na k tórych dobrze w y s z ły J a b ło n n a i N ieb o ró w , b y ły b y n ie do p o m y ś le n ia w w a ru n k ach m ałego g o sp o d a rstw a (tu p r e te n sja do au tork i o zb yt m a łe w y k o r z y sta n ie b ad ań J. B a r t y s i a , w e d le k tórych o k a zu je s ię n a jlep iej trw a ło ść su k cesó w h o d o w la n y ch N ieb orow a).
W yd aje m i się, że ca ły cen n y m a teria ł, którego ty le je s t na każd ej stro n ie k sią żk i, au tork a zin te r p r e to w a ła pod zb yt siln ą su g e stią te z y o b raku in ic ja ty w y go sp o d a rczej p o lsk iej m a g n a terii. To w szczeg ó ln y sposób u k ieru n k o w a ło to k jej ro zw a ża ń . W n iosk i z tej k sią żk i p o w in n y b y ć — w e d le m ojej op iin i — zu p ełn ie iń n e, p r a w ie że od w rotn e.
N ie w ty m rzecz, że k on iu n k tu ra p ie r w sz e j o k u p a cji p ru sk iej b y ła w y ją tk o w o dobra, a le w tym , że sy tu a c ja p o lsk ie g o r o ln ic tw a fo lw a r c z n e g o b y ła tak n ab rzm ia ła p otrzeb ą refo rm y i ta k do n iej p rzy g o to w a n a w se n s ie ek o n o m ik i, sto su n k ó w sp o łeczn y ch , w r e sz c ie w ie d z y ro ln iczej i m od y na te ch n ik ę roln ą, iż w y sta r c z y ł ja k ik o lw ie k b od ziec, ja k ie k o lw ie k p l a c e t czy n n ik ó w rzą d o w y ch , ja k ie k o lw ie k p ó jś cie n a ręk ę, b y c a ły p roces n ab rał n ie b y w a łe g o rozpędu. P o su w a ją c się o krok dalej w ro zu m o w a n iu m ożn a od w rócić o sta te c z n y w n io se k R z ep n iew sk iej, który b rzm i m n iej w ię c e j tak: dobra k o n iu n k tu ra cza só w p ru sk ich n ie d ała dużych i tr w a ły c h r e z u lta tó w , g d y ż w ie lk a w ła sn o ść n ie p o tr a fiła i n ie ch cia ła z niej sk o rzy sta ć.
O d w racając z a g a d n ien ie n a le ż a ło b y stw ie r d z ić , że w y sta r c z y ł okres k rótk iego p o k o ju i p o m y śln eg o u k ład u cen , b y sp o w o d o w a ć is tn y w y b u ch reform , e k sp lo zję e fe k ty w n e j p rzed sięb io rczo ści, k tórej e fe k ty ta k p o c h w a li S ta szic o cen ia ją c d o ro b ek tych la t w rok u 1807.
M y ślę też, że p ru sk a k on iu n k tu ra b y ła sz czeg ó ln ie k o rzy stn a dla w ie lk ie j w ła s n ości, zn a czn ie b ard ziej niż d la średniej czy m ałej i że stw o rzy ła ona dobrą p o d sta w ę do ty ch p rzeg ru p o w a ń w stru k tu rze w ła sn o ś c i ziem sk iej, jak ą d ały w r e z u l ta c ie c za sy K s ię stw a W a rsza w sk ieg o .
B a r b a r a \G rochulska
J u liu sz L u k a s i e w i c z , K r y z y s a g r a r n y na z i e m i a c h p o ls k ic h
w k o ń c u X I X w i e k u , R o zp ra w y U n iw e r sy te tu W a rsza w sk ieg o , PW N,
W a rsza w a 1968, s. 237.
O k r y z y sie agrarn ym n a ziem ia ch p o lsk ich , a z w ła szcza w K r ó le stw ie , w sp o m in a li au torzy p rac p o św ię c o n y c h d ziejom g o sp o d a rczy m d rugiej p o ło w y X I X w ie k u . K sią żk a J. Ł u k a s i e w i c z a je s t p ie r w sz ą m o n o g ra fią tego za g a d n ie n ia . D o ty czy ona la t 1870— 1899. A u tor p o s ta w ił so b ie „dw a za sa d n icze za d a nia: p ie r w sz e — to zb ad an ie p rzeb iegu k ry zy su i jeg o sk u tk ó w , d ru gie — to p ró ba k o n stru k cji badań op arta n a szerok im za sto so w a n iu m eto d a n a liz y s t a ty s ty c z n e j ” (s. 6).
