Ewelina Grabowska
Cechy gwary warmińskiej w
"Kiermasach na Warmii" Walentego
Barczewskiego
Prace Językoznawcze 8, 11-19
2006
E w e lin a G ra b o w sk a O lszty n
Cechy gwary warmińskiej w Kiermasach na Warmii
Walentego Barczewskiego
The features of dialect of Warmia in Kiermasy na Warmii
by Walenty Barczewski
The author describes the features o f the dialect that appeared in village near Olsztyn on the basic o f Kiermasy na Warmii w ritten by Walenty Barczewski. The phonetic, inflectional and wordsbuilding features will be in-depth analysed. The analysed features are characteristic o f the inhabitants o f Warmia in 19th century.
Słowa kluczowe: dialektologia, fonetyka, słowotwórstwo, fleksja
Key words: dialectology, phonetic, world building, inflection forms
K sią ż k a W alen teg o B a rc z e w sk ie g o 1 K ie r m a s y na W arm ii u w id a c z n ia w iele c ech fo n ety c zn y ch , fle k sy jn y c h i sło w o tw ó rc z y c h c h a ra k te ry s ty cz n y c h dla g w a ry w arm iń sk ie j. U tw ó r p is a n y p rz e z ro d o w ite g o W arm iak a d o sta rc z a b o g a te g o
1 Walenty Barczewski urodził się 10 lutego 1856 r. w Jarotach. Pochodził z rodziny chłop skiej, zasłużonej w utrwalaniu polskości na Warmii. Był człowiekiem dobrze wykształconym, do gimnazjum uczęszczał w Braniewie, Reszlu i Chełmnie, gdzie w 1879 r. zdał maturę. Następnie został słuchaczem filozofii i teologii w Seminarium Duchownym w Braniewie. W okresie tym rozpoczął się Kulturkampf, co przyczyniło się do zamknięcia braniewskiego seminarium. W. Bar czewski został przeniesiony do Eichstaedt w Bawarii i tam w 1883 r. otrzymał święcenia duchow ne. Po powrocie na Warmię został wikarym w Butrynach, potem w Świętej Lipce i w Biskupcu, następnie objął administrację parafii w Wielbarku. Od 1894 r. był proboszczem w Brąswałdzie. Tam rozpoczął odbudowę kościoła, następnie zabiegał o zwiększenie liczby nabożeństw w języku polskim oraz o naukę religii w języku ojczystym. Proboszcz z Brąswałdu należał do współpracow ników „Nowin Warmińskich” i „Warmiaka”, od 1907 r. podjął współpracę z działaczami skupiony mi wokół „Gazety Olsztyńskiej”, kierował wieloma organizacjami polskimi. Zmarł 28 maja 1928 r. w Brąswałdzie, gdzie został pochowany. Na dorobek pisarski Walentego Barczewskiego składa się przede wszystkim literatura dewocyjna oraz prace poświęcone historii, geografii i językowi pol skiemu na Warmii. Debiutował Kiermasami na Warmii drukowanymi w „Pielgrzymie”. Jego kolej ne publikacje to m.in.: Nowe kościoły katolickie na Mazurach, Geografia polskiej Warmii oraz
12 Ewelina Grabowska
m a te ria łu do p rz e śle d z e n ia n a jisto tn ie jsz y c h c ech g w a ro w y ch . M a te ria ł do a n a li zy zo sta ł w y b ra n y z całeg o te k s tu K ie rm a só w w ra z z D o d a tk ie m , le c z b e z ro z d z ia łó w d o d a n y c h do te k s tu w la ta c h 20. X X w ., g d y ż n ie s ą one zw ią z a n e te m a ty c z n ie z p ie rw o tn y m te k ste m K ierm a só w .
K ie rm a sy na W arm ii z o sta ły n a p isa n e w 1883 r., w la ta c h n a stę p n y c h d o d a
w a n o do n ic h p e w n e frag m en ty , a ż do 1923 r., w k tó ry m u k a z a ło się ostatnie, ro z sz e rz o n e w y d an ie . W y razy g w aro w e z a p isa n e s ą z g o d n ie z a lfa b e te m i o rto g ra fią p o lsk ą , g d y ż B a rc z e w sk i n ie z n ał a lfa b e tu fo n ety czn eg o . Z w y czaj k ie rm a - só w (o d p u stu , św ię ta p a tro n a k o śc io ła ) b y ł B a rc z e w sk ie m u d o b rze znany, p o n ie w a ż ja k o k sią d z sp o ty k a ł się z nim d o sy ć często. K ie rm a s o p isa n y w k siążce o d b y w a s ię w B a rtą g u k o ło O lszty n a . D o m ie jsc o w y c h g o sp o d a rz y p rz y je ż d ż a ją g o śc ie z ró ż n y c h cz ęści W arm ii i M azur. S p raw iało to , że w tre śc i z o sta ły u trw a lo n e c e c h y g w a ry o k o lic O lszty n a, B isk u p c a i S zczy tn a, p o n ie w a ż ro z m o w a w K ie rm a sa c h to c z y się m ię d z y o so b a m i z ty c h m ie jsc o w o śc i. U tw ó r j e s t za te m zró ż n ic o w a n y g w a ro w o , z a c h o w a n e z o sta ły b o w ie m c e c h y g w a ry w a rm iń sk iej i w m n ie jsz y m sto p n iu g w a ry m a z u rsk ie j. D ia le k ty z m y p o ja w ia ją się g łó w n ie w d ialo g ach , w m n ie jsz y m sto p n iu w n a rra c ji o d a u to rsk ie j, a je ż e li w niej w y s tę p u ją, u jęte s ą w cudzysłów . N a sz c z e g ó ln ą u w a g ę z a s łu g u ją w ła śc iw o śc i g w a ro w e w z a k re sie fo n ety k i, flek sji i sło w o tw ó rstw a.
