J a v i e r G u i l l a m ó n A l v a r e z , Honor y honra en la Espaùa del siglo W i l l , D e p a rta m e n to de la h is to ria m o d e rn a , F a c u lta d de g eo g ra f ia e h is to ria , U n iv e rs id a d C o m p lu te n se , M a d rid 1981, s. X V I, 184; C la u d e C h a u c h a d i s , H onneur, m orale et société dans l'Espagne de P hilippe 11, C e n tre N a tio n a l de la R e c h e rc h e S c ie n tifiq u e , C e n tre R é g io n a l de P u b lic a tio n s d e T o u lo u se , A m é riq u e L a tin e — P a y s Ib é r iq u e s , P a r i s 1984, s. 250.
P o c z u c ie h o n o ru je s t je d n ą z p o d s ta w o w y c h k a te g o r ii h is to r ii H isz p a n ii. S p e c y fic z n ie h is z p a ń s k ie p o ję c ie h o n o ru ry c e rs k ie g o u fo rm o w a ło się w cza sa c h r e - k o n k w is ty , o sią g n ę ło d d sk o n a ło ść w „ zło ty m w ie k u ” , w eszło w sk ła d „ c z a rn e j le g e n d y ” , p rz e trw a ło do dziś, je s t w ię c ściśle z w ią z a n e z c a łą h is z p a ń s k ą h is to rią , z d z ie ja m i k s z ta łto w a n ia się h is z p a ń s k ie g o n a ro d u , z h is z p a ń s k ą k u lt u r ą . J a k n a p is a ł J u a n P é re z d e T u d e l a w p rz e d m o w ie do k s ią ż k i G u i l l a m ó n a A l v a r e- z a : „ J e ś li je s t ja k iś te m a t, k tó r y n ie w y m a g a p r e z e n ta c ji w o b e c u c z o n y c h i p r a w d z iw y c h z n a w c ó w h is z p a ń s k ie j e ry n o w o ż y tn e j, to je s t to p o ję c ie h o n o ru (honor y honra)".
B y ło to p o ję c ie zło żo n e i n ie je d n o z n a c z n e . Z tą w ie lo z n a c z n o śc ią n ie u m ie li so b ie p o ra d z ić ju ż X V II-w ie c z n i le k s y k o g ra fo w ie h is z p a ń sc y , C o v a rru b ia s i S â n c h e z de la B a lle s ta , k tó rz y ż y ją c w ś ró d lu d z i p o s łu g u ją c y c h się n a co d zień sło w a m i honor i h o n ra p o w in n i ic h se n s ro z u m ie ć d o k ła d n ie . N ie p o tr a f ili o n i w szak że n a w e t o b ja ś n ić ró ż n ic y m ięd zy ty m i d w o m a te r m in a m i. C o v a rru b ia s z a p is a ł po p r o s tu w sw o im „ T e so ro d e la le n g u a c a s te lla n a o e s p a n o la ” w y d a n y m w 1610 r.: honor vale lo m ism o que honra, ch o ciaż w sp ó łcześn i p o słu g iw a li się ty m i sło w am i je d n a k w ró ż n y sposób. M ó w io n o o h o n o rz e je d n o s tk i i h o n o rz e g r u p sp o łeczn y ch , z a w o d o w y c h , w y z n a n io w y c h , s ta n ó w , ra s , o rg a n iz a c ji, in s ty tu c ji, o h o n o rz e k ró la , k o śc io ła i B oga, o h o n o rz e n a r o d u i re lig ii. Z a sa d y h o n o ru re g u lo w a ły w ie le d z ie d zin ży cia h is z p a ń s k ie g o sp o łe c z e ń s tw a , p rz e r o s t p o c z u c ia h o n o ru n ie je d n o k r o tn ie to życie k o m p lik o w a ł. P o ję c ie h o n o ru i jeg o z a sa d y u le g a ły z re s z tą h is to ry c z n e j e w o lu c ji, w k a ż d e j ep o ce b y ły in n e.
