zagran iczn ej. W ed łu g C o h e n a rozw ój w y d a rzeń u n a o czn ił, iż n ie m o ż liw a je st d a lsza eg zysten cja A m ery k i ja k o m o c a r stw a b ez ro z b u d o w y arm ii i flo ty w ojen n ej, z d e c y d o w a n ia n a u ży ciu siły w w y p a d k a c h k ry zy so w y ch o ra z stw o r z e n ia sy stem u b ezp ieczeń stw a z b io r o w e g o . „ M o c a r s tw o bez łe z ” , ja k p isze , n ie m o g ło ju ż istn ieć.
W m o n o g r a fii sp raw y P o lsk i n ie są p o r u sz o n e . J ed yn a w zm ia n k a , p o śr e d n io jej d o ty c z ą c a , m ó w i o m a ły m , w ed łu g au to r a , z n a czen iu p a ń stw E u ro p y Ś r o d k o w o -W sc h o d n ie j i B elgii w o g ó ln y m b ila n sie eu rop ejsk im .
M im o p e w n y ch lu k i u p ro szc zeń , p raca C o h e n a w yd aje się ciek a w ą p ró b ą syn tetyczn ej a n alizy g łó w n y c h w ą tk ó w p o lity k i zagran iczn ej S ta n ó w Z je d n o c z o n y c h w la ta ch d w u d ziesty ch i n a p o c z ą tk u la t tr zy d ziesty ch X X w iek u . M o ż e o n a sta ć się je d n ą z częściej u ż y w a n y c h p rzez stu d e n tó w p rac d o ty c z c ą c y c h d ziejó w d y p lo m a cji am eryk ań sk iej.
M o n o g r a fię z a m y k a zaw ierający p e w n e n ie śc isło śc i in d ek s o so b o w o -r z e c z o w y .
B o g u sła w W . W in id
Jan u sz S k o d l a r s k i , E p ilo g u kładu S ik o rsk i-B e n e ś. Z d zie jó w p o lsk o -c z e c h o sło w a ck ich w la ta ch 1939— 1 949, W y d a w n ic tw o Ł ó d z k ie , Ł ó d ź 1988, s. 352.
J a n u sz S k o d l a r s k i je st au to r em p o w sta łej w p o ło w ie lat sie d e m d ziesią ty ch p ra cy d ok to rsk iej, p o św ięc o n e j p o lsk o -c z e c h o s ło w a c k im s to s u n k o m g o sp o d a r c z y m w la ta ch 1947— 1949 (por. s. 8, p rzyp . 10). R o z d z ia ły o d trzecieg o d o sió d m e g o (179 stron tek stu ) recenzow an ej m o n o g r a fii zo sta ły n a p isa n e w o p a rciu o w s p o m n ia n ą d ysertację i sta n o w ią n iew ą tp liw ie o r y g in a ln y w k ła d a u to r a d o n a u k i h istoryczn ej. W ro zd zia le p ierw szy m (57 stron tek stu ) S k o d la r sk i zajął się k w estią p la n o w a n ej p o d c z a s w o jn y p rzez rząd y em igracyjne p o lsk i i c z e c h o sło w a c k i k o n cep cji stw o r z e n ia kon fed eracji o b u p a ń stw . W r o zd zia le za ś d ru g im (4 7 str o n tek stu ) d o k o n a ł p ró b y o m ó w ie n ia p o lsk o — c z e c h o s ło w a c k ic h sto su n k ó w p o lity c z n y c h w la ta c h 1944— 1947, g d y w P o lsc e i C z e c h o sło w a c ji (w tym d ru gim p rzy p a d k u o d ro k u 1945) in sta lo w a n o n o w e ek ip y k iero w n icze w w ięk sz y m lub m niejszym sto p n iu realizu jące in teresy k o m u n istó w .