Fonetyka
C e c h y fo n e ty c z n e g w a ry w a rm iń sk ie j w K ie rm a sa c h s ą sto su n k o w o d o b rze zach o w an e. D o ty c z y to za ró w n o w o k a liz m u , ja k i k o n so n a n ty z m u .
W d ia le k cie w a rm iń sk im d aw n e o g ó ln o p o lsk ie a (d łu g ie) b y ło w y m a w ia n e ja k o d ź w ię k o d rę b n y za ró w n o o d a , ja k i od o . B y ło arty k u ło w a n e p rz y n ieco w y ż sz y m p o ło ż e n iu ję z y k a p rz y ró w n o c z e sn y m z a o k rą g le n iu w arg . Z a k res w y stę p o w a n ia a b y ł dość szeroki: w te m a c ie rz eczo w n ik ó w , c z a so w n ik ó w i p rz y m io tn ik ó w o raz w całej ich o d m ian ie, w w y razach n ie o d m ie n n y c h , w w y razach o b ceg o p o c h o d z e n ia , p rz e d su fik sa m i -e k , -k a , -k o 2. B a rc z e w sk i o k re ślił t ę g ło
Piśmiennictwo polskie na Warmii w XIX i XX stuleciu. Poza tymi pracami w prasie pojawiały się
jego artykuły (Gwara warmińska i mazurska, Źródła naszej Łyny oraz Mowa polska na Warmii). Jego twórczość dostarcza mnóstwa autentycznych szczegółów obyczajowych oraz ciekawej infor macji historycznej, folklorystycznej i geograficznej. Informacje o W. Barczewskim w: T. Oracki:
Słownik biograficzny Warmii, Mazur i Powiśla XIX i XX wieku (do 1945 roku). Warszawa 1983,
s. 51; W. Ogrodziński: Wstęp do: W. Barczewski: Kiermasy na Warmii i inne pisma wybrane. Olsztyn 1984, s. XXX-XXXV, LIII-LXIII; J. Chłosta: Słownik Warmii (historyczno-geograficzny). Olsztyn 2002, s. 27-28.
2 Por. K. Nitsch: Dialekty polskie Prus Wschodnich. [W:] tegoż: Wybór pism. Pisma pomorzo-
sk ę ja k o „m ę tn e a ”3 i z a p isy w a ł ja k o a: b a b ka (s. 38), b rzyd a ku (s. 51), c h o w a ł (s. 60), b r a k (s. 47), b r a ł (s. 35), b ra to w a (s. 52), n a ro d u (s. 25), d zia d k a (s. 26),
G u tszta d a (s. 77), g w a łt (s. 23), k o la n (s. 65), k o z a k (s. 40), a ż (s. 47), dob ra
(s. 58), cza rn e g o (s. 49), cza rn in y (s. 35), p o s łu c h a m (s. 53), p r a c y (s. 52),
m ie szk a m (s. 41), p r z y n a jm n i (s. 36), p s ia s k a m (s. 31), n a le żą (s. 70), n a m a
(s. 47), n a m n ilsa (s. 57), m ieszka (s. 41).
O p ró cz a < a w g w a rz e w a rm iń sk ie j w y stę p o w a ła sa m o g ło sk a a < a4, z a p isy w a n a w K ie rm a sa c h z n a k ie m a: a b o n o w a ł (s. 73), a b y (s. 47), rola (s. 69). O g ó ln o p o lsk ie a p rz e c h o d z i w e p o j 5 : je g ó d k o (s. 31), j e k (s. 21), j e k a (s. 35),
J e k u b z ie (s. 35), je r m a r k a m (s. 57), je p k a (s. 44). W c z te re ch w y ra z a c h w id o c z
n e je s t ró w n ie ż p rz e jśc ie a w e p o r: red zi (s. 21), reda (s. 36), p o r e d z ić (s. 65)
reki (s. 39). B a rc z e w sk i zap isa ł k ilk a w y razó w , w k tó ry c h p o ja w iło się p rz e jśc ie a r > er: p o m e r (s. 41), łu p e rc ie (s. 48), łu m e r (s. 59), łu m e rła m u (s. 59), p r z y te r
(s. 58), terciu (s. 52), u m erła (s. 43), w y m e rły (s. 65). P rz e jśc ia te n ie s ą je d n a k k o n se k w e n tn ie z a p isy w an e: o b o k reda w y stę p u je fo rm a ra d a (s. 38), a ob o k fo rm j e k i e , je g ó d k o w y stę p u ją fo rm y ja g ó d k o (s. 2 0 ), j a k i e (s. 26).