H is z p a ń s k ie m u h o n o ro w i p o św ię c o n o ju ż n ie je d n o s tu d iu m h is to ry c z n e , li te r a c k ie , so cjo lo g iczn e, a n tro p o lo g ic z n e ; k s ią ż k i G u illa m ó n a A lv a re z a i C h a u c h a - d i s a są k o le jn y m i p ró b a m i o p ra c o w a n ia teg o te m a tu i w y ja ś n ie n ia je g o z a w iło ści. C la u d e C h a u c h a d is o g ra n ic z y ł sw o je b a d a n ia c h ro n o lo g ic z n ie do c zasó w F ili p a II, a te m a ty c z n ie z a ją ł się w y łą c z n ie tr a k t a t a m i h is z p a ń s k ic h m o r a lis tó w p is z ą cy ch o h o n o rz e i s p r a w a c h z n im z w ią z a n y c h . J e s t ty c h tr a k ta t ó w w ie le : w b ib lio g r a f ii z n a jd u je m y b lisk o 80 n a z w is k i p ra w ie 100 ty tu łó w . J a k n a o k re s n ie s p e łn a p ó łw ie c z a to b a rd z o dużo, c h y b a ż a d e n in n y k r a j n ie m oże p o szczycić się t a k o b fitą li te r a tu r ą m o r a lis ty c z n ą z te j e p o k i. J u ż to św ia d c z y o z a się g u i r a n d z e z ja w is k a . A le ró w n o c z e śn ie je s t to m a te r ia ł b a rd z o je d n o r o d n y i je d n o s tro n n y , zw łaszcza b io rą c p od u w a g ę b r a k h e te r o d o k s ji w p a ń s tw ie F ilip a II, śc isłe p o d p o rz ą d k o w a n ie o b o w ią z u ją c y c h o f ic ja ln ie n o rm e ty c z n y c h m o ra ln o ś c i k a to lic k ie j. C h o ciaż a u to r z y tr a k ta t ó w tk w ili w r e a ln y c h s y tu a c ja c h sp o łe c z n y c h i rz e c z y w is to śc i H is z p a n ii d r u g ie j p o ło w y X V I w ., to je d n a k ic h d z ie ła m a ją c e c h a r a k te r te o r e ty c z n y , n o r m a ty w n y , p o s tu la ty w n y n ie zaw sze tę rz e c z y w is to ść o p is y w a ły . C h a u c h a d is n a rz u c ił so b ie te ż o g ra n ic z e n ia w d o b o rz e b ib lio g ra fii, np. n ie p o w o łu je w y d a n e j k ilk a la t w c z e śn ie j k s ią ż k i G u illa m ó n a A lv a re z a a n i jeszcze d a w n ie js z y c h jeg o a r t y k u łó w — czy je s t to b ib lio g ra fic z n e u c h y b ie n ie , czy ś w ia d o m a re z y g n a c ja z c y to w a n ia dzieł o d n o sz ą c y c h się w p ra w d z ie do te j s a m e j te m a ty k i, a le do in n e j ep o k i? R ó w n ież r o z p r a w a G u illa m ó n a A lv a re z a je s t w s to s u n k u d o b a rd z o o g ó ln eg o je j ty t u łu te m a ty c z n ie o g ra n ic z o n a . W z a sa d z ie z a jm u je się ty lk o s ły n n ą R e a l C e d u ła K a r o la II I z 18 m a r c a 1783, p rz y z n a ją c ą rz e m ie ś lin ik o m p r a w a h o n o ro w e i p ra w o p ia
s to w a n ia p e w n y c h u rz ę d ó w , o ra z o k o lic z n o śc ia m i w y d a n ia teg o d e k r e t u k r ó le w sk ie g o , m .in . a n a liz u je tr z y t r a k t a t y e k o n o m ic z n e d o ty c z ą c e ro li rz e m io s ła w g o s p o d a rc e i s p o łe c z e ń stw ie , k tó r y c h o p u b lik o w a n ie w y p rz e d z iło d e k re t.
M im o ta k ic h o g ra n ic z e ń p o z n a w c z y c h r o z p r a w y G u illa m ó n a A lv a re z a i C h a u - c h a d is a o ś w ie tla ją w ie le w a ż n y c h s tr o n h is z p a ń s k ie j h is to rii i p r o w o k u ją do r e f l e k s ji p o ró w n a w c z y c h , zw ła sz c z a że p o czu cie h o n o ru n ie b y ło c e c h ą w y łą c z n ie H is z p a n ó w i z n a n e b y ło w in n y c h k r a ja c h . O b ie z a s łu g u ją n a u w a g ę n ie ty lk o sp e c ja lis tó w , a le w s z y s tk ic h h is to r y k ó w in te r e s u ją c y c h się w c z e sn ą e p o k ą n o w o ż y tn ą . K s ią ż k a C h a u c h a d is a p o z w a la n a z ro z u m ie n ie s k o m p lik o w a n e j s t r u k tu r y sp o łe c z e ń s tw a h is z p a ń s k ie g o c zasó w F ilip a II i jeg o sp e c y fic z n e j k u lt u r y .