D la ta k stw o rzo n ej sztucznej k on stru k cji, a u to r przyjął z a ło ż e n ie nie d o za a k c e p to w a n ia z h isto r y c z n e g o p u n k tu w id zen ia . P o tr a k to w a ł b o w ie m „ p o w o je n n y zw ią zek g o sp o d a r c z y ja k o z m o d y fik o w a n ą k o n cep cję p r e z e n to w a n ą p rzez W ła d y sła w a S ik o rsk ieg o i E d u a rd a B e n e śa ” oraz d o str z e g ł w o w y m w ed łu g n ie g o z w ią z k u g o sp o d a r c z y m „ p o tw ie rd zen ie c ią g ło śc i id ei integracyjnej zro d zo n ej w ok resie II w o jn y św ia to w e j” (s. 6). In n y m i sło w y S k o d la rsk i w y stą p ił z tezą , ja k o b y za w a rcie p rzez w ła d ze w a rsza w sk ie i p ra sk ie n a p o c z ą tk u lip ca 1947 ro k u w ie lu u m ó w g o sp o d a r c z y c h sta n o w iło z a k o ń c z o n ą p rzynajm niej c z ę śc io w y m su k cesem k o n ty n u a c ję w o jen n y ch w y sił k ó w rz ą d ó w em igracyjnych n a rzecz p o w o ła n ia k o n fed er a cji p o lsk o -c z e c h o sło w a c k ie j.
W y d a je m i się w tym m iejscu k o n ie c z n e w y ja śn ien ie k ilk u spraw . P o lsk ie w ła d ze n a em igracji p ra g n ęły ta k ie g o u ło ż e n ia sto su n k ó w w p o w o jen n e j E u ro p ie Ś ro d k o w o -W sc h o d n ie j, a b y na p r z y sz ło ść n ie ty lk o N ie m c y , a le ró w n ież Z w ią z ek R a d zieck i p o d k iero w n ictw em J ó z e fa S ta lin a , nie za g ra ża ły in te g ra ln o ści i n ie z a le ż n o śc i p a ń stw te g o ob sza ru . N ie z b ę d n y m w y d a w a ło się w ięc p o w o ła n ie z w ią z k ó w r eg io n a ln y ch m ięd zy średniej w ie lk o śc i i n ied u ży m i o rg a n izm a m i p a ń st w o w y m i, n a ra żo n y m i n a teg o rod zaju n ieb ezp ieczeń stw a . S p rzeciw S ta lin a , k tó r e g o za sięg w ła d zy ro zszerza ł się w m iarę k lęsk z a d a w a n y c h R z eszy h itlerow sk iej p rzez A rm ię C ze r w o n ą a p o zy cja w sto su n k u d o a n g lo sa sk ic h so ju sz n ik ó w u leg a ła w z m o c n ie n iu , sp raw ił, iż str o n a c z e c h o s ło w a c k a w y c o fa ła się z ro z m ó w z rząd em p o lsk im n a tem a t k o n fed era cji. P rezy d en t B en es d o sz e d ł b o w ie m d o w n io sk u , że z d o ła sam n a sam ze S ta lin em w y n e g o c jo w a ć k o rzy stn e w a ru n k i d la c z e c h o sło w a c k ic h w ła d z em igracyjn ych . D a lsz a p r z y sz ło ść w y k a z a ła , ja k b ard zo p o m y lił się w sw o ic h rach u b ach . U z y s k a ł b o w ie m je d y n ie o d su n ię c ie w cza sie m o m e n tu p rzejęcia p ełn i w ła d zy p rzez c z e c h o s ło w a c k ich k o m u n is tó w , za cen ę z g o d y n a o d g ry w a n ie p rzez n ich b a rd zo p o w a żn ej ro li ju ż w ro k u 1945.