O g ó ln o p o lsk ie e (k ró tk ie) b y ło w y m a w ia n e n a W arm ii ja k o e , o g ó ln o p o lsk ie
e (d łu g ie) w e d łu g N its c h a w y m a w ia n e b y ło ja k o y 6. C ec h a ta n ie p o ja w ia się
u B a rc z e w sk ie g o . W K ie rm a sa c h w y stę p u je g ło sk a e, p o c h o d z ą c a zaró w n o z e, ja k i z e . S a m o g ło sk a e p rz e d sp ó łg ło sk a m i n o so w y m i p rz e c h o d z iła w d ialek cie w a rm iń sk im w a7. B a rc z e w sk i z a p isu je to p rz e jśc ie d o ść k o n se k w e n tn ie : z P a
nam B o g a m (s. 24), p r z e d w rze śn ia m (s. 67), p e ła n (p eła n w óz, s. 20), p łó tn a m
(s. 63), p o s ie d z a n ia m (za je d n a m p o s ie d z a n ia m , s. 49), p o ta m (stu l j ą p o ta m s. 31), ra za m (s. 20), p łó tn a m (s. 63), je d z a n iu (s. 35), p s z a n ic y (s. 37), za
b u d y n k a m (s. 37), ta m ta n tyd zia ń (s. 52), ro zża n ić (s. 53), tam u (tam u dała
s. 69), z ia m i (z ia m i n ie w yd a s. 55), c ia n k ie g o ( to p łó tn a c ia n k ie g o z e lnu s. 52),
g ła m b o k o (za g ła m b o k o s. 55), n ie je d a n (s. 28).
W d iale k cie w a rm iń sk im sa m o g ło sk a o < o (k ró tk ie) b y ła w y m a w ia n a ja k o g ó ln o p o lsk ie o, n a to m ia s t o g ó ln o p o lsk ie o (d łu g ie ) b y ło w y m a w ia n e ja k o d ź w ię k p o śre d n i m ię d z y o i u 8. S a m o g ło sk i te p o ja w ia ją się w K ie rm a sa c h ta k samo, ja k w ję zy k u literackim: kośno (s. 41), m oc (s. 28), p o k ó j (s. 70), naw ój (s. 52).
3 W. Barczewski: Kiermasy na Warmii..., s. 11. 4 Por. K. Nitsch: Dialekty polskie..., s. 259.
5 Proces ten jest charakterystyczny m.in. dla Mazowsza, jednak na Warmii było to zjawisko częstsze niż na Mazowszu, por. A. Basara: Wymiana ra (> re), ja (> je) na Mazowszu. Poradnik Językowy 1958, z. 1, s. 36-43.
6 Por. K. Nitsch: Dialekty p o lsk ie ., s. 262-263. 7 Ibidem, s. 263
8 K. Nitsch twierdzi, że ó było zawsze różne od u, choć znacznie bliższe jemu niż o - zob. tegoż: Dialekty p o lsk ie ., s. 265-266. Inni badacze stwierdzili, że wymowa ogólnopolskiego ó bliższa jest ogólnopolskiemu o niż u - H. Koneczna, W. Pomianowska: Kilka uwag o fonetyce
14 Ewelina Grabowska
W n a g ło sie sa m o g ło sk a o b y ła p o p rz e d z o n a n ie z g ło sk o tw ó rc z y m u 9 z a p isy w a n y m p rz e z B a rc z e w sk ie g o ja k o ł: ło b sie w a (s. 65), ło b e jrzy (s. 52), ło b o je (s. 2 0 ), ło d e g ra ć (s. 48), ło b w o ża n ie m (s. 65), ło b w o zić (s. 6 6 ), ło b zie d zie (s. 24), ło b zie ść (s. 6 8 ), ło c ie sa ć (s. 52), ło d p o c zy n e k (s. 59), ło k n a m i (s. 59),
ło k o lic a c h (s. 42), ło k o n ie (s. 73), ło d p o k u tu je (s. 52), ło d p o zie (s. 47), ło ża n ić
(s. 53), ło w su (s. 37).