B y ło to sp o łe c z e ń stw o s ta n o w e , b a rd z o w y ra ź n ie z h ie r a rc h iz o w a n e . P o d z ia ły s ta n o w e k rz y ż o w a ły się z p o d z ia ła m i w y z n a n io w y m i i ra s o w y m i, co s tw a r z a ło n ie z w y k le sk o m p lik o w a n e u k ła d y , a w w a r u n k a c h b r a k u p e r s p e k ty w r o z w o ju i sp o łe c z n e g o a w a n s u ro d z iło t r u d n e . do r o z w ią z a n ia k o n flik ty . Z ty m w ła ś n ie w ią z a ło się p o ję c ie h o n o ru ró ż n e g o w o d n ie s ie n iu do ró ż n y c h g r u p i r o z m a ity c h s y tu a c ji sp o łe c z n y c h , w c h o d z ą c e często w k o n f lik t z in n y m i n o rm a m i sp o łe c z n y m i.
P o ję c ie h o n o ru w ią z a ło się ś c iśle — je ś li w rę c z n ie u to ż s a m ia ło — z p o ję c ie m sz la c h e c tw a . F r a y L u is de G r a n a d a d e fin io w a ł h o n o r ja k o „ u rz ę d y , g o d n o ści, ty tu ły , z w ie rz c h n ic tw o , w ła d z ę , w y ró ż n ie n ia , p rz y w ile je , sw o b o d y , p re r o g a ty w y , o b o w ią z k i, p rz e p y c h , o k a z a ło ść i ś w itę ” p o s ia d a n e lu b p rz y s łu g u ją c e lu d z io m . Do te j d e f in ic ji h o n o ru i s z la c h e c k o śc i n a le ż a ło te ż p o w s tr z y m y w a n ie się od p ra c y rę c z n e j. S z la c h e c tw o zaś p o ch o d ziło o d w ła d c y (la nobleza es una cualidad concedida del principe). W te n sp o só b p o ję c ie h o n o ru s ta w a ło się e le m e n te m sp o łeczn eg o p o rz ą d k u , d o k tr y n y sp o łe c z n e j i p a ń s tw o w e j.
K o m e n ta r z e h is z p a ń s k ic h m o r a lis tó w do D e k a lo g u z a jm u ją się p rz e d e w s z y s t k im s p r a w a m i h o n o ru , p o d rę c z n ik i s p o w ie d n ik ó w z a w ie ra ją s p e c ja ln e ro z d z ia ły na te n te m a t. P ro b le m b y ł d w o ja k i: g rz e s z n y c h u c z y n k ó w s ta n o w ią c y c h o b ra z ę h o n o r u b liź n ie g o (s to p ie ń g rz e s z n o śc i z a le ż a ł od p rz y n a le ż n o ś c i s ta n o w e j) o ra z g rz e c h ó w p o p e łn ia n y c h w o b ro n ie h o n o ru . R y g o ry h o n o ru w c h o d z iły c zęsto w k o n flik t z z a s a d a m i e ty k i c h rz e ś c ija ń s k ie j. D o sk o n a le o d d a je to p rz y to c z o n y p rz e z A lo n so d e C a b r e r a d ia lo g sp o w ie d n ik a i p e n ite n ta :
S p o w ie d n ik : „ B ra c ie , p rz e b a c z d o z n a n ą k rz y w d ę , ja k to n a k a z u je C h r y s tu s ” .