R ozd ział o p ie r w sz y m św ia to w y m k r y z y sie agrarn ym sta n o w i op arty na is t n ie ją cy ch o p ra co w a n ia ch p rzeg lą d sy tu a c ji w różn ych krajach , n ie tyl'ko eu rop ejsk ich . C zy teln ik m oże w ię c zo b a czy ć p o ls k ie r o ln ic tw o na szero k im tle p o ró w n a w czy m . U fo r m o w a n ie się św ia to w e g o ry n k u a rty k u łó w roln ych sta n o w i p u n k t w y jś c io w y w a n a lizie. A u tor stw ierd za , że jed y n ą drogą w a lk i z k ry zy sem b y ł w z r o st in te n s y fik a c ji r o ln ic tw a i rozw ój g a łę z i m n iej za grożon ych k o n k u ren cją — h o d o w li b y d ła , n iero g a cizn y , drobiu, w a r z y w n ic tw a i sa d o w n ic tw a . W iele m ie jsc a p o ś w ię con o r o ln ictw u a n g ie lsk ie m u , n ie m ie c k ie m u , w r e s z c ie d u ń sk iem u , k tó r e p oprzez rozw ój h o d o w li w y sz ło z w y c ię sk o z k ryzysu . P e w ie n b rak teg o ro zd zia łu z pun k tu
w id z e n ia zw ią zk u z n a stęp n y m i, w id z ia łb y m w bardzo p o b ieżn y m o m ó w ie n iu k r y zy su w in n y ch p a ń stw a ch zaborczych. D o ty c z y to w w ię k sz y m sto p n iu A u str o - -W ęg ier niż R osji, a le z k o lei k sią żk a p o św ię c o n a je s t g łó w n ie K ró lestw u , stąd sp r a w y r o sy jsk ie in te r e su ją nas szczeg ó ln ie. J. L u k a sie w ic z o d sy ła w p r a w d z ie c z y te ln ik a do w y d a n ej przed d z iesięciu la ty k sią żk i r a d ziec k iej ek o n o m istk i N in y J e g i a z a r o w e j , p od ob n a też, w n a jo g ó ln iejszy ch ra m a ch , je s t baza źró d ło w a obu prac i ch ro n o lo g iczn e ra m y badań. N ie u sto su n k o w a ł się jed n a k an i do p rop o n o w a n ej p rzez tę au tork ę p erio d y za cji k ry zy su w R o sji (1881 ro k jak o p o czą tek k ry zy su , k o n iec 1897 rok u jako jeg o zak oń czen ie), ani jej ro zw a ża ń o w p ły w ie k r y z y su na p o ło ż e n ie ch łop ów .
B azę źród łow ą za sa d n iczeg o trzon u p r a c y d o ty czą ceg o K r ó le stw a (ro zd zia ły II—V) sta n o w ią s ta ty sty c z n e m a te r ia ły urzęd ow e, u zu p ełn io n e fa c h o w ą prasą, k a len d a rza m i, en c y k lo p e d ia m i i p ew n ą ilo śc ią a r c h iw a lió w z k a n c e la r ii a d m in i str a c ji gu b ern ia ln ej. A u tor p rzero b ił szereg cza so p ism dotąd n ie m a l n ie w y z y s k iw a n y c h p rzez b ad aczy. W ą tp liw o ści m oże p o w o d o w a ć ty lk o sła b e w y k o r z y s ta n ie p u b lic y sty k i p o lsk ie j i c a łk o w ite p o m in ię c ie od n oszącej się do K r ó le stw a — r o sy jsk ie j. D y sk u sy jn ą sp ra w ą je s t e w e n tu a ln e is tn ie n ie ja k ic h ś m a teria łó w w a k ta ch p o d w o rsk ich .