P o lsk o -c z e c h o sło w a c k i u k ład w sp raw ie przyszłej k o n fed er a cji z 23 sty czn ia 1942 r. sta ł się w ięc jeszc ze w cza sie w o jn y d o k u m e n te m h isto ry czn y m . Z ch w ilą za ś jej z a k o ń c z e n ia o d ż y ł stary k o n flik t d o ty c z ą c y Ś lą sk a Z a o lz ia ń sk ie g o o ra z p o ja w ił się now y: w ła d ze c z e c h o sło w a c k ie w y s u n ę ły ro szczen ia w sto su n k u d o p o łu d n io w y c h o b sz a r ó w b y łeg o Ś lą sk a n ie m ie c k ie g o , p rzejętego p rzez p o lsk ą ad m in istrację. O ile p r z y w ó d c y P P R -u pragn ęli z y sk a ć p o p u la r n o ść w e w ła sn y m sp o łe c z e ń stw ie , za b ieg a ją c o rew in d yk ację o b sza r u z a m ie sz k a łe g o p rzez p o ls k ą w ię k sz o ść , o tyle S talin b ył z a in tereso w a n y w u trzy m a n iu n a p ięcia w sto s u n k a c h p o lsk o -c z e c h o sło w a c k ic h . S y tu a cja ta k a b o w ie m u m o ż liw ia ła m u w y stę p o w a n ie w roli arbitra, w y g ry w a ją ceg o je d n y c h p rzeciw k o d ru gim .
D o p ie r o p o p o d p isa n iu u k ła d u o p rzyjaźni i w zajem nej p o m o c y z m a rca 1947 ro k u p o lsc y k o m u n iśc i zrez y g n o w a li z d o ty c h c z a so w e j ta k ty k i, p o legającej n a u za leżn ien iu z g o d y n a w sp ó łp ra cę g o sp o d a r c z ą z C ze c h o sło w a c ją o d ro z w ią z a n ia p o ich m y śli p r o b le m u Ś lą sk a Z a o lz ia ń sk ie g o . Sam tra k ta t p o lity c z n y z o sta ł za w a rty w w y n ik u interw en cji S talin a. D o s z e d ł o n n ajw id oczniej d o w n io sk u , iż o k res p rzejścio w y w sto s u n k a c h m ięd zy Z w ią z k iem R a d z ie c k im a S ta n a m i Z jed n o c z o n y m i i W ielk ą B ry ta n ią s to p n io w o d o b ie g a k o ń c a i że n a leży w zw ią z k u z tym d ą ży ć d o k o n so lid a c ji p a ń stw E u ro p y Ś r o d k o w o -W sc h o d n ie j w o k ó ł m o sk iew sk iej cen trali. P rzy stęp u ją c d o ro z m ó w g o sp o d a r c z y c h ze stro n ą c z e c h o s ło w a c k ą k ie r o w n ic tw o P P R -u p ra g n ęło u z y sk a ć m o żliw ie ja k n a jw ię k szą p o m o c p o łu d n io w e g o są sia d a w o d b u d o w ie o b ie k tó w p rzem y słu c ię ż k ie g o . C zy n n ik i c z e c h o s ło w a c k ie za b ieg a ły z a ś n ie ty lk o o d o sta w y ta k ic h su r o w c ó w ja k w ęg iel i prąd elek try czn y , ale ró w n ie ż o k o n cesje d la sw e g o p rzed sięb io r stw a żeg lu g i śr ó d lą d o w ej n a O d rze o ra z o w y d zierża w ie n ie d la sieb ie strefy w o ln o c ło w e j w S zczec in ie. S ta lin o w i za ś z k o le i m u sia ło za leżeć n a ro zlu źn ien iu siln y ch w ó w c z a s w ię z ó w h a n d lo w y c h C z e c h o sło w a c ji z p a ń stw a m i z a c h o d n im i, b y p r z y g o to w a ć bardziej d o g o d n y gru n t p o d p ó źn iejszą akcję k o m u n istó w c z e c h o sło w a c k ic h , k tó r a m ia ła o sta te c z n ie m iejsce w lu ty m 1948 roku.
A n a liz a zeb ra n eg o p rzez S k o d la r sk ie g o m a ter ia łu n a tem a t p o lsk o -c z e c h o s ło w a c k ic h sto su n k ó w g o sp o d a r c z y c h w la ta c h 1947— 1949 p ro w a d zić m u si d o w n io sk u , że w sp ó łp r a c a e k o n o m ic z n a w ca le n ie n a b ra ła ta k ich ro zm ia ró w , ja k ic h m o ż n a b y się sp o d z ie w a ć p o im pon u jącej liczb ie d o k u m e n tó w , p o d p isa n y c h 4 lip ca 1947 r.