P e n ite n t: „A m ó j h o n o r? Z p o w o d u ta k i e j o b ra z y w szy scy , k tó rz y m n ie z n a ją , w y g w iż d ż ą m n ie. N ie m ogę b y ć p o słu sz n y C h ry s tu s o w i z ta k im u s z c z e rb k ie m d la m eg o h o n o ru .” J a k św ia d c z y d r a m a tu r g ia h is z p a ń s k a „zło teg o w ie k u ”, H is z p a n d la r a t o w a n ia sw e g o h o n o ru g o tó w b y ł n a w e t p o p e łn ić z b ro d n ię . T o te ż h is z p a ń s c y m o ra liś c i u s iln ie p o s z u k iw a li ja k ic h ś k o m p ro m is o w y c h fo rm u ł, k tó r e p o z o s ta w a ły b y w zgo d z ie z n a u k ą K o ścio ła i ró w n o c z e śn ie m o g ły b y b y ć z a a k c e p to w a n e p rz e z H is z p a n ó w . J e d n ą z ta k ic h k o m p ro m is o w y c h p ro p o z y c ji F r a y A n to n io C am o sa, m is trz a C iru e lo i B a rto lo m é C a r r a n z a b y ło ro z d z ie le n ie z a sa d e ty k i i h o n o ru o b o w ią z u ją c y c h lu d z i ró ż n y c h s ta n ó w : d u c h o w n i b y lib y z o b o w ią z a n i p rz e s trz e g a ć śc iśle n a u k i m o r a ln e j k o śc io ła , św ieccy b ro n ią c y sw eg o h o n o ru tr a k to w a n i b y lib y p rz e z e ty k ę k a to lic k ą b a r d z ie j lib e ra ln ie . W k ra c z a m y tu n a g r u n t s p o łe c z n y c h s to su n k ó w .
D o p u sz c z a n o „ słu sz n ą o b ro n ę ” , g d y w g rę w c h o d z ił h o n o r, zw ła sz c z a s z la c h c i ca, k tó r y m ia ł p ra w o z a b ić p rz e c iw n ik a n a s ta ją c e g o n a je g o h o n o r, o d m a w ia n o je d n a k teg o p r a w a lu d z io m n ie s z la c h e c k ie g o p o c h o d z e n ia , k tó rz y m o g li r a to w a ć
się u c ie c z k ą n ie n a r a ż a ją c n a s z w a n k sw eg o h o n o ru . S k o m p lik o w a n y b y ł p r o b le m p o je d y n k ó w , k tó r e so b ó r tr y d e n c k i p o tę p ił s ta n o w c z o i z a lic z y ł do g rz e c h ó w ś m ie r te ln y c h (n a s ta w a n ie n a ży cie b liź n ie g o i n a r a ż a n ie w ła s n e g o życia). M o ra li ści h is z p a ń s c y do b y p o tr y d e n c k ie j m o g li w ię c ty lk o w c zasie p rz e s z ły m p isa ć o p o je d y n k u ja k o słu s z n y m sp o so b ie b ro n ie n ia h o n o ru (era l i c i t o segun el derecho com un). K a z u iśc i h is z p a ń sc y p is a li o p o je d y n k a c h s p r a w ie d liw y c h s ta c z a n y c h w słu s z n e j s p ra w ie , w o b ro n ie c n o ty , k o ścio ła, p a ń s tw a , s ła b y c h i u c iś n io n y c h . K a
to liccy m o r a liś c i h is z p a ń sc y n ie m o g li p o su w a ć się d a le j p oza k o n c e p c ję „ słu sz n e j o b r o n y ”, a le z a ró w n o ic h w y w o d y ja k i n a k a z y s o b o ro w e i ta k n ie m ia ły z n a c z e n ia w o b lic z u rz e c z y w is to śc i h is z p a ń s k ie j, w k tó r e j p o je d y n k i s ta ły się p ra w d z iw ą p la g ą . C ie k a w e , że ta k ic h p ro b le m ó w n ie b y ło np. w P o ls c e , g d z ie ró w n ie ż p o je d y n k i b y ły ro z p o w sz e c h n io n e .
Je sz c z e tr u d n ie js z y d la m o r a lis tó w b y ł p ro b le m c u d z o łó s tw a , k tó r e b y ło g rz e ch e m , a le ró w n o c z e śn ie c ię ż k im n a ru s z e n ie m h o n o ru m ęża p rz e z n ie w ie r n ą żonę, a k tó r e zw y c z a j i p ra w o h is z p a ń s k ie k a ra ło śm ie rc ią , o d d a ją c je j w y k o n a n ie w r ę ce z d ra d z o n e g o m a łż o n k a . W g rę w c h o d z iły ta k ż e in te r e s y m a ją tk o w e ro d z in y o ra z s y tu a c ja n ie ś lu b n y c h d z ie c i ( J u a n d e P e d ra z a u w a ż a ł za n o rm a ln e p o d rz u c a n ie n ie ś lu b n y c h d z ie c i do p rz y tu łk ó w , k tó r e w ty m ce lu b y ły z a k ła d a n e ).