R o zw a ża n ia nad sp a d k iem cen , r y n k ie m w e w n ę tr z n y m , ek sp o rtem , a rea łem gru n tó w orn ych i zm ia n a m i w z a le s ie n iu p ro w a d zą au tora do w n io sk u opartego g łó w n ie na p ie r w sz y m z w y m ie n io n y c h tu za g a d n ień , że k ryzys w K r ó le stw ie r o z p o czą ł się w io sn ą 1884 roku. J. L u k a sie w ic z p o lem izu je zw ła szcza z d a to w a n iem p o c z ą tk ó w k ry zy su p rzez in n y ch b a d a czy (S. K e m p n e r — ok oło 1881, z n a s ile n iem 1884—1886, Cz. M a d a j c z y k — 1881, I. P i e t r z a k - P a w ł o w s k a — p o 1885). K r y ty k u je n orm y w y s ie w u p o d a n e p rzez I. K o s t r o w i c k ą . C eny i ry n k i zb ytu sta n o w ią p rzed m io t szerszej a n a lizy , jako czy n n ik i k sz ta łtu ją c e k o n iu n k tu rę w r o ln ic tw ie . A u tor stw ierd za zm ia n ę stru k tu ry ek sp o rtu ro ln eg o po k r y z y sie , p r z e sta w ie n ie się z p rod u k tów ro ln y ch n a h o d o w la n e: jaja, drób, otręby, k o n ie i n iero g a cizn ę. M am tu d w ie w ą tp liw o ś c i. P ie r w sz a d o ty czy sto su n k u m ięd zy k r y z y se m a sy g n a liz o w a n y m i zresztą p rzez au tora n ieu ro d za ja m i. J. L u k a sie w ic z u w a ża c en y za g łó w n y czy n n ik d ecy d u ją cy o w ie lk o ś c i k ry zy su ro ln eg o . N ie u r o dzaj, w raz z jeg o k o n se k w e n c ja m i, m im o w y so k ic h cen , trudno u w a ża ć za p r z e c iw ie ń s tw o k ry zy su , ja k m ożn a b y w n io sk o w a ć z tek stu , m oże w b r e w in ten cjo m au tora. D ruga, m n iej isto tn a w ą tp liw o ś ć , d o ty czy h an d lu w ełn ą . J. L u k a sie w ic z o p eru je p o jęcia m i zachód i w sch ód ; dla m n ie c ie k a w e b y ło b y , jak k ry zy s w p ły n ą ł na d a w n ie jsz e za o p a try w a n ie s ię w łó k ie n n ic tw a okręgu b ia ło sto ck ieg o w w e łn ę n a ryn k u w a r sz a w sk im .
O m a w ia ją c p rod u k cję roln ą w o k resie k ryzysu , autor p rzep row ad za ..przeko n y w a ją c ą k r y ty k ę urzęd ow ej sta ty sty k i. P o le m iz u je z W. G r a b s k i m oraz w sp o m n ia n y m i już h isto ry k a m i w z w ią zk u z ich sąd am i o p o zio m ie cen w p ie r w szej p o ło w ie la t d z ie w ię ć d z ie sią ty c h . K o ry g u je dane I. K o stro w ick iej, d o ty czą ce p łod ozm ian u , w sk a z u ją c na proces p rzech o d zen ia do tró jp o ló w k i b ezu gorow ej w g o sp od arce c h ło p sk iej. O m a w ia za h a m o w a n ie ro zw o ju m e c h a n iza cji r o ln ic tw a , a n a liz u je sp ad ek cen ziem i, za sta n a w ia się nad r e a ln y m i p łacam i r o b o tn ik ó w roln ych . P o d d a je k r y ty c e d o ty c h c z a so w e p o g lą d y na ro zw ó j h o d o w li, p o lem izu ją c z w ła s z cza z T. S o b c z a k i e m . B a d a n ie różn ych g a łę z i go sp o d a rk i w ie js k ie j p row ad zi autora do w n io sk u , że n ie d a w a ły one rek o m p e n sa ty za str a ty p rod u k cji zb ożo w e j. W a n a liz ie tej b rak u je m i paru e le m e n tó w . W zrost p rzestrzen i za jętej pod u p raw ę ziem n ia k ó w , p o d sta w o w e g o p o ż y w ie n ia ch ło p ó w , w ła ś n ie w la ta c h 1890— 1892, m oże w ią z a ć się z ó w czesn ą sy tu a c ją na w s i w o k resie n ieu ro d za jó w . R óżnice w ob szarze u ż y tk ó w ro ln y ch b y ły ró w n ież z w ią za n e z k a rczo w a n iem la s ó w i z m ia n am i zach od zącym i na ziem ia ch o d d a w a n y ch za se r w itu ty . W zrost liczb y koni, z w ła sz c z a w e w sc h o d n ie j części kraju, w ią z a ł s ię z p o d zia ła m i g o sp o d a rstw ch ło p
sk ich , zw ła szcza w ię k sz y c h . T łu m a czy ło b y to częścio w o ró żn icę w sto su n k u d o W ielk o p o lsk i.