O g ó ln o p o lsk ie i i y sta n o w iły w e d łu g N its c h a n a te re n ie W arm ii je d e n d ź w ię k i 10. W K ie rm a sa c h n ie w id a ć tej cechy, g d y ż je s t z a p isy w a n e i lu b y w z a le ż n o śc i o d p o p rz e d z a ją c e j j e sp ó łg ło sk i: L in o w sk a (s. 41), m io d em (s. 39),
K rzy w o n o g i (s. 40), ry k i (s. 6 6 ). S a m o g ło sk a i p rz e d sp ó łg ło sk a m i n o so w y m i
p rz e c h o d z iła w j a , z a ró w n o n a p o c z ą tk u w y ra z u , j a k i w środku: j a m (a tu
k u c h a rk i n a ciera ja , ż e b y j a m n ie o styg ło s. 35), m o ja m (sia d a jta na m o ja m m n ie jsc u s. 40), je n a c z y (zieta w szystkie, ż e tam je n a c z y g a d a ją s. 63). S a m o g ło
sk i i y p rz e c h o d z ą p rz e d N w e 11, p o n ie w a ż k a ż d e e p rz e d N p rz e c h o d z i w aN , stą d w K ie rm a sa c h form y: z ta ka m i (s. 36), tam (na tam ło d p u śc ie s. 34), n a sza m
(z n a sza m w o za m s. 25), p o r z ą d n a m (ło g lą d a ć za p o r z ą d n a m m ie jsc a m s. 55),
z ta m i m ło d a m i (s. 74), S ta ra m (ze S ta ra m D w o ra m s. 66), na m a ła m (s. 65),
zk o c h a n a m (s. 52), w s ió d m a m (s. 67). W d ia le k c ie w a rm iń sk im i y p rz e d sp ó ł
g ło s k ą ł p rz e c h o d z iły w u 12. U B a rc z e w sk ie g o fo rm y cz a so w n ik o w e z te m a ty c z n y m i s ą z a p isa n e p rz e d ł ja k o iu ł, z te m a ty c z n y m y p rz e d ł ja k o u ł : za w o z iu ł (s. 37), za p ro w a d ziu ł (s. 60), z a ło ż u ł (s. 72), b u ło (s. 23), sp ro w a d ziu ł (s. 77),
p o k r o p s iu ł (s. 60), w ło ż u ł (s. 72), z g u b z iu ł (s. 71), w a rzu ła (s. 69), d o tra siu ła ś
(s. 37), ch o d ziu ła (s. 63). S a m o g ło sk a i w n a g ło sie i w śró d g ło sie b y ła p o p rz e d z o n a p rz e z n ie z g ło sk o tw ó rc z e i 13 za p isy w a n e te k śc ie K ie rm a só w ja k o j : j i d ą (s. 69), j i g ł y (s. 35), jiz b a c h (s. 61), c h o jin k a m i (s. 69).
O g ó ln o p o lsk ie u n ie p o d le g a ło z a sa d n ic z y m zm ia n o m w d ia lek cie w a rm iń - s k im 14, d lateg o fo rm y z u s ą z re g u ły zg o d n e z ję z y k ie m literack im : ru g u ją (s. 4 3 ), s z a n u je s z (s. 65), w u j (s. 46), lnu (s. 52). Je d y n ie w n a g ło sie i śró d g ło sie sa m o g ło sk ę u p rz e d z a ło n ie z g ło sk o tw ó rc z e u 15 z a p isy w a n e p rz e z B arc z e w sk ie g o z n a k ie m ł: łu b o g ie g o (s. 74), łu słu c h a ta (s. 24), łu (zita jc ie łu n a s s. 21), łu ciek -
n ie (s. 74), łu sza c h (s. 34), łu tłu k li (s. 56), łu to p sili (s. 56), p o łu c z a ła (s. 58), łu zie rzy ć (s. 41), łu zd y (s. 72), łu tśc ią (s. 59), d o łu c zy ć (s. 6 6 ), n a łu c zą (s. 74), w y łu c zy li (s. 34), n ie łu ro d za jn ą (s. 6 8 ).
9 K. Nitsch: Dialekty polskie..., s. 271. 10 Ibidem, s. 264.
11 K. Nitsch pisze tylko o przejściu samogłosek i y przed spółgłoską n, lecz widoczne jest to przede wszystkim przed spółgłoską m - zob. tegoż: Dialekty polskie..., s. 265.
12 Ibidem, s. 264-265. 13 Ibidem, s. 270. 14 Ibidem, s. 267. 15 Ibidem, s. 271.
W d ia lek c ie w a rm iń sk im w y m o w a sa m o g ło se k n o so w y c h b y ła d o sy ć ró żn o - ro d n a 16. W K ie rm a sa c h sa m o g ło sk i n o so w e ę ą w w y g ło sie b y ły re a liz o w a n e zg o d n ie z w y m o w ą w a rm iń s k ą - p o ja w ia się sa m o g ło sk a a: sia (za b a w ta sia s. 21), g o rza łk a (g o rza łka ły k a ć s. 55), tru m n a (zn ieśli tru m n a s. 59), na zg o d a (s. 31), w z im a (s. 65), na fu r a (s. 37), g o rza łk a (g o rza łka ły k a c s. 55), p a ń s z c z y
zn a (ło b ra b zia ć p a ń s z c z y z n a s. 66), w p u s ta n o c (s. 59), z tu b a kierka (s. 47), ni m o g a (c h ło p y n i m o g a s. 56). P rz e d sp ó łg ło sk a m i zw a rto -w y b u c h o w y m i i zw ar-
to -sz c z e lin o w y m i n o so w o ść w y d z ie la się w p o sta c i sp ó łg ło sk i n o so w ej. S am o g ło sk a n o so w a ę z ró w n a ła s ię z n o s ó w k ą ą . W g w a rz e w a rm iń sk ie j istn iało p rz e jśc ie k a ż d e g o e p rz e d N w s a m o g ło sk ę a 17, w ię c dało to p o łą c z e n ie: sa m o g ło sk a u stn a a + sp ó łg ło sk a n o so w a m n ń: ś w a n ty (s. 37), b a ń d zie (niech
b a ń d zie p o c h w a lo n y s. 2 1 ), m ie sia n d zy (s. 78), k s ia n d za (s. 2 3 ), p o s ta m p y
(s. 66), ra n k a zic a (s. 35). P rz e d sp ó łg ło sk a m i sz c z e lin o w y m i w y m o w a m o ż e b y ć n a stę p u ją c a : ę w y m a w ia n e j a k a j, sa m o g ło sk a ą ja k ó j lu b n a stę p u je d en azaliza- cja o raz p o ja w ia ją się w y razy , w k tó ry c h w y d z ie la się j , ale p o z o sta je sa m o g ło sk a n o s o w a 18: m a jszc zy zn y (s. 40), s ió js ia d (sió jsia d z B u try n s. 40), k sią jżk i
(za n u ci z k sią jżk i s. 57), s z c z e ś c ie (s. 21), w ó jsy (w ó jsy m u w sta w a ły s. 35), szc z e ś liz ie (s. 78).