D zieła h is z p a ń s k ic h m o r a lis tó w z czasó w F ilip a II s ta n o w ią d o k u m e n t p rz e m ia n sp o łe c z n y c h w d w ó c h k ie r u n k a c h : u b o ż e n ia i p o d u p a d a n ia części h is z p a ń s k ie j s z la c h ty tr a c ą c e j sw ą p o z y c ję sp o łe c z n ą i z w ią z a n y z n ią p re s tiż , o ra z a w a n su n iż s z y c h w a r s tw s p o łe c z n y c h r y w a liz u ją c y c h ze sz la c h tą w z e w n ę trz n y m s p le n d o rz e i g ro ż ą c y c h z n ik n ię c ie m o d d z ie la ją c y c h je od n ie j g ra n ic . D o k ła d n ie to sam o d z ia ło się w sp ó łc z e ś n ie w P o ls c e z tą ró ż n ic ą , że w R z e c z y p o sp o lite j n ie p is a n o n a te n te m a t tr a k ta t ó w e ty c z n y c h le c z „ L ib e r c h a m o r u m ” i leges sum p tu a ria e, a od c z a su do cz a su s a ty ry c z n e w ie rs z e . H isz p a ń s c y hidalgos i p o ls k a sz la c h ta ż y w ili tę s a m ą p o g a rd ę d la p ra c y fiz y c z n e j. J u a n d e P in e d a z g o ry c z ą p is a ł, że hidalgos w s ty d z ą się p ra c o w a ć , a le n ie w s ty d z ą się u m ie ra ć z g ło d u . P r z y p o m in a ją się tu b o h a te r o w ie p o w ie śc i p ik a r e js k ie j, w li te r a tu r z e s ta ro p o ls k ie j n a to m ia s t ta k ic h p rz y k ła d ó w n ie z n a jd u je m y . H isz p a ń s c y m o ra liś c i w y k p iw a li p rz e c h w a la n ie się g e n e a lo g ią i z a s łu g a m i p rz o d k ó w , rz e k o m y m p o c h o d z e n ie m od C y d a lu b od G otów , w P o ls c e n ik t n ie szy d ził z g e n e a lo g ic z n y c h i h e r a ld y c z n y c h w y w o d ó w s ię g a ją c y c h do s ta ro ż y tn e g o R zy m u , a k u lt p rz o d k ó w tr a k to w a n y b y ł j a k n a jb a r d z ie j serio .
M im o że w ie lu m o r a lis tó w h is z p a ń s k ic h k ry ty k o w a ło le n is tw o i n ie ró b s tw o s z la c h ty , ż a d e n z n ic h n ie z a in te re s o w a ł się p r a c ą rz e m ie ś ln ic z ą i h o n o re m rz e m ie śln ik ó w . P is a n o n ie k ie d y o h o n o rz e c h ło p a lu b k u p c a — n ig d y rz e m ie ś ln ik a . J e ż e li z a le c a n o sz la c h c ic o w i h is z p a ń s k ie m u p ra c ę — to s łu ż b ę w o jsk o w ą , ro ln ic tw o , rz a d z ie j h a n d e l, n ig d y z aś rę c z n ą p ra c ę rz e m ie ś ln ik a . O tr u d z ie rz e m ie ś ln ik ó w w z m ia n k o w a li cza se m e k o n o m iśc i, n ig d y n ie c z y n ili te g o m o ra liś c i. J e s t to c h y b a b a rd z o z n a m ie n n e d la s y tu a c ji g o sp o d a rc z e j H is z p a n ii w X V I w . i d la je j sp o łecz n e j s t r u k tu r y , o c zy w iście ta k ż e d la m e n ta ln o ś c i te g o sp o łe c z e ń s tw a . W P o lsce, g d z ie ró w n ie ż s z la c h ta g a rd z iła p r a c ą rz e m ie ś ln ik a , z d a rz a ły się je d n a k w y p o w ie d z i n ie ty lk o e k o n o m ic z n e o d d a ją c e je j n a le ż n y h o n o r, b y li ta c y p is a rz e (F ry c z
M o d rz e w sk i), k tó rz y o d w a ż a li się z a le c a ć n a u k ę rz e m io s ła m ło d zieży s z la c h e c k ie j. T o w ła ś n ie o w a p o g a rd a H is z p a n ó w d la p ra c y fiz y c z n e j, w szczeg ó ln o ści zaś tr u d u r z e m ie ś ln ik a , s p o w o d o w a ła k o n ie c z n o ść w y d a n ia R e a l C e d u ła w 1783 r. W a rto z a u w a ż y ć , że te n a k t r ó w n o u p r a w n ie n ia rz e m ie ś ln ik ó w p od w z g lę d e m h o n o ru i p r e s tiż u sp o łeczn eg o , z a ra z e m zn o szący g ro ź b ę u tr a ty s z la c h e c tw a p rz e z osoby, k tó r e z a ję ły b y się rę k o d z ie łe m , u k a z a ł się w H is z p a n ii n a k ilk a la t p rz e d w y b u c h e m re w o lu c ji w e F r a n c ji. Z a p e w n e n ie ty lk o id e e O ś w ie c e n ia i z a sa d y o św ieco n eg o a b s o lu ty z m u , a le te ż g ro ź b a sp o łe c z n y c h n a p ię ć — c o ra z b a rd z ie j re a ln a w s ą s ie d -Przegl. H ist, u