M im o z e sta w ie n ia z sy tu a c ją w N iem czech , n ie le k c e w a ż y łb y m i in n y ch , p o za k ry zy sem , p rzy czy n upadku o w cza rstw a w g o sp o d a rstw a ch ch łop sk ich . O g ra n icze n ia w w y r ę b ie la só w n ie sp ro w a d za łb y m w y łą c z n ie do p o d n ie s ie n ia go sp o d a rk i leśn ej i zw ią za n y ch z ty m zak azów .
N ieco m n iej p e w n ie czu je się autor o m a w ia ją c sp o łe c z n e sk u tk i k ry zy su a g ra r nego. W p op rzed n ich fra g m en ta ch w s z y s tk ie tw ie r d z e n ia b y ły r e z u lta te m d o k ła d nej a n a lizy , tu m a ją one n ie k ie d y ch a ra k ter h ip o te z rob oczych . D o ty czy to z w ła szcza ta k k a p ita ln e j sp ra w y , jak r o z w a r stw ie n ie w si. J. L u k a sie w ic z m a r a cję p o lem izu ją c z ek o n o m ista m i, z w ła szcza A. G r o d k i e m , na te m a t r z e k o m e go śred n ia czen ia w si. R ozp atru je jed n ak to z a g a d n ien ie w y łą c z n ie w sk a li ca łe g o K r ó le stw a . Grupa g o sp o d a r stw 20— 30 -m o rg o w y ch raz słu ż y m u do w n io sk ó w d o ty czą cy ch śred n io ro ln y ch , drugi zaś ra z d ołącza tę gru p ę do 30— 40 -m o rg o w y ch b o g a ty ch g o sp o d a rstw . W r e z u lta c ie sta ra s ię u d o w o d n ić z m n ie jsz a n ie się lic z b y g o sp o d a rstw b o g a ty ch , choć z p rzy to czo n y ch liczb w y n ik a ty lk o sp a d ek p r o c e n to w y . N ie w y c ią g a w n io s k ó w z m n iejszeg o sp ad k u w g ru p ie g o sp o d a r stw 10— 20 -m o rg o w y ch , k tóry sam stw ierd za . O czy w iście n ie z m ien iło b y to g e n e r a ln e g o w n io sk u d o ty czą ceg o r o z w a r stw ie n ia w si. W yd aje m i się jed n a k , że sk o r y g o w a ło b y re p r e z e n to w a n e p rzez au tora p o g lą d y na ch a ra k ter p rocesu r o z w a r stw ie n ia , s t a n o w ią ce kole'jny ty lk o g ło s w d y sk u sji, ja k a to c z y ła się w la ta c h 1955— 1958.
P o d o b n ie ew o lu c ja g o sp o d a rk i w ie lk ie j w ła sn o ś c i w la ta ch k ry zy su w y m a g a ła b y d ok ład n ego z e sta w ie n ia z ok resem p op rzed n ich k ilk u n a stu lat. To sa m o d o ty c z y zm ian w sk ła d zie w ła ś c ic ie li. W gu b ern i k a lisk ie j w dużej m ierze p o p rze d za ły one p o czą tek k ry zy su . K o n cen tru ją c u w a g ę na k r y z y sie a grarn ym J. L u k a sie w ic z n ie d ocen ia zm ian , ja k ie na w s i K r ó le stw a za p o czą tk o w a ła r e fo r m a u w ła sz c z e n io w a 1864 roku. P od ob n ie n ie w sp o m in a o o d b y w a ją cy ch się w p rzed d zień i w p o czą tk a ch k ry zy su og ra n icze n ia ch u p raw n ień se r w itu to w y c h . W y su w a ją c te za strzeżen ia ch cia łb y m zw ró cić u w a g ę na c ie k a w e w n io sk i a u to ra d o ty czące zm ian w p o d zia le dochodu n arod ow ego w o k resie k ry zy su na r z e c z lu d n ości m ie jsk ie j. W in n y one sta ć się p u n k tem w y jś c ia do d a lszy ch badań.