T o te ż b y łb y m bardziej o d a u to r a o str o ż n y w p o słu g iw a n iu się ok reślen ie m „ zw ią zek g o sp o d a r c z y ” d la n o w o p o w sta łe j sytu acji w sto su n k a c h e k o n o m ic z n y c h m ięd zy o b u są sia d a m i. D o ch w ili p rzejęcia p ełn i w ła d zy w C z e c h o sło w a c ji p rzez k o m u n istó w w lu ty m 1948 r o k u czy n n ik i c z e c h o sło w a c k ie o d p o w ie d z ia ln e za p o lity k ę g o sp o d a r c z ą z a b ieg a ły o to , a b y k o n ta k ty h a n d lo w e z Z a c h o d e m n ie u leg ły o sła b ien iu . P óźn iej za ś w n ied łu g im cza sie, b o ju ż w sty czn iu 1949 ro k u S talin w p r o w a d z ił n o w ą in stytu cję zw a n ą R a d ą W zajem nej P o m o c y G o sp o d a r c z e j, a p o w o ła n a w lip cu 1947 ro k u p o lsk o -c z e c h o s ło w a c k a R a d a W sp ó łp ra cy G o sp o d a rcz ej z o s ta ła ro zw ią za n a . A c z k o lw ie k n a p o sie d z e n iu R W G w P ra d ze w m a rcu 1948 ro k u u c h w a lo n o zw ięk szen ie o 2 5 0 m in k o r o n d o sta w in w esty cy jn y ch n a p o tr zeb y p o lsk ie g o p rzem y słu c ię ż k ie g o , stro n a c z e c h o sło w a c k a starała się zm n iejszy ć ek sp o r t te g o ro d za ju u rzą d zeń d o P o lsk i. N o w y k o m u n isty c z n y rząd K le m e n ta G o ttw a ld a b y ł ró w n ież bardziej za in te r e so w a n y w e k sp o rc ie d o p a ń stw k a p ita listy c z n y c h , p ła cą cy ch d ew izam i.
R ea su m u ją c w ięc sw o je r o zw a ż a n ia pragn ę stw ierd zić, iż n ie w id zę ż a d n e g o m ery to ry czn eg o zw ią zk u m ięd zy k on cep cją k o n fed er a cy jn ą m ającą ch arak ter s tr ic te p o lity c z n y (sp ra w y e k o n o m ic z n e, k tó r e zam ierza n o w ram ach tej k o n cep cji ro zw ią zy w a ć p o w o jn ie , b y ły p o c h o d n e w sto su n k u d o za ło ż e ń p o lity c z n y c h ) a p o lsk o -c z e c h o sło w a c k im i sto su n k a m i g o sp o d a r c z y m i z a p o c z ą tk o w a n y m i w lip cu 1947 rok u . O czy w iście te o sta tn ie m ia ły ró w n ież k o n te k st p o lity c z n y , tyle ty lk o , że cele p rzyśw iecające S ta lin o w i b y ły d ia m e tra ln ie ró żn e, jeśli n ie p o p r o stu sp rzeczn e z ty m i, o k tó ry ch u rzecz y w istn ie n ie z a b ie g a ł S ik orsk i. N a to m ia s t w yd aje m i się raczej h u m o r y sty c z n e przyjęcie h ip o te z y (a u to r jej w p ra w d zie e x p r e ss is verbis n ie fo rm u łu je), iż H ila ry M in c m ó g łb y b y ć k o n ty n u a to r e m m yśli W ła d y sła w a S ik o rsk ieg o .