n ie j F r a n c ji — leża ły u g en ezy te g o a k tu . N ależy je d n a k zgodzić się z A lv a re z e m . iż p o g lą d y o św ie c e n io w y c h e k o n o m is tó w o ra z d o k tr y n a o św ie c o n e g o a b s o lu ty z m u d o m a g a ły się p rz e p ro w a d z e n ia ta k ie j w ła ś n ie re f o rm y o b a la ją c e j s t a r e ta b u i to r u j ą c e j d ro g ę n ie ty lk o r ó w n o u p r a w n ie n iu rz e m ie ś ln ik ó w , a le p rz e d e w s z y s tk im ro z w o jo w i w y tw ó rc z o śc i p rz e m y s ło w e j i w s z e lk ie j d z ia ła ln o ś c i p rz y n o s z ą c e j p o ż y te k sp o łe c z e ń s tw u (d o ty czy ło to ta k ż e tw ó rc z o ś c i a rty s ty c z n e j).
H isz p a ń s c y m o ra liś c i X V I-w ie c z n i in te re s o w a li się n a to m ia s t h o n o re m k u p ców , d z ie lą c się z re s z tą n a ich z w o le n n ik ó w i p rz e c iw n ik ó w . S p r a w a b y ła p o w a ż n a, b o g a c i k u p c y b o w ie m s ta n o w ili k o n k u r e n c ję d la s z la c h ty . N a og ó ł ro z ró ż n ia n o k u p c ó w d ro b n y c h i u b o g ic h o ra z w ie lk ic h i b o g a ty c h , h o n o r p r z y p is u ją c ty lk o ty m o s ta tn i m
S to s u n k o w o w y so k o c e n io n o s tu d ia u n iw e rs y te c k ie i h o n o r, j a k i o n e d a w a ły . O so b n y m z a g a d n ie n ie m b y ły z e w n ę trz n e o z n a k i h o n o ru z w ią z a n e z c e re m o n ia łe m u n iw e rs y te c k im . F r a y J u a n B e n ito G u a rd io la s ta w ia ł n a ró w n i lu d z i k rw i sz la c h e c k ie j i lu d z i w y k sz ta łc o n y c h , n a w e t n is k ie g o p o c h o d zen ia. P o n ie w a ż w y k s z ta ł c en ie , z w łaszcza p ra w n ic z e , m o g ło b y ć ź ró d łe m w c a le p o k a ź n y c h d o c h o d ó w i d a w a ło p o d s ta w ę d o k a r ie r y u rz ę d n ic z e j, w ie lu ze sz la c h ty , a n a w e t a r y s to k r a c ji, ob o k p le b e ju s z y , o b ie ra ło tę w ła ś n ie d ro g ę życiow ą. G ru p a letrados tw o rz y ła w H isz p a n ii F ilip a II coś w ro d z a ju n o w e j sz la c h ty , c ią g n ą c e j p r o f ity z a ró w n o z a ry s to k ra ty c z n e g o p o c h o d z e n ia n ie k tó ry c h sw o ich p r z e d s ta w i cieli, ja k z p re s tiż u , ja k i d a w a ła n a u k a , z zam o ż n o ści i z p o w a ż a n ia , ja k im d a rz y ło ic h sp o łe c z e ń stw o . W y so k i p re s tiż lu d z i w y k sz ta łc o n y c h , zw ła sz c z a p r a w n i k ó w , u tr z y m y w a ł się w X V III w . W tr a k ta c i e A n to n io X a v ie r P e re z y L o p eza, je d n e g o z a u to r ó w trz e c h d z ie ł a n a liz o w a n y c h w k sią ż c e G u illa m ó n a A lv a re z a , czy ta m y , iż w y k s z ta łc e n ie (las lettras) je s t in n y m (obok słu ż b y w o jsk o w e j — arm as) ro d z a je m sz la c h e c tw a (caballeria), szczeg ó ln ie zn ajo m o ść p ra w a , k tó r e je s t ź ró d łe m s p ra w ie d liw o ś c i i p r z y n o s i h o n o r. W ty m w y p a d k u a n a lo g ie z P o ls k p z aw o d zą — d o p ie ro w X V III w . i to ra c z e j u jeg o s c h y łk u p o ja w ił się u n a s s z a c u n e k d la p r a w n ik ó w i z a in te re s o w a n ie s z la c h ty ty m zaw o d em .