N a W arm ii ch a ra k te ry sty cz n e je s t p rz e jśc ie w d o p e łn ia c z u i c e lo w n ik u lic z b y p o je d y n c z e j p rz y m io tn ik ó w ro d z a ju żeń sk ie g o k o ń c o w e g o -e j w -i lub -y 19, w z a le ż n o śc i o d p o p rz e d z a ją c e j sp ó łg ło sk i. W K ie rm a sa c h p ro c e s te n p o ja w ia się w w y razach : cza m dłuży, tam g o r z y (s. 48), z g r u b y (s. 52), ty (do ty p r a c y s. 52), p r z e d n y (do p r z e d n y b ra k i s. 72), d o b ry (z d o b ry ro li s. 65), tyln y (na
tyln y ło si s. 71), sze ro k i (na sze ro k i g r a n ic y s. 69), z c ia n k i (s. 52), j i (sia j i w y r z e k s. 75), ża d n y ż y w y d u szy n ie bu ło (s. 55).
W K ie rm a sa c h p o ja w ia ją s ię sp ó łg ło sk i d w u w arg o w e b p m i w a rg o w o - z ę b o w e v f o ra z ic h p a la ta ln e o d p o w ie d n ik i. S p ó łg ło sk i d w u w arg o w e i w arg o - w o -z ę b o w e tw a rd e b y ły w y m a w ia n e ta k ja k w ję z y k u o g ó ln o p o lsk im . P a la ta ln e sp ó łg ło sk i d w u w a rg o w e w d ia le k c ie w a rm iń sk im w y o d rę b n iły p a la ta ln o ść ja k o osobny, n astępujący po w arg o w y m elem ent szczelinow y20: b ’ > bż, p ’ > pś, m*> m ń
16 Według badań Nitscha ogólnopolskie ą brzmi w śródgłosie jak u, w wygłosie jak u lub o, natomiast ogólnopolskie ę brzmi jak y, w wygłosie przy zaniku nosowości jak e lub a - zob. tegoż: Dialekty polskie..., s. 267-268; Badania późniejsze wskazują, że nosówka przednia ę ma barwę e lub a, w zakresie nosówki tylnej ą na całym terenie przeważa barwa o - A. Basara:
Charakterystyka fonetyczna gwar Ostródzkiego, Warmii i Mazur według stanu z początki lat pięć dziesiątych. [W:] Słownik gwar Ostródzkiego, Warmii i Mazur. Red. Z. Stamirowskiej. T. 1. Wro
cław - Warszawa - Kraków - Gdańsk - Łódź 1987, s. 28. 17 K. Nitsch: Dialekty p o lsk ie ., s. 268-269. 18 Ibidem, s. 269.
19 Ibidem, s. 264, 270.
20 Por. K. Nitsch: Dialekty p o lsk ie ., s. 272; W. Steffen: Rozwój p ’ b ’ i v ’ f ’ w dialekcie
16 Ewelina Grabowska
lu b m ’> m ń > ń. W w y m o w ie w a rm iń sk ie j b z p ś m ń sp ó łg ło sk i b p m s ą tw ard e. P a la ta ln o ść „ p rz e n io sła się” o je d e n ru c h arty k u la c y jn y dalej - sk u p iła się n a z ś
ń21. T ek st B a rc z e w sk ie g o d o sta rc z a lic z n y c h p rz y k ła d ó w tak iej re a liz a c ji sp ó ł
g ło se k d w u w arg o w y ch : b zie d a (s. 36), tu b zista (s. 35), n ie b zio sy (s. 57), p o w y b -
z ija n e (s. 55), p s io r u n y (s. 43), P sio tra (s. 49), p s ió r a c h (s. 65), izb zie (s. 20), p s ia s k u (s. 71), d o p siero (s. 60), g łu p s ie (s. 36), w eZniam (s. 48), p s ie lg r z y m n i
(s. 64), ra m n ia n iu (s. 36), m n ia ło (s. 60), m n ia m c zy zn a (s. 36). W y m o w a a sy n c h ro n ic z n a cech u je ta k ż e p a la ta ln e sp ó łg ło sk i w a rg o w o -z ę b o w e, k tó re p o d o b n ie ja k b ’ p ’ m ’ w y o d rę b n iły e le m e n t sz c z e lin o w y p o w a rg o w y m , ale tu a rty k u la c ja w a rg o w a z a n ik a 22: v ’ > vZ > Z lub v ’ > v j > j o raz f ’ > f ś > ś. B a rc z e w sk i z a c h o w u je w K ie rm a sa c h w y m o w ę v ’ ja k o Z lu b j : je r z b a m i (g a ła zista m i je r z b a -
m i p rzy s tr o jo n a s. 69), zid a ć (s. 35), zita ją c sią (s. 77), z io z ą (d ru g ic h z e so b ą z io z ą s. 30), zin a (d a jc ie k u ch a i zin a s. 30), ło zie c k i (s. 42), p o g o to z iu (s. 58).