m o n o g r a fii P io tra W a n d y c z a , p o św ię c o n e j k w estii k on fed eracji p o lsk o -c z e c h o s ło w a c k ie j1 zaw arta w stw ierd ze n iu , iż zo sta ła o n a n a p isa n a „ d o ść ten d e n c y jn ie” (s. 5) n ie o d p o w ia d a praw d zie. S k o d la r sk iem u nie p o d o b a się, iż W a n d y cz „ u w a ż a k on fed er a cję p o lsk o -c z e c h o s ło w a c k ą za rzecz niem al w p ełn i g o to w ą d o u rzecz y w istn ie n ia , a p rzek reślo n ą w y łą c z n ie p rzez p o lity k ę Z S R R ” . W ed łu g a u to r a recenzow an ej k siążk i „jest to teza nie d o p rzyjęcia, p o n ie w a ż p rzyczyn n ie p o w o d z e nia akcji z a p o c z ą tk o w a n e j p rzez S ik o r sk ie g o i B e n e śa je st z n a czn ie w ięcej” . W śr ó d n ich S k od larsk i w sk a z u je na ’’za sta rza łe a n ta g o n iz m y , w za jem n ą n ie u fn o ść , św ia d o m o ść o d m ie n n y c h tradycji p o lity c z n y c h ...” (s. 58— 59). N ie n eg u ją c istn ie n ia w yżej w y m ie n io n y c h c z y n n ik ó w , na p e w n o nie u ła tw ia ją cy ch negocjacji p o lsk o -c z e c h o sło w a c k ic h , trzeba jed n a k w yraźn ie p o d k r e ślić , iż sp rzeciw S ta lin a z a d e c y d o w a ł o sto r p e d o w a n iu p o lsk ic h w y siłk ó w n a rzecz p o w o ła n ia p o w o jn ie k on fed eracji. Z a rzu ca ją c in n y m ten d e n c y jn o ść S k o d la r sk i sam n ie g rzeszy o b ie k ty w iz m e m , g d y p ró b u je p o m n ie j szyć zn a c z e n ie p o lity c z n e g o o d d z ia ły w a n ia p r z y w ó d c y Z S R R .
N ie w yd aje m i się też trafn e p rz y p isy w a n ie S ik o rsk iem u k o n cep cji „ p o w str z y m y w a n ia ” k o m u n iz m u (s. 18). W p ra w d zie g o tó w je ste m z a ło ż y ć , iż S k o d la rsk i u ży ł w tym m iejscu p rzen o śn i, n aw ią zu ją c d o późn iejszej am eryk ań sk iej d o k tr y n y co n ta in m en tu przyjętej p rzez S ta n y Z je d n o c z o n e w 1947 ro k u , ale n a w et w ta k im w y p a d k u k w e stio n o w a łb y m z a sa d n o ść te g o rod zaju a n a lo g ii ze w z g lę d u n a jej a h isto ry czn y ch arak ter. W ła d z e am ery k a ń sk ie p o n ie w c z a sie p o w ie d z ia ły S ta lin o w i sto p b lo k u ją c m u d o stę p d o E u rop y Z a c h o d n iej o ra z p o z o sta w ia ją c E u ro p ę Ś r o d k o w o -W sc h o d n ią jej w ła sn e m u lo so w i. S ik orsk i p o p r o stu p ra g n ą ł p o w r o tu d o u k ła d u sił eu ro p ejsk ich sp rzed w y b u ch u drugiej w o jn y św ia to w ej, z tą w sza k że m o d y fik a c ją , że n ie p o d le g łe o r g a n iz m y p a ń stw o w e w e w sch o d n iej części k o n ty n e n tu m ia ły b y zrze szy ć się d o b r o w o ln ie , w zm a cn ia ją c w ten s p o s ó b sw ój p o te n c ja ł o b r o n n y i p o lity cz n y .