P o ję c ie h o n o ru n ie b y ło o b ce i d u c h o w ie ń s tw u , k tó r e ty lk o te o r e ty c z n ie p r a k ty k o w a ło c n o ty e w a n g e lic z n e i s tro n iło od św ia to w e g o p re s tiż u . H o n o r k o śc ie ln y i h o n o r la ic k i m ia ły w ie le p u n k tó w w sp ó ln y c h . K a rie r a d u c h o w n a b y ła ró w n ie a t r a k c y jn a ja k s p r a w o w a n ie w y so k ic h u rz ę d ó w lu b z y sk i z w ie lk ie g o h a n d lu , co o d d a w a ło h is z p a ń s k ie p rz y s ło w ie : Iglesia o m ar o casa real.
S p e c y fik ą H is z p a n ii b y ła d y s k w a lif ik a c ja h o n o ro w a c z ło w ie k a z p o w o d u jego n ie o r to d o k s y jn y c h p o g lą d ó w r e lig ijn y c h lu b z p rz y c z y n ra s o w y c h (m o ry sk o w ie i m a ra n i). W y ró ż n ia n o n a w e t d w a ro d z a je sz la c h e c tw a : z u ro d z e n ia (la hidalga) i z cz y sto śc i k rw i (la lim pieza de sangre) — p ie rw s z e o d p o w ia d a ło s ta n o w e j s t r u k tu r z e sp o łe c z n e j, d ru g ie — s tr u k tu r z e k a s to w e j.
A n i je d e n , a n i d ru g i a u to r n ie z a ją ł się „ c z a rn ą le g e n d ą ” o H is z p a n a c h , k tó r e j g en ezy u p a tr y w a ć n a le ż y w c z a sa c h F ilip a II, a w k tó r e j h ip e r tr o f ia h o n o ru z a j m o w a ła d u żo m ie js c a . C h a u c h a d is d o p ie ro w z a k o ń c z e n iu k s ią ż k i p r ó b u je d a ć o d p o w ie d ź n a p y ta n ie : czy is tn ia ł h o n o r sp e c y fic z n ie h is z p a ń s k i? S tw ie r d z a , że a c z k o lw ie k p o d o b n e ja k w H isz p a n ii p o czu cie h o n o ru m o żn a s p o tk a ć w e w s z y stk ic h ó w c z e sn y c h sp o łe c z e ń stw a c h o s t r u k tu r z e s ta n o w e j i h ie r a rc h ic z n e j, to je d n a k t y l k o w H is z p a n ii doszło do ta k s p e k ta k u la r n e g o jeg o p rz e ro s tu . Z łożyło się n a to w ie le p rz y c z y n , s p e c y fik a d z ie jó w H is z p a n ii, a w śró d n ic h z n a c z ą c ą ro lę o d e g ra li h is z p a ń sc y m o ra liś c i p r o p a g u ją c y p o czu cie h o n o ru w jeg o sw o iście h is z p a ń s k ie j p o s ta c i i czy n ią c y zeń n a ro d o w ą cech ę H isz p a n ó w . To w ła ś n ie p o d c h w y c iła „ c z a r n a le g e n d a ” , k tó r a w sz e la k o c z e rp a ła n ie ty lk o z t r a k ta t ó w m o r a ln y c h , a le i z ży c io w y c h re a lió w , ja k w k a ż d y m s te re o ty p ie (a „ c z a rn a le g e n d a ” b y ła k la s y c z n y m
stereotypem ) w yobcowanych i zdeformowanych, ale jednak realiów. A o tej rze czyw istości hiszpańskiej już Chauchadis nie pisze. Nie dowiadujemy się, jak owe pojęcia honoru, tak subtelnie prezentowane przez autorów, funkcjonowały w spo łeczeństw ie, czy stosowano się do ich moralnych zaleceń, jak postępowano w ży ciu? Znamy rozliczne sprawy honorowe z literatury hiszpańskiej „złotego w ieku”, ale to przecież także fikcja literacka, a nie życie codzienne Hiszpana.