S p ó łg ło sk a p a la ta ln a f ’ re a liz o w a n a ja k o ś p o ja w ia się w K ie rm a sa c h w n a s tę p u ją c y c h w y ra z a c h : k sia tu (łą ki p e łn e k sia tu cze rw o n e g o s. 69), d o tra siu ła ś
(d o tra siu ła ś tą ra n to zin ą s. 37), p r z y tr a s i (to b zie p e w n ie sia k ie d y ś ta k p r z y tr a s i
s. 28), refsie (s. 71), s ig le (ró żn e s ig le n a m s p r a z ia ją s. 47), ło sie ry n a d c h o
d zą (s. 23).
W d ia le k c ie w a rm iń sk ic h z a c h o w a ły się trz y sz e reg i g ło sek : p rz e d n io ję z y - k o w o -z ę b o w e : s z c 3, p rz e d n io ję z y k o w o -d z ią sło w e : s Z c 3 o ra z śro d k o w o języ - k o w e: ś Z ć 3 S p ó łg ło sk i te b y ły z re g u ły w y m a w ia n e ta k ja k w ję z y k u o g ó ln o p o lsk im , ale p o d o b n ie j a k w d ia le k c ie o stró d z k im i n a M a z u ra c h d o szło tu do p e w n e g o z m ie sz a n ia grup. W d ia le k c ie w a rm iń sk im n ie w y stę p o w a ło m a z u rz e n ie 23. W arm ia p o m ie sz a ła n a to m ia st sp ó łg ło sk i s Z c 3 ze sp ó łg ło sk a m i ś Z ć 3, czeg o re z u lta te m są g ło sk i p a la ta ln e z a m ia st d z ią sło w y c h lu b d z iąsło w e z a m ia st p a la ta ln y c h 24. C ec h a ta je s t w id o c z n a u p ro b o sz c z a z B rąsw ałd u : śk la n k a (s. 55),
k ie sia ń (s. 47), n a re śc ie (s. 47), p o ś li (s. 21), cia sa m (s. 65), c iste (s. 31), c ie la d n ik i (s. 5 4 ), la ś n ik ó w (s. 7 2 ), c ia p k a (s. 6 4 ), p o c ie s tu je (p o c ie s tu je g o m n e n se m s. 37), cia jść (n a le żn ą j a m c ia jść s. 55), cia jsto (cia jsto o w aju w sp o m in a li s. 21), zie la zn a m i (s. 72), s z r u b y (s. 71), sz u r k i (s. 42), m a ty ja szn ie
(s. 78).
S p ó łg ło sk i p rz e d n io ję z y k o w o -z ę b o w e t d n w d ia lek cie w a rm iń sk im w y s tę p u ją ta k ja k w ję z y k u literac k im : d a le k o (s. 70), p u s ty (s. 76), n a jle p szy (s. 29).
21 W. Doroszewski podaje jako przykład tylko twardą wymowę pś, ale podobnie wymawia się również bZ i mń - zob. tegoż: W sprawie wymowy spółgłosek wargowych palatalnych na Warmii
i Mazurach. „Poradnik Językowy” 1957, z. 7, s. 310; W. Steffen: Zagadnienie dysymilacji w dia lekcie warmińskim. „Język Polski” 1984, nr 1-2, s. 120-121.
22 K. Nitsch: Dialekty p o lsk ie ., s. 272; R. Zawiliński: Z kresów polszczyzny. Wrażenia pod
różnika. Kraków 1912, s. 36-37.
23 W Kiermasach pojawia się proces mazurzenia, ale wynika to z tego, że osoby będące na kiermasie przyjechały do Bartaga z różnych okolic, również z terenów mazurzących.
S p ó łg ło sk a ń m o g ła tra c ić p a la ta ln o ść i b y ć w y m a w ia n a ja k o n (d y sp a latali- za c ja o d b y w a się n ie z a le żn ie od są sie d z tw a fo n e ty c z n e g o )25: P a lm o w sk i p r z y
je ż d ż a ł i do m n e na g n a d e m ko n u z tem m n o d em (s. 37), m n e n so n yc n e ro zw a żo n e (s. 35), w że n y ła (s. 3 8 ) ,p r z e d n y (s. 71).