P ierw szy ro zd zia ł p racy S k o d la r sk ie g o za słu g u je n a u w a g ę czy teln ik a . A u to r b o w ie m , op ierając się na ź ró d ła ch d ru k o w a n y ch i o p r a c o w a n ia c h (w k ilk u m iejscach p o w o łu je się też n a u d o stę p n io n e m u d o k u m e n ty z arch iw u m In sty tu tu P o ls k ie g o i M u zeu m im . G en era ła S ik o r sk ie g o w L o n d y n ie), w y k o r z y sta ł literaturę sto su n k o w o św ieżą. M a m tu n a m yśli arty k u ły n a u k o w e Iren eu sza K o l e n d y , T a d e u sz a S z u m o w s k i e g o i A n d rzeja S z w a r c a 2. K o rzy sta ją c z p r z y z w o le n ia K o le n d y u m ie ścił w z a łą czn ik a ch d w a szerzej d o ty c h c z a s n iezn a n e d o k u m e n ty , p rz y w ie z io n e z arch iw u m In sty tu tu P o lsk ie g o i M u zeu m im . G en era ła S ik o rsk ieg o : p o lsk i p ro jek t pt. „ T e z y K o n sty tu c y jn e Z w ią z k u F ed era cy jn e g o P o lsk i i C z e c h o sło w a c ji” z 22 m aja 1941 o ra z c z e c h o s ło w a c k i p rojek t pt. „ P o d s ta w o w e za sa d y k o n fed er a cy jn eg o z w ią z k u C z e c h o sło w a c ji i P o ls k i” , z k tó r y m stro n a p o lsk a z a p o z n a ła się w sty czn iu 1942 r o k u (s. 313— 322). P u b lik a cja o w y c h d o k u m e n tó w m a isto tn e zn a czen ie p o z n a w c z e . S k o d la r sk i słu szn ie u czy n ił, p od ejm u ją c przynajm niej n ieśm ia łą p o lem ik ę z p o g lą d a m i M arii T u r l e j s k i e j i S te fa n ii S t a n i s ł a w s k i e j p r e z e n to w a n y m i p o d k o n iec lat sz eśćd ziesią ty c h i n a p o c z ą tk u sie d e m d ziesią ty ch , su gerującym i, że id ea k o n fed er a cji p o lsk o - -c z ech o sło w a ck ie j z o sta ła n a rzu co n a rz ą d o m em igracyjn ym p rzez c zy n n ik i b rytyjsk ie (s. 12). C el p o lity c z n y te g o rod zaju interpretacji n ie u le g a d la m n ie w ą tp liw o ści: sk o r o w o p in ii sp ołeczn ej u tr zy m y w a ło się p rześw ia d czen ie, że P P R sp ełn ia ła fun k cje d y k to w a n e jej z zew n ą trz, to n a leża ło ró w n ież „ u d o w o d n ić ” , że „rząd lo n d y ń s k i” (n ie ste ty S k o d la r sk i u ży w a c z a sa m i ró w n ież teg o s fo r m u ło w a n ia , s. 56) szed ł na p a sk u w ła d z b rytyjsk ich, nie d zia ła ł za ś w d o b rze p o ję ty m interesie s p o łe c z e ń stw a p o lsk ie g o .
R o z d z ia ł drugi, traktujący o p o lsk o -c z e c h o s ło w a c k ic h sto su n k a c h p o lity c z n y c h w la ta ch 1944— 1947, je st p o z b a w io n y w a rto ści m ery to ry czn y ch . W o d r ó ż n ie n iu b o w ie m o d r o zd zia łu
1 P. S. W a n d y c z , C ze c h o slo v a k -P o lis h C o n fed era tio n a n d the G re a t P o w e rs 1940— 1943, In d ia n a U n iw e r sity , B lo o m in g to n 1956.
2 J. T . K o l e n d o , D zia ła ln o ść M ie sza n e g o K o m ite tu K o o rd y n a c y jn e g o P o ls k o -C ze c h o sło w a c k ie g o w L o n d y n ie (1 9 4 1 — 1 9 4 2
).