A ndrzej Wyrobisz
Adam L i t y ń s k i , S ejm iki zie m skie 1764—1793. Dzieje reform y, W ydawnictwo U niw ersytetu Śląskiego. Prace Naukowe U niwersytetu Śląskiego w Katowicach nr 951, K atowice 1988, s. 203.
Badania nad sejm ikam i szlacheckim i Rzeczypospolitej mają długą tradycję. Zajm owali się nim i najw ybitniejsi historycy państwa i prawa: W. S m o l e ń s k i , T. K o r z o n , W. K a l i n k a , A. P a w i ń s k i , W. K o n o p c z y ń s k i , A. P r o c h a s k a , J. S i e m i e ń s k i , S. S r e n i o w s k i . W ostatnich latach „bilbioteka sejm ikowa” znacznie się wzbogaciła. Gruntowne studia takich historyków jak: J. B a r d a c h , J. G i e r o w s k i , H. O l s z e w s k i , S. P l a z a , K. P r z y b o ś , Z. Z i e l i ń s k a , powiększają naszą wiedzę o mechanizmach politycznych i spo łecznych Polski szlacheckiej.
Szczególną pozycję zajmują te badania, które dotyczą okresu Oświecenia: w problem atykę sejm ikową wpleciona jest bowiem kw estia w ielkiej reform y życia państw owego, zm ieniająca zasadniczo obraz polskiego parlamentaryzmu. Koniec XVIII stulecia staw ia przed badaczami sejm ików nie tylko konieczność opisu in stytucji i jej społecznego i politycznego działania, ale też analizę reform, a nade w szystko zmian, które przyniosły. Historycy tem aty te podejm owali już od daw na — prócz wym ienionych podkreślamy prace S. S o s i n a — a i wśród dzisiej szych badaczy tem atyka ta cieszy się zainteresowaniem : przybliżyły ją rozprawy B. L e ś n o d o r s j c i e g o , R. Ł a s z e w s k i e g o , L. Ł y s i a k a , J. M i c h a l s k i e g o , E. R o s t w o r o w s k i e g o , J. S o b c z a k a czy W. S z y s z k o w - s к i e g o.
Prezentowana monografia pióra Adama L i t y ń s k i e g o m ieści się w kręgu tej tem atyki. Lityński, w ybitny znawca tematu, zajm ujący się sejm ikami od daw na 1 podjął się trudu system atycznej analizy reform drugiej połowy XVIII w. do tyczących sejm ików ziemskich. Celem pracy jest, jak pisze autor „przedstawienie reform y sejm ików i jej efektów w zakresie ustroju i funkcjonowania zgromadzeń ziem skich w latach 1764—1793/94” (s. 10). Osią pracy są trzy sprawy: pierwsza — zniesienie liberum veto, druga — kw estia osób uprawnionych do uczestnictwa w sejm ikach (sprawa nieposesjonatów); trzecia — sejm ikow e instrukcje poselskie i charakter mandatu poselskiego. B yły to, zdaniem autora, kw estie fundam ental ne; w szystkie inne były z nimi związane bądź z nich w ynikały. Zgodnie z przy jętym założeniem praca podzielona została na trzy części. Każda z nich poprzedzo na jest krótkim w stępem historycznym połączonym z rozważaniami teoretycz- no-ustrojowym i porządkującym problem atykę, prezentującym podstawową literatu
1 Por. np. A. L i t y ń s k i , Szlachecki samorząd gospodarczy w Malopolsce (1606— 1717), K atowice 1974; t e n ż e , Problem szlacheckiego prawa zgromadzeń stanowych w Polsce XVII—XVIII w., CzP-H t. XXVI, 1974, z. 1, s. 175— 183; t e n że , S ejm ikow e sądy skarbow e w o je w ó d z tw a płockiego do 1717 roku, „Studia Iuridica S ilesiae” t. XI, 1986, s. 77—105.