R ozd ział d o ty czą cy k r y z y su w in n y c h zab orach , op arty o o p ra co w a n ia i w a ż n ie jsz e źródła d ru k ow an e, m a w p e w n e j m ierze ch arak ter z a m k n ię c ia pracy. Z a sto so w a n ie o sią g n ięć w a r sz ta to w y c h autora p ow od u je, że je s t to rozd ział in te r e su jący. P o c z ą te k k ry zy su w obu zaborach d atu je autor n a rok 1874. J. L u k a sie w ic z sta ra się w y ja ś n ić p rzy czy n y szy b k ieg o r o zw o ju r o ln ic tw a zaboru p ru sk ieg o na p rzeło m ie X I X i X X w ie k u r o zw o jem h o d o w li i ta r y fa m i p r o te k c y jn y m i. W sp o m in a też o r o li k ó łek ro ln iczy ch . M a rg in eso w o ty lk o m ó w i o za h a m o w a n iu e k s p a n sji w ie lk ie j w ła sn o ś c i w W ielk o p o lsce, trw a ją cej do p o czą tk u la t o sie m d z ie s ią ty ch . W całej p racy n ie zn a jd u jem y w zm ia n k i o p o lity c z n y m k o n te k śc ie zm ia n w sto su n k a ch w ła sn o śc io w y c h , zw ła szcza od p o ło w y la t o sie m d z ie sią ty c h , w w a r - ru n k ach obrony przed sk u tk a m i p o lity k i p ru sk iej. N ie w y d a ją się też u za sa d n io n e w n io s k i d o ty czą ce n ie w ie lk ie g o w p ły w u k ry zy su na g a lic y jsk ą w ie ś , op artą o d o ch od y z h o d o w li i p racy n a jem n ej, choć o c z y w iśc ie autor m ó w i o w y n ik łe j z p r z e lu d n ien ia i g łod u nęd zy. M oim zd an iem , k ry zy s od b ił się już w p ie r w sz y c h la ta ch n a sy tu a c ji ch ło p ó w zach od n iej części G a lic ji, w k o ń co w y m zaś e ta p ie (autor n ie p o d a je d a ty jeg o za k o ń czen ia , dop row ad za jed n a k ta b ele cen do rok u 1896) n a części w sch o d n iej. A k cen tu ją c rolę n ajm u na w s i, trzeb a brać pod u w a g ę r ó w n ież r e a ln e m o żliw o ści za tru d n ien ia . D o ty c z y to n ie ty lk o G alicji.
K sią żk a w y d a n a z o sta ła m etod ą oszczęd n o ścio w ą . Ze w z g lę d u na jej ch arak ter m n iej razi brak b ib lio g r a fii i in d e k só w niż streszczeń o b co języ czn y ch . T em a t i p o zio m o p ra co w a n ia w in n y sp o w o d o w a ć szersze z a in te r e so w a n ie tą p o zy cją , która p rzy n a k ła d zie 400 eg zem p la rzy n ie b ęd zie n a le ż a ła do ła tw o d ostęp n ych .
K sią żk a J. Ł u k a sie w ic z a je s t w y n ik ie m ogrom nej p racy. A utor sk o n fr o n to w a ł ze sobą sp rzeczn e d an e s ta ty sty c z n e i p rzep ro w a d ził ich g ru n to w n ą k ry ty k ę. 174 ta b lic e w te k ś c ie są re z u lta te m w ła sn y c h p rz e w a ż n ie ob liczeń. W tra k cie le k tu r y w i d zim y w a r sz ta t autora, sta n o w ią c y zap rzeczen ie tak m od n ego w o sta tn ich la ta c h p rzep isy w a n ia źródeł i b ęd ą cy tw ó rczy m za sto so w a n ie m m etod sta ty sty c z n y c h do badań h isto ry czn y ch . P o d ejm u ją c k r y ty k ę n iek tó ry ch fr a g m e n tó w sta n ą łe m n a sta n o w isk u , że w y ja śn ie n ie p e w n y c h p ro b lem ó w z d ziejó w r o ln ic tw a d o k o n y w a ć się m oże n ie ty lk o w tra d y cy jn y ch ra m a ch h isto r ii go sp o d a rczej, m im o zn a czn eg o m eto d y czn eg o p ostęp u tej d y scy p lin y .
K r z y s z t o f G r o n i o w s k i
Z b a d a ń n a d w p ł y w e m i z n a c z e n i e m r e w o l u c j i r o s y j s k i c h 1917 roku. d la z i e m p o ls k ic h , pod red. H. Z i e l i ń s k i e g o , P ra ce W r o c ła w sk ie
go T o w a r z y stw a N a u k o w eg o S eria A , nr 127, Z akład N a ro d o w y im . O sso liń sk ich , W rocław 1968, s. 222, nib. 1.
