P ło ck iej. P rzegl. G eogr., t. 38, z. 3, 1966, s. 435— 453.

[42] W i s z n i e w s k i W.: A tla s opadów a tm o sfery czn y ch w P o lsce 1891— 1930. P race PIH M , W arszaw a 1953.

[43] Z o n n S. V.: P rin cip y k la s sifik a c ji leśn y ch p oczw i m ieto d y ich izu cze n ija w SSSR . P o czw o w ied ien ., nr 7, 1963.

G leb y b ie lic o w e W zgórz O strzeszo w sk ich 47 А . К О В Л Л Ь К О В С К И , Г. Н О В А К П О ДЗО ЛИ СТЫ Е ПО ЧВЫ О С Т РЖ ЕШ О ВС К И Х ХОЛМ О В О Б РА ЗО В А ВШ И ЕС Я И З П ЕСКОВ П ЕРИ ГЛ Я Ц И АЛ ЬН О Й А К К У М У Л Я Ц И И Ч А С Т Ь 1. У С Л О В И Я П О Ч В О О Б Р А З О В А Т Е Л Ь Н О Й С Р Е Д Ы К а ф е д р а А г р о т е х н и к и у У д о б р е н и я П о ч в , В ы с ш а я С е л ь с к о х о з я и с т в е н а я Ш к о л а , П о з н а н ь Р е з ю м е На лесистой территории О стрж еш ов ск и х Х олмов (Ю ж ная В еликопольш а) зал егает плотны й массив почв скры топодзолисты х, п одзол и сты х, подзолов и глеев о-п одзоли сты х. Эти почвы развились из песков перигляц иальной ак к ум у­ ляции в своеобр азн ы х усл ови я х почвообразовательной среды на и сх о д е вюрма и в голоцене. А вторами приводятся р езультаты анализа м еханич еского состава (граф ик 2а, Ь, с, d) по ареом етрическом у м етоду Б ойкоса в м одиф икаци и М. П руш инского [23]; степени обточения зер н а (таб. 1) по м орф оскопном у м етоду согласно к л ас­ си ф и к ац и и М. П оверса [22]; химического состава пород (таб. 2) по сплавам с NaoCO^ и после р азр уш ен и я силикатов в H F; некоторы х ф и зи ч еск и х свойств (таб. 3 и 4, граф . 3), рассм атриваем ы е в связи с генезисом породы и ф ор м и р о­ ванием условий развити я почв в прош лом [27, 28, 29, 35]; соврем ен ны х клим ати­ ч еск и х условий (граф. 4) и растительного покрова (таб. 5) [2]. М атеринская порода и сследован н ы х почв это слабо отсортированны е, остро­ гранны е щ ебн е-п есч ан ы е конгели ф лю к ц и он н ы е отлож ен и я, а т а к ж е хорош о отсортированны е и обточенны е перигляц иальны е эоловы е пески. К о н г ел и ф л ю к - пионны е и эоловы е пески имеют в и х сводной части вторичны е структуры , причисляем ы е к р езультатам м орозн ы х явлений в усл ов и я х вечной м ерзлоты на и сх о д е вюрма. Это бурой окраски разн озер н и стой бесструктурн ы й рели к то­ вый слой мощ ностью 60— 80 см, п ересечен ны й каменистой полосой гирляндной ф орм ы . Эта полоса разгранич ивает сильновы ветривш ийся перигляциальны й покровны й слой от м енее разруш ен ного п ер еходн ого перигляциального м етам ор- ф и зов ан н ого слоя, п ер еходя щ его отчетливо и вы гнутой линией в н и ж е л е ж а ­ щ ие н ен ар уш ен н ы е и не подвергнуты е вы ветриванию и сход н ы е отлож ен и я. Глав­ ным элементом эти х пород являю тся окиси кремния. К он гели ф лю к ц и он н ы е пески однако богаче окислами A l, Fe, Mg, К и N a а бед н ее S i0 2 по сравнении с хорош о просортированны м и эоловы ми песками. Д и ф ф ер ен ц и р ов ан н ая литология пород сози даю щ и х О стрж еш ов ск и е Х олмы вы звала образов ание больш ой пространственной м озайки водон осны х горизонтов и поч в ен н о-ги дрол оги ч еск и х соотнош ений. Э оловы е пески отличаю тся небольш ой капи ллярной водоемкостью и небольш ой капи ллярной сосущ ей силой. В д и а п а ­ зон е грунтовы х вод проницаем ость этих песков ум еньш ается 4-кратно а сосущ ая сила повы ш ается 2-кротно. П од влиянием грунтовы х вод к он гелиф лю кционн ы е и эоловы е пески приобретаю т подобны е ф и зи ч еск и е свойства. Н а н еодн озер н и сты х и бол ее богаты х м инеральны м и элем ентам и к