N a te re n ie W arm ii sp ó łg ło sk a rz z a c h o w u je sw o ją o d rę b n o ść o d z26 i je s t to w te k śc ie za p isy w a n e k o n se k w e n tn ie : a ż (s. 4 9 ), b rzy d a stw o (s. 54), cyg a rzy sk o (s. 45), d łu ży (s. 48).
S p ó łg ło sk a ł b rz m i n a W arm ii ja k n ie z g ło sk o tw ó rc z e u 27, w K ie rm a sa c h z a p isy w a n a ja k o ł: łże sz (s. 41), ch a łu p y (s. 65), ch ło p (s. 75). S p ó łg ło sk a ta n ie b y ła w y m a w ia n a n a k o ń c u w y ra z u o ra z m ię d z y sp ó łg ło sk am i: p o m e r (s. 41),
p r z y te r (s. 58), j e p k a (s. 44), j e b k o (s. 45).
W d ia lek cie w a rm iń sk im sp ó łg ło sk i l r w y stę p o w a ły ta k ja k w ję z y k u lite rack im : lu d zia m i (s. 55), ra c zy ć (s. 62), ra d a (s. 38).
S p ó łg ło sk i ty ln o ję z y k o w e w K ie rm a sa c h s ą o zn aczan e i za p isy w a n e ta k , ja k w ję z y k u literack im : ka rcisk a (s. 48), k a w a łe k (s. 65), g a rd e łk o (s. 39), g b u r (s. 55). S p ó łg ło sk i k ’ g ’ w w y m o w ie w a rm iń sk ie j m o g ły u le g a ć d y sp alatalizacji. P ro c e so w i te m u sp rz y ja ło p rz e jśc ie sam o g ło sk i i p rz e d sp ó łg ło sk a m i n o so w y m i w e N (n a stę p n ie w a N ) i z o stało u trw a lo n e w w y ra z a c h : na k ró le w sk a m (s. 66),
p r z e d ło lsty ń sk a m (s. 57), w szy stk a m (p rzy tam w szy stk a m s. 74), w d ru g a m
(s. 67), w P o zn a ń sk a m (s. 36).
C e c h ą g w a ry w a rm iń sk ie j je s t p rz e jśc ie g ru p y k t w c h t28, k tó re w tek śc ie zo stało o d z w ie rc ie d lo n e w w y razach : ch to (s. 45), ch tó reg o (s. 50), ch tó ra m (s. 60), ch tó re (s. 77), n ic h t (s. 35).
Słowotwórstwo
W g w a rz e w a rm iń sk ie j w y s tę p u ją n a o g ó ł te sam e k o n stru k c je s ło w o tw ó r cze co w ję z y k u literac k im . W id o cz n e s ą ta k ż e te n d e n c je sło w o tw ó rc z e , k tó re ró ż n ią d ialek t o d ję z y k a o g ó ln o p o lsk ie g o 29. N a u w a g ę z a słu g u je k ilk a zjaw isk.
25 Por. J. Wójtowiczowa: Spółgłoski miękkie m ’ ń. [W:] Studia fonetyczne z Warmii i Mazur. I: Konsonantyzm. Red. A. Basara, J. Wójtowicz, H. Zduńska: „Studia Warmińsko-Mazurskie”. T. 7. Wrocław 1959, s. 80; A. Basara: Charakterystyka fonetyczna gwar Ostródzkiego, Warmii
i M a zu r., s. 25-26.
26 Por. K. Nitsch: Dialekty języka polskiego. Wrocław - Kraków 1957, s. 47, A. Basara:
Z archaizmów fonetycznych Warmii i Mazur. Odpowiedniki ogólnopolskiego rz. „Poradnik Języko
wy” 1956, z. 4, s. 148-150.
27 K. Nitsch: Dialekty polskie. , s. 277. 28 Ibidem, s. 282.
29 Por. S. Dubisz, H. Karaś, N. Kolis: Dialekty i gwary polskie. Warszawa 1995, s. 48-49; W. Cyran: Tendencje słowotwórcze w gwarach polskich. Łódź 1977, s. 5-7.
18 Ewelina Grabowska
B a d a c z e w y k a z u ją częste w y stę p o w a n ie fo rm a n tu -a k n a W arm ii30, je d n a k w K ie rm a sa c h fo rm a n t te n n ie je s t p ro d u k ty w n y . P o ja w ia się ty lk o w k ilk u w y ra z a c h : d zie w c za k i (s. 36), to rfa k ó w (s. 42), lu te ra kiem (s. 63).
C zęściej z a p isy w a n y j e s t fo rm a n t -a c z e k u ż y w a n y w K ie rm a sa c h p rz e d e w sz y stk im n a o z n a c z e n ie z w ie rz ą t h o d o w la n y c h : c ie la c k i (s. 42), je g n ia c k i (s. 42), p r o s ia c k i (s. 42), zre b a c k i (s. 42), g o n s a c k i (s. 42) lub fo rm a n t -ko:
b y d e łk o (s. 6 8 ), g a rd e łk o (s. 39), k o la n k a (s. 67), b a g ie n k o (s. 45).