„ D z ie je N a jn o w s z e ” 1983, nr 1— 2; t e n ż e , P ro b le m g ra n ic zn y a k o n c e p c ja p o w o je n n e g o zw ią zk u P o ls k i i C z e c h o sło w a c ji z la t 1940— 1943 ( w św ie tle d o k u m e n tó w ), K H t. X C I , 1984, nr 1; T. A . S z u m o w s k i , K o n c e p c je ro zw o ju sto su n k ó w p o lsk o -c ze c h o sło w a c k ic h w em ig ra c y jn e j m y ś li p o lity c zn e j, P H t. L X V II, 1976, z. 3; T . A . S z u m o w s k i , A . S z w a r c , W o k ó ł p r o je k tó w z w ią zk u p a ń stw o w e g o P o ls k i i C z e c h o sło w a c ji 1941r., [w:] H isto r ia X I X i X X w ieku. S tu d ia i sz k ic e , W ro cła w 1979.p ierw szeg o a u to r zu p ełn ie p o m in ą ł n a jn o w sz ą literatu rę p rzed m io tu . U z n a ł przy ty m , że p r o b lem a ty k ę o w ą „w y cze rp u ją co o m ó w ił” (s. 5) W ło d zim ier z T . K o w a l s k i w m o n o g r a fii p o św ięc o n e j p o lity c e zagran iczn ej p a ń stw a p o lsk ie g o w tym o k resie3. A b stra h u ją c o d o c e n y w a rto ści p racy K o w a lsk ie g o pragn ę w y ra zić zd ziw ien ie, iż S k o d la rsk i w y p o w ie d z ia ł się w w yżej w sp o m n ia n y s p o só b o k sią żce, k tó r a z sa m e g o sw e g o z a ło ż e n ia n ie m o g ła w y cze rp y w a ć ż a d n e g o z w ą tk ó w p o lsk ich s to s u n k ó w b ila tera ln y ch z p o sz c z e g ó ln y m i p ań stw a m i. U m ie śc ił o n w p ra w d zie w b ib lio g r a fii tytu ł jed yn ej ja k d o ty c h c z a s sz czeg ó ło w ej a n a lizy p o lsk o -c z e c h o sło w a c k ic h sto su n k ó w p o lity cz n y c h w pierw szych la ta ch p o w o jen n y c h 4, a le u czy n ił to je d y n ie ze w z g lę d ó w fo rm a ln y ch , g d y ż nie w y k o r z y sta ł w sw ym r o zd zia le za w a rty ch w niej in form acji.
P o z o sta łe ro zd zia ły sta n o w ią o w o c sa m o d z ie ln y c h b a d a ń S k o d la r sk ie g o . A u to r k o rzy sta ł ze zb io r ó w a rch iw a ln y ch , zg r o m a d z o n y c h w A rch iw u m A k t N o w y c h o ra z C en tra ln y m A rch iw u m K o m ite tu C en tra ln eg o P Z P R . Przy o p isie w y d a rzeń p o lity c z n y c h , sta n o w ią c y c h tło o m a w ia n y c h sto su n k ó w g o sp o d a r c z y c h , S k o d la r sk i p o słu g u je się ję z y k ie m n iew iele m a ją cy m w sp ó ln e g o z p recy zją n a u k o w ą . P isze d la p rzy k ła d u o „ zw y cięstw ie sił rew o lu cy jn y ch w lu ty m 1948 ro k u w C z e c h o sło w a c ji” , c o je g o zd a n iem p o w o d o w a ło „ u trw a len ie d em o k r a cji” (s. 191). W in n y m m iejscu in form u je cz y te ln ik a , że „ w P o lsc e w 1948 r. n a stą p iła d a lsza k o n so lid a c ja sił r ew o lu cy jn y ch ” i że „w rezu ltacie sytu acja w ew n ętrzn a w 1948 r. z a r ó w n o w C ze c h o sło w a c ji, ja k i w P o ls c e b yła bardziej p o m y śln a n iż w 1947 r.” O czy w iście a u to r m yśli p rzed e w sz y stk o m o „ n o w y c h m o ż liw o śc ia c h w sp ó łp r a c y ” m ięd zy P o lsk ą i