Z biory a rty k u łó w 1, w y d a w a n e z o k a zji ro czn ic i ju b ileu szó w , rząd zon e są p rzew a żn ie sz c zeg ó ln y m i p ra w a m i. R zadko zdarza się, ab y u k a z y w a ł się tom r z e c z y w iśc ie zw ią z a n y w sp ó ln ą tem a ty k ą , z a w ie r a ją c y p race o zb liżo n y m ch a r a k te rze i w y r ó w n a n y m p o zio m ie. Z n aczna n ie je d n o lito ść cech u je ta k że zbiór a r ty k u łó w , w y d a n y z in ic ja ty w y W ro cła w sk ieg o T o w a r z y stw a N a u k o w eg o i p r z e d sta w ia ją cy w y n ik i badań h isto r y k ó w n a jn o w szy ch U n iw e r sy te tu W ro cła w sk ieg o .
D o ty czy to już tem a ty k i. Z sied m iu a rty k u łó w aż trzy n iezb y t m ieszczą się w za k reślo n y m ty tu łe m ob szarze te m a ty k i. A d am B a s a k z a m ie śc ił a rty k u ł d o ty c z ą c y w ła ś c iw ie ra d ziec k iej h isto rii p raw a, z n ik ły m o d n ie sie n ie m do p r o b lem a ty k i p o lsk ie j („S tosu n ek R osji R a d zieck iej do p ra w a m ięd zy n a ro d o w eg o w la ta ch 1917— 1924”). N a to m ia st K arol F i e d o r („U d ział i r o la D o ln eg o Ś lą sk a w r o z w o ju sto su n k ó w g o sp o d a rczy ch ze Z w ią zk iem R a d zieck im w la ta c h 1919— 1933”) oraz W ojciech W r z e s i ń s k i („C harakter i zn a czen ie R ad Ż o łn iersk ich , R ob otn iczych i C h łop sk ich w P ru sa ch W sch od n ich w la ta c h 1918— 1919”) z a m ie śc ili a rty k u ły d o ty c z ą c e w ła ś c iw ie p o g ra n icza h isto rii ra d ziec k iej i n ie m ie c k ie j ; w d ru gim w y p a d ku p rzew a żn ie au tor n ie za jm u je się n a w e t ob szaram i, k tó re o b e c n ie zn a la zły się w g ra n ica ch P o lsk i.
Te stw ie r d z e n ia n ie o zn aczają o c z y w iśc ie u jem n ej o cen y sa m y ch a rty k u łó w . A rty k u ł F ied ora w y d a je się n a w e t szc z e g ó ln ie in te r e su ją c y i to n ie ty le n a w et w e fra g m en ta ch d o ty czą cy ch D o ln eg o Ś lą sk a , ile w tej części, która u k a zu je sto su n k i gosp od arcze n ie m ie c k o -r a d z ie c k ie w szerszy m w y m ia rze. T akże a rty k u ł W rzesiń sk ieg o w bardzo in te r e su ją c y sposób p r z e d sta w ią s p e c y fik ę r e w o lu c y jn y c h w y d a rzeń n iem ieck ich w P ru sach W schodnich.
W śród a rty k u łó w zgod n ych z ty tu ło w ą za p o w ied zią dw a budzić m ogą sz c z e g ó ln e za in te r e so w a n ie . P ie r w sz y , A d o lfa J u z w e n k i („M isja M a rch le w sk ieg o w 1919 rok u na tle sto su n k ó w p o lsk o -r a d z ie c k ic h ”) d o ty czy ra z jeszcze p o d e jm o w a n e g o już w b a d a n ia ch tem a tu „ B ia ło w ieża i M ik a sz e w ic e ”. N ie w ą tp liw ie J u z- w e n k o w n ió sł do za w ik ła n y c h sp ra w w ie le ja sn o ści, przed e w s z y stk im d la teg o , że sp ra w ę rok ow ań u jął na szero k im tle sto su n k ó w p o lsk o -r a d z ie c k ic h w p ie r w sz y c h m iesią ca c h istn ie n ia n ie p o d leg łeg o p a ń stw a p o lsk ieg o .
Z u p ełn ie in n y ch arak ter m a a rty k u ł M arian a O r z e c h o w s k i e g o („O braz r e w o lu c ji ro sy jsk iej w p o lsk ie j p ra sie m ieszcza ń sk iej na G órnym Ś lą sk u 1917— 1920”). S p o ty k a m y się tu z próbą r o z szy fro w a n ia b u rżu a zy jn y ch ste r e o ty p ó w o r e w o lu c ji i o ru chu re w o lu c y jn y m , z próbą u ja w n ie n ia m ech a n izm u p rop agan d y od d zia ły w a ją cej na em ocje n ajb ard ziej p r y m ity w n e i n a za d a w n io n e k o m p lek sy .