W g w a rz e w a rm iń sk ie j w y stę p u je o d m ie n n a p re fik sa c ja c zaso w n ik ó w n iż w ję z y k u o g ó ln o p o lsk im 31. B a rc z e w sk i zap isa ł k ilk a p rz y k ła d ó w ta k ic h w y ra zów : z b o g a c ić z a m ia st w zb o g a c ić (zb o g a c iu ł s. 49), p o r o z tw a r z a ć z a m ia st ro z
tw o rzy ć (p o ro ztw a rza li s. 35), za p ó źn ić z a m ia st s p ó źn ić (za p ó źn ić s. 23), z c zy ta ć
za m ia st sc z y ta ć (zc y ta ć s. 57), p r z e d e p ta ć z a m ia st p r z y d e p ta ć p r z e d e p ta ć s. 53),
p o r a d o w a ć sią z a m ia st fo rm y b e z p re fik su - ra d o w a ć sią (p o ra d u ją sia s. 31).
Je d e n r a z p o ja w ia się fo rm a b e z p re fik s u : p r z e d a w a ć z a m ia s t s p r z e d a w a ć (p r z e d a je s. 67).
Fleksja
W g w a rz e w a rm iń sk ie j z a c h o w a ły się fo rm y d aw n ej lic z b y p o d w ó jn e j w o d m ian ie z a im k ó w m y w y32. Z a im e k m y w d o p e łn ia c z u p rz y b ie ra trz y form y: n a s (s. 21), n o ju (s. 21), n a ju (s. 21), a w c e lo w n ik u fo rm y n a m (s. 47) lub n a m a
(s. 20). W z a im k u w y z a c h o w a ła się d a w n a fo rm a d o p ełn iacza: z a im e k wy: w aju (s. 21) o raz d aw n a fo rm a celo w n ik a w a m a (s. 24).
F o rm y lic z b y p o d w ó jn e j z a c h o w a ły się ta k ż e w o d m ia n ie c zaso w n ik ów w cz asie te ra ź n ie jsz y m i p rz y sz ły m p ro sty m 33 w y ra ż o n e k o ń c ó w k a m i -w a -ta. W 1. o so b ie re a liz o w a n a je s t k o ń c ó w k a -w a: d o sta n ie m (s. 25), m o ża m (s. 48),
m ó w im (s. 64), d a w a (s. 36), m a w a (s. 42), p r z y je d z ie w a (s. 77), p r z y ś le w a
(s. 77), w e źw a (s. 67), w je d zie w a (s. 26), w y c h o d ziw a (s. 54), za p ra sza w a (s. 77), zidziw a (s. 69), m ożew a (s. 66), m óziw a (s. 38), m usiw a (s. 37). W 2. osobie k o ń c ó w k ą j e s t -ta: c h c e ta (s. 41), d o sta n ie ta (s. 42), ło d w a ży ta (s. 42), łu czyta (s. 61), łu słu c h a ta (s. 24), za jd zie ta (s. 70), z id zita (s. 6 6 ), ło b a c zy ta (s. 6 6 ),
m a ta (s. 4 1 ), m o że ta (s. 49).
30 Por. W. Doroszewski: Słowotwórstwo a geografia lingwistyczna (mechanizm działania analo
gii w słowotwórstwie gwarowym). „Poradnik Językowy” 1954, z. 5; H. Turska: W sprawie rzeczow ników typu cielak. [W:] tejże: Wybór pism (1945-1962). Red. T. Friedelówny. Toruń 1984, s. 41.
31 Por. H. Satkiewicz: Produktywne typy słowotwórcze współczesnego jązyka ogólnopolskiego. Warszawa 1969, s. 110.
32 K. Nitsch: Dialekty polskie..., s. 294.
33 Por. A. Grybosiowa: Dualis w jązyku polskim i słoweńskim. Zanik - trwanie. [W:] Studia
Podsumowanie
P rz e g lą d cech fo n ety czn y ch , flek sy jn y ch i sło w o tw ó rc z y c h g w a ry w a rm iń skiej u k a z a n y c h w K ie rm a sa c h na W arm ii p o z w a la u sta lić , że g w a ra ta b y ła d o b rze z n a n a W a le n tem u B arc z e w sk ie m u . T ek st K ie rm a só w z a w ie ra a u te n ty c z n e c e c h y g w a ro w e i je s t c e n n y m ź ró d łe m in fo rm a c ji o ję z y k u m ie sz k a ń c ó w W arm ii.
Summary
This article constitutes a survey of the features of the local dialect of Warmia which is based on the composition written by Walenty Barczewski. In this work the features of phonetic, word formation and inflection of the local dialect are discussed. The problem of vocalism shows phone tic features of the dialect including all kinds of vowels and contracted forms. The analysis of consonants consist of the describtion of bilabial, alvedar, affricate, velar and groups of consonants.
The analysis of word formation of words that belong to the dialect presents tendencies of forms that considerably differ from the literary language. The analysis of inflection depict the influence of phonetic processes on the inflection of words and occurence of specific inflection forms of the dialect of Warmia.The final part presents the conclusion of the research.