C z e c h o sło w a c ją (s. 192). N iem n iej c y to w a n e p rzeze m n ie zd a n ia b rzm ią p rzed ziw n ie w św ie tle naszej w ied zy o ty m w szy stk im , c o d z ia ło się w P o lsc e i C z e c h o s ło w acji w ła śn ie p o rok u 1948. W sto su n k u d o o k resu w c ze śn iejszeg o p rzynajm niej w o d n iesien iu d o P o lsk i (sytu acja w C z e c h o sło w a c ji p rzed ro k iem 1948 w y ra źn ie ró żn iła się in p lu s w p o ró w n a n iu z n a stęp n y m o k resem ) ró w n ież tru d n o je st m ó w ić o p ra w o rzą d n o ści. W sz a k ż e cezu ra 1948 ro k u w y z n a c z a o sta te c z n e w p ro w a d zen ie sta lin o w sk ie g o m o d e lu sp r a w o w a n ia w ła d zy p rzez partie k o m u n isty c z n e w k rajach E u ro p y Ś r o d k o w o -W sc h o d n ie j. O cen ia ją c „ p la n M a r sh a lla ” a u tor ró w n ież p o słu g u je się sło w n ic tw e m za cze rp n ięty m z prasy c o d zien n ej, słu żącej d o ra źn y m c e lo m p o lity c z n y m (s. 192). D o z a sk a k u ją ceg o w n io sk u d o c h o d z i też w z a k o ń c z e n iu p iszą c , iż sta lin o w sk a „ p o lity k a k o n so lid a cji E u ro p y w sch o d n iej, śro d k o w ej i p o łu d n io w e j n ie b yła p o z b a w io n a realizm u , d y k to w a ła j ą g łó w n ie g ro źb a a ta k u ze stro n y p a ń stw im p e ria listy c zn y ch ” (s. 295). W z d a n iu tym brzm i e c h o d ziejo p isa rstw a „ m in io n y c h e p o k ” . P o le m ik ę w ięc u w a ża m za zb ęd n ą.
R ea su m u ją c pragnę stw ierd zić, iż k sią ż k a d a lek a je st o d d o sk o n a ło śc i. A u to r ze w z g lę d ó w dla m n ie n iezro zu m ia ły ch z a p o m n ia ł u w z g lę d n ić fak tu , że w P o lsc e o d p e w n e g o cz a su istn ieją w aru n k i sprzyjające w zględ n ej sw o b o d z ie w y p o w ie d z i. T o w ielk a sz k o d a . G d y b y z a ś sk u p ił sw ą u w a g ę w y łą czn ie n a g o sp o d a r c z y c h p r o b le m a c h sto su n k ó w p o lsk o -c z e c h o s ło w a c k ic h i sp r ó b o w a ł zm o d e r n iz o w a ć fo rm ę w y ra ża n ia sw y ch m y śli lu b p o p ro stu w ró cić d o sło w n ic tw a nie o b a r c z o n e g o n a le c ia ło śc ia m i p ro p a g a n d o w y m i, z o sta łb y o d p o w ie d n io d o c e n io n y z a trud, k tó r y w ło ż y ł w w yjaś n ien ie k w estii ek o n o m ic z n y c h . D a le k i b y łb y m za tem o d d e z a w u o w a n ia o r y g in a ln y c h w a rto ści pracy, z a c h o w u ją c w sza k że d y sta n s (c h o ć n iejed n a k o w y : o ró żn ica ch m ięd zy ro zd zia ła m i p ierw szym i d ru g im m ó w iłe m w yra źn ie) o d te g o w sz y stk ie g o , c o sta n o w i w y łą czn ie d o d a te k d o p ięciu k o ń c o w y c h ro zd zia łó w k siążk i.
M a r e k K . K a m iń sk i
3 W . T . K o w a l s k i , P o lity k a za g ra n ic zn a R P 1944— 1 947, W a rsza w a 1971.
4 M . K . K a m i ń s k i , S to su n k i p o lity c z n e p o lsk o -c z e c h o sło w a c k ie w la ta ch 1945 — 1948, m a sz y n o p is, W a rsza w a 1976